کار منهای سلامت؟!

نوبت كاری یك واقعیت در جوامع امروزی است و وجود آن در بسیاری مواقع اجتناب‌ناپذیر است. فعالیت پلیس‌ها، آتش‌نشان‌ها، كاركنان بیمارستان‌ها و برخی كلینیك‌های شبانه‌روزی، كاركنان صنعت حمل‌و‌نقل، نیروگاه‌ها، كارخانه‌های صنعتی و... دارای نوبت كاری هستند و اساسا جامعه امروز به نوبت كاری نیازمند است.
اجتماع به برخی سازمان‌ها و ارگان‌ها نیاز دارد كه در طول ۲۴ ساعت شبانه‌روز به انجام خدمات خود مشغول باشند. تصور اینكه كاركنان یك نیروگاه برق، نیروهای پلیس، آتش‌نشان‌ها و پزشكان و پرستاران شب‌ها در محل كار خود حاضر نباشند، برای جامعه امروز محال است. همه اینها باعث شده است، امروزه شاهد مشاغلی باشیم كه زمان فعالیت در آنها ۲۴ ساعت در طول یك شبانه‌روز است. اگر از دیدگاه اقتصادی هم به مساله نگاه كنیم، باز هم نوبت كاری یك راه خوب برای بهبود وضعیت اقتصادی كارخانه‌های صنعتی یا بخش‌های دیگر شمرده می‌شود.
افرادی كه نوبت كار هستند، گاهی به دلیل وضعیت زندگی خود تن به این كار می‌دهند؛ مثلاً پدر و مادرهایی كه هر دو شاغلند، برای نگهداری از فرزندان خود ترجیح می‌دهند نوبت كار باشند تا همواره یك نفر از آنها در منزل بماند.
گاهی نیز نوبت كاری جزئی از شغل است و افراد مجبورند برنامه نوبت كاری داشته باشند اما این شیوه خطراتی را هم برای سلامت افراد به همراه دارد. نوبت كاری باعث ایجاد بی‌نظمی در غذا خوردن، خوابیدن، كار كردن و مناسبات خانوادگی واجتماعی افراد می‌شود و سلامت آنها را به مخاطره می‌اندازد. همچنین این مساله می‌تواند باعث كاهش میزان هوشیاری و كارآیی افراد شود كه احتمال بروز حادثه و صدمات شغلی را در پی خواهد داشت.
كارفرمایان و كارگران می‌توانند خطرات نوبت كاری را بشناسند و برای كنترل آنها اقدام كنند. تعاون و همكاری یك اصل كلی در این زمینه است.
● نوبت كاری چیست؟
نوبت كاری به یك برنامه كاری منظم گفته می‌شود كه خارج از زمان‌های طبیعی كار یعنی ۷ صبح تا ۶ عصر اجرا شود و معمولاً دارای نوبت عصر و نوبت شب است. نوبت عصر از اوایل غروب شروع می‌شود و تا نیمه‌شب ادامه دارد. نوبت شب نیز از نیمه‌شب تا ۶ صبح ادامه می‌یابد. به افرادی كه به‌طور گردشی در یكی از این نوبت كاری‌ها قرار بگیرند، نوبت كار گفته می‌شود. این گردش ممكن است هر چند روز یا به طور هفتگی و یا ماهانه اتفاق بیفتد.
● نوبت كاری چه اثراتی بر كارگران می‌گذارد؟
در بدن همه ما یك ساعت بیولوژیك وجود دارد كه دارای یك دوره ۲۴ ساعته به نام دوره <سیركادین> است. این ساعت بیولوژیك مسوِول برنامه‌ریزی و هماهنگی ما در بیدار شدن هنگام صبح و خوابیدن در شب است. نور روز و تاریكی شب بر این ساعت بیولوژیك تاثیر می‌گذراند.
در حالت‌های طبیعی، با تاریك شدن هوا این ساعت بیولوژیكی باعث می‌شود، بدن خود را برای خواب شبانه آماده كند. فشار خون، ضربان قلب، دمای بدن و سرعت نفس كشیدن هنگام شب كاهش می‌یابد و قدرت هضم غذا نیز كمتر می‌شود.
بیدار ماندن در طول شب و انجام كار شبانه در زمانی كه ساعت بیولوژیك بدن را آماده خوابیدن می‌كند، اثرات نامطلوبی بر قلب، دستگاه گوارش و همچنین سیستم عصبی می‌گذارد. اگر این وضعیت برای مدت زمان طولانی ادامه پیدا كند فرد دچار مشكلات بیشتری خواهد شد.
در هنگام روز نیز با طلوع خورشید و تابش نور، ساعت بیولوژیك، بدن را آماده فعالیت روزانه می‌كند. در این حالت، فشار خون به حالت طبیعی برمی‌گردد، درجه حرارت بدن بیشتر می‌شود و سرعت نفس كشیدن و ضربان قلب بیشتر از شب خواهد شد.
فردی كه در طول شب بیدار مانده است، شاید به علت نیاز به خواب و خستگی به خواب برود اما در این وضعیت كیفیت خواب به شدت كاهش می‌یابد و سلامت فرد در معرض خطر قرار می‌گیرد.
● خطرات نوبت كاری كدامند؟
مخاطرات نوبت كاری در سه گروه جای می‌گیرند؛ مخاطرات بهداشتی، تاثیر بر خانواده و اجتماع و به خطر افتادن ایمنی فرد.
● مخاطرات بهداشتی
▪ مشكلات گوارشی: فعالیت دستگاه گوارش انسان در شب كندتر است. این دستگاه نیاز دارد شب‌ها به استراحت بپردازد و خود را برای فعالیت‌های روزانه آماده كند. در نوبت كاری نظم این دستگاه به‌هم می‌خورد و نمی‌تواند خود را با تغییرات نوبت كاری هماهنگ كند.
از طرف دیگر، معمولاً نوبت كاران برای این كه بتوانند هوشیاری خود را در طول شب حفظ كنند، به مصرف بیشتر چای، قهوه و مواد كافئین‌دار روی می‌آورند كه موجب سوء‌هاضمه و اختلال در عملكرد دستگاه گوارشی می‌شود.
▪ مشكلات قلبی عروقی: اختلال در خواب، فشار خون، استرس و كشیدن سیگار در بین نوبت‌كاران از دلایل اصلی ایجاد ناراحتی‌ها و حمله‌های قلبی در برخی از آنهاست.
▪ استرس و اختلالات خواب: نوبت كاری كیفیت خواب را كاهش می‌دهد. ناتوانی در به‌خواب رفتن هنگام شب یا در طول روز از اثرات نوبت كاری است. نوبت‌كاران معمولاً كسر خواب زیادی دارند و اضافه شدن ساعات كسر خواب آنها، باعث مشكلات جدی می‌شود. خستگی مزمن در طول مدت كار و خواب‌آلودگی، كاهش هوشیاری و دقت، كاهش سرعت واكنش در برابر شرایط اضطراری یا هنگام بروز خطر از اثرات اختلال خواب و كمبود خواب است. در این موارد، فرد در برابر كوچك‌ترین مشكلات كاری یا اجتماعی دچار استرس بیشتری می‌شود. قدرت تطابق وی كم می‌شود و نمی‌تواند به‌طور منطقی و با صبر و حوصله مسائل خود را حل‌و‌فصل كند و لذا خود و دیگران را در معرض استرس‌های كاری قرار می‌دهد.
▪ روی آوردن به مصرف داروها، الكل، سیگار یا مواد مخدر: مطالعات انجام شده در كشورهای اروپایی نشان می‌دهند كارگران نوبت كار بیشتر از مشروبات الكلی، نوشیدنی‌های كافئین‌دار و نیز دخانیات استفاده می‌كنند. آنها به این وسیله خود را در طول مدت كار سر پا نگه می‌دارند.
همچنین این مطالعات مشخص كرده است عده زیادی از كارگران نوبت كار برای خواب از قرص‌های خواب و هنگام كار از داروهای ضد خواب استفاده می‌كنند كه عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن آنها می‌گذارد.
▪ تاثیرات نامطلوب بر حاملگی و باروری: با تحقیق درباره گروهی از زنان نوبت‌كار مشكلاتی مانند تولد فرزندان ناقص، سقط جنین یا زودزایی گزارش شده است.
●‌ تاثیر بر خانواده و اجتماع
نوبت كاری معمولاً باعث می‌شود فرد فرصت كمتری برای دید و بازدیدهای فامیلی یا معاشرت با دوستان پیدا كند. با توجه به فرهنگ ما ایرانی‌ها كه صله‌رحم و دید و بازدید از اقوام جزو ارزش‌های مذهبی و فرهنگی محسوب می‌شود، نوبت كاری می‌تواند موجب اختلال در این امر شود. خستگی‌های مزمن و خواب‌آلودگی‌های ناشی از كمبود خواب باعث می‌شود فرد تمایل و رغبت كمتری به میهمانی رفتن نشان بدهد یا در طول مهمانی‌ها معاشرت كمتری داشته باشد و این مسائل خود باعث مشكلات خانوادگی زیادی می‌شود. روزهای جمعه كه یك روز مناسب برای جبران كمبود خواب در طول هفته و كمك به ساعت بیولوژیك بدن برای تنظیم بهتر است، معمولاً برای نوبت كارها مساله‌ساز می‌شود. توقع خانواده برای تفریح و گردش از یك طرف و خستگی و كمبود خواب در طول یك هفته از طرف دیگر فرد را در برابر دوراهی قرار می‌دهد.
● به خطر افتادن ایمنی فرد
افراد نوبت كار به علت اختلال خواب و نیز بر هم خوردن نظم طبیعی بدنشان هنگام كار و خصوصاً در نوبت شب از هوشیاری كمتری برخوردارند و كارآیی آنها تا حد زیادی كاهش پیدا می‌كند و سرعت واكنش آنها نسبت به خطرات كم می‌شود. این وضعیت در ساعات ۳:۳۰ تا ۵:۳۰ صبح به بیشترین مقدار خود می‌رسد.
در این زمان‌ها نیز احتمال ایجاد حادثه برای فرد بیشتر می‌شود زیرا فرد قدرت تطابق خود را تا حد زیادی از دست داده است و نسبت به محیط خود هوشیاری كمتری دارد.
این وضعیت حتی آستانه تحمل فرد را به كمترین مقدار خود می‌رساند و كوچك‌ترین مساله ناراحت‌كننده‌ای كه برای فرد اتفاق بیفتد باعث ایجاد عصبانیت، پرخاشگری و برخوردهای خشونت‌آمیز می‌شود و ممكن است چنین فردی به خود یا دیگران و یا تجهیزات آسیب برساند.‌

‌ محمدرضا میرغلامی

منبع : روزنامه سلامت