با گیاهان آشنا شویم/بن سای

« بن سای» مجموعهای از باغبانی و هنر است كه به واسطه آن گیاه با یك تغییر شكل تحمیل شده به یك مجسمه زنده تبدیل میشود. هنرمند با استفاده از مفاد زیبایی، وهمی از طبیعت را در غالب شكل مینیاتوری پدید میآورد. بنسای یك آرایش غیرطبیعی نیست بلكه در قالب یك تغییر شكل ساده، طبیعت اصلی را ذهن آدمی تداعی میكند.
« بن سای » در اصل واژهای ژاپنی و به معنی كاشت گیاهان در گلدانهای كمعمق است . به این ترتیب كه گیاه در گلدانهایی كمعمق با خاك كم و در شرایط محدودكننده از نظر رشد قرار میگیرد و با آرایش زیبا وتربیت صحیح به درختی مسن ولی كوچك تبدیل میشود. برای تحقق این هدف تمام قسمتهای گیاه اعم از ریشهها، تنه، شاخهها، میوهها و گلها حایز اهمیت هستند.
● ریشهها
ریشههای گیاه بنسای شده، در عین استحكام، سلامت و گستردگی، باید ظاهری كهن به درخت ببخشند. درروشهای متقارن، نامتقارن و اریب، ریشهها در تمام جهات گسترده شدهاند. اما در روشهای بادزده، صخره،رویشی و .... ریشهها غالباً در جهت خلاف انحنای تنه گسترده شدهاند. تا بدین ترتیب به گیاه ظاهری متقارن ببخشند. تعدادی ازریشهها روی خاك قرار داده میشوند تا قدمت درخت را از نظر ظاهری افزایش دهند و تصور فرسایش خاك را در سالهای گذشته در ذهن القا كنند. برای تحقق این مهم، در زمان انتقال گیاه به گلدان بزرگتر، تعدادی از ریشهها را روی خاك قرار میدهند و روی آنها را با خزه اسفاگنوم و مقدار كمی خاك میپوشانند. در طی آبیاریهای مكرر، این پوشش نازك، از بین میرود و پوست ریشه در معرض نور خورشید، سخت میشود و بدین ترتیب هدف ما در القای تصور كهن بودن گیاه تحقق مییابد.
برای تشكیل ریشه های جدید در جهت مناسب، میتوان ریشه را تا لایه كامبیوم خراش داد و روی آن را با خاك و خزه پوشاند. بعد از چند هفته، در محل زخم ریشههای جدیدی ایجاد میشود.
● تنه
گرچه همه قسمت های گیاه بن سای شده مهم است ، اما تنه گیاه اولین قسمتی است كه توجه ناظر را به خود جلب میكند .تنه بن سای باید پوستی ضخیم ، یك پارچه و تودرتو داشته باشد . تنه باید به گونه ای باشد كه هرچه به راس نزدیك میشود ضخامت آن كمتر شود . روی یك تنه خوب نتاید آثار زخم ناشی از سیم پیچی دیده شود .
● شاخه ها
گیاهان در طبیعت ممكن است شاخه های در هم پیچیده داشته باشند . ولی در بن سای با سیم پیچی ، شاخه ها را به گونه ای تربیت میكنند ، كه گیاه زیبا جلوه كند . معمولاً شاخه ها از نظر قطر و طول تفاوت دارند . شاخه های پایین تر ضخیم تر و بلندتر هستند و بخوبی در همه جهات گسترده می شوند . شكل هر شاخه به تنهایی نیز مد نظر است . در هنر بن سای بسیاری از شاخه های گیاه مطلوب به نظر نمی رسد . از این رو این شاخه ها را قطع می كنند .
● برگها
در یك بن سای خوب برگ ها سبز ، متراكم و كوچك است . گیاهانی كه برگهای بزرگ دارند یا تعداد برگ آنها كم است ،برای بن سای مناسب نیستند . گیاهانی كه برگ های كمی دارند ،درختی خزان كرده راتداعی می كنند . برگ های بزرگ نیز نسبت به اندازه كلی درخت بن سای شده، نامتناسب به نظر میرسند، برای آن كه اندازه برگها كوچك شود ، از روش بیبرگی یا هرس برگ استفاده میكنند. این روش در كاهش اندازه برگ موثر است ولی در تغییر اندازه گلها و میوهها زیاد مورد توجه نیست.
● راس ساقه
تنه به تدریج باریك میشود ، تا در انتها به راس منتهی شود. هرگاه به ارتفا‎ع كمتری نیاز باشد، میتوان راس آن را قطع كرد و شاخه پایینتر از راس را كه در راستای تنه است یا زاویه كمی با راستای تنه دارد ،به عنوان راس انتخاب و باپیچیدن سیم آن را تربیت كرد. در هر حال درخت بنسای شده باید دارای راس باشد.
● پشت و روی یك بنسای
بنسای را نباید به صورت یك گیاه طبیعی در گلدان رها كرد. بلكه باید آن را طبق طرح مورد نظر كاشت و تربیت كرد. بنسای باید در نظر یك ناظر به خوبی جلوهگری كرده و قسمت جلو و پشت آن با هم فرق كند. كاملترین قسمت، قسمت جلو است . برآمدگی تنه نباید در جلو قرار گیرد.انتهای تنه باید قابل رویت بوده و تنه در یك طرف انحنا داشته باشد. نوك ساقه یا راس در قسمت جلو باید به طرف ناظر باشد.در قسمت جلو نباید شاخهها درهم پیچیده باشند. همچنین نباید به طرف جلو رشد كنند و باید تمام شاخهها به وضوح قابل دید باشند. قسمت پشت ، عمق مشخص و دیدگاه سه بعدی به گیاه میدهد، لذا یك یا دو شاخه در این قسمت تعبیه میگردد.
● طرق مختلف پرورش بنسای
۱) یامابوری یا پرورش نهالی كه از طبیعت گرفته میشود.
۲ ) پرورش نهالی كه از طریق خوابانیدن به وجود میآید.
۳ ) پرورش نهالی كه از طریق جدا كردن به وجود میآید.
۴ ) پرورش نهالی كه از قلمه زدن به وجود میآید.
۵ ) پرورش نهالی كه از طریق پیوند زدن به وجود میآید.
۶ ) پرورش نهالی كه از طریق كاشت بذر به وجود میآید.
۷ ) پرورش نشا كه از یك خزانه فراهم شده است .
● پرورش نهالی كه از یك محیط طبیعی به دست میآید :
مشهورترین بنساهای ژاپنی به همین طریق پرورش یافتهاند. نهالی كه در طبیعت به دلیل شرایط نامناسب رشد، خود به خود كوتاه و كوچك مانده است ، برای مبدل شدن به یك بنسای زیبا تنها احتیاج به یك تربیت صحیح دارد.گیاهانی نظیر كاج سیاه ژاپنی ، كاج قرمز ژاپنی ، كاج سوزنی ، عرعر و ... را میتوان از این طریق بنسای نمود.
مزیت این روش ، صرفه جویی در وقت است . زیرا برای تهیه بنسای از طریق كشت بذر، حداقل به ۵ الی ۱۰ سال زمان نیاز داریم. در ژاپن گیاهانی را كه با توجه به خصوصیات بنسای از طبیعت جمعآوری میكنند، «آراكی» مینامند. بسیاری از گیاهانی كه در صخرهها و كوهستانهای مناطق گرمسیری و معتدل در شكاف صخرهها رشد كردهاند ، به علت شرایط خاص موجود در منطقه و محیط كشت، خود به خود بنسای و تبدیل به درختانی مسن، با ارتفاع كم شدهاند.
● خصوصیات آراكی
گیاهی كه از طبیعت انتخاب وجمعآوری میشود میبایستی واجد خصوصیات زیر باشد:
۱) در عین كامل بودن به اندازه كافی كوچك باشد تا در گلدان كمعمق و كوچك جای گیرد.
۲) ریشههای قوی و گسترده داشته باشد.
۳) شاخهها باید به نحو مطلوب ، بسته به شیوه بنسای مورد نظر، آراسته باشند.
۴) شاخهها باید به نحو زیبا و دلپذیری در اطراف تنه اصلی پراكنده شده باشند.البته اگر شیوه بنسای مورد نظر روش نردبانی باشداین خصوصیت مورد توجه قرار نمیگیرد.
۵) به اندازه كافی سرزنده ، شاداب ، سالم و قوی به نظر برسد، تا نیاز به مراقبت و نگهداری ویژه نداشته باشد.
۶) ارتفاع زیادی نداشته باشد.
۷) گیاه انتخابی باید از نوع درختانی باشد كه طول عمر زیادی دارند.
بعد از انتخاب آراكی دورتادور گیاه را خالی كرده و گیاه را سالم و بارعابت نكات باغبانی از محل رویش خارج میكنند.و با حصیر یا گونی دورتادور ریشه را میپوشانند.سپس با نخ و سیم، گونی یا حصیر را میبندند. قطع ریشهها تا یك فاصله معینی از تنه، ضروری است. روش برش باید به صورت مورب باشد. گیاه را بعد از انتقال به گلخانه، در گلدانی میكارند. ته گلدان شن درشت، سپس یك لایه خاك و شن و پس از آن یك لایه ماسه و كود حیوانی و بعد شن شسته شده،ریخته میشود.
گیاه بعد از ترمیم، آماده بنسای و تربیت مخصوص شیوه مورد نظر است.
▪ چند تذكر در این مورد ضروری به نظر میرسد:
۱) نباید گیاه را در معرض باد قرار داد.
۲) خاك اطراف گیاه نباید خشك شود.
۳) در ۲ روز اول نباید گیاه در معرض نور مستقیم قرار گیرد، ,مگر آن كه نور تنها به گلدان گیاه بتابد.
۴) به گیاهی كه كاملا ریشه نگرفته نباید زیاد كود داد.
۵) در صورتی كه گیاه جوانههای متعددی تولید كرد، با توجه به شیوه بنسای انتخابی، جوانههای مناسب را نگه داشت و از تولید شاخه توسط بقیه جوانهها جلوگیری كرد.
۶) پس ازآن كه گیاه كاملا شكل گرفت، میتوان آن را به گلدان زیباتری منتقل كرد.این عمل باید در ماه فروردین و اردیبهشت صورت گیرد.
● پرورش به طریق خوابانیدن
دومین روش آسان پرورش بنسای، روش خوابانیدن است . درختانی برای این روش مناسب هستند كه بتوانند از طریق تنه یا شاخه، ریشه تولید كنند. برای نمونه میتوان از درختانی نظیر انار، افرا، نارون و یا صنوبر نام برد. درابتدا شاخهای را كه جلوه مناسبی برای ایجاد یك بنسای دارد، انتخاب و قسمتی از شاخه را حلقهبرداری میكنند. سپس آن را با اسفنج یا خزه اسفاگنوم میپوشانند . و اطراف آن را با پلاستیك مسدود میكنند. بعد از یكی از دو سال میتوان ساقه را قطع كرد و قسمت مورد نظر را به گلدان منتقل كرد. پس از آن روشهای تربیتی و سیمپیچی آغاز میشود.
● سایر روشها
برای بنسای كردن گیاه از روشهای دیگری مانند پیوند زدن نیز استفاده میشود. در این روش از گیاهانی كه به شرایط محدود بنسای، مقاوم هستند، به عنوان پایه استفاده میشود. پیوند آن نیز از نوع زینتی است.
● شیوه‌های بنسای
درختان در طبیعت در شرایط و موقعیت مختلفی رشد میكنند. بعضی از آنها عوامل رشد مناسب را در اختیار دارند در حالی كه برخی از گیاهان در كوهستانها و مناطق شیبدار یا در كنار دریا و بادهای تند رشد میكنند. به همین دلیل مجبورند در برابر این عوامل نامساعد مقاومت كنند. این مبارزه، باعث تغییر شكل در گیاه میشود و شكلهای گوناگونی كه غیرقابل شمارش هستند؛ پدید میآید. در یك بنسای خوب، سعی میشودكه از اشكال اصلی كه در طبیعت وجود دارد تقلید شود. برای انتخاب شیوه بنسای آگاهی از طبقهبندی آنها ضروری است.
بنسایهایی كه زیر ۱۵ سانتیمتر ارتفاع دارند بنسای مینیاتوری نامیده میشود.بن سای كوچك ۱۵ تا ۳۲ سانتیمتر ؛ بن سای متوسط ۳۲ تا ۶۰ سانتیمتر و بن سای بزرگ بیش از ۶۰ سانتیمتر ارتفاع دارند . اندازه یك بن سای باید با اندازه یك درخت روییده شده در طبیعت متناسب باشد . برای مثال بوته هایی مانند رزهای پا كوتاه یا شاه پسند درختی ؛ وقتی به رشد كامل می رسند ۵/۰ تا ۲ متر ارتفاع دارند . بنابراین برای بن ساهای مینیاتوری یا كوچك متناسب هستند . درختانی كه در طبیعت ارتفاع آنها به ۲ تا ۴ متر می رسد ؛ مثل ختمی درختی برای بن ساهای متوسط مناسب هستند . درختانی كه تا ارتفاع زیادی رشد می كنند مثل چنار ؛ كاج ها و .......... برای بن ساهای بزرگ مناسب هستند .
● روش تربیت بن سای ساقه راست متقارن
در این روش درخت در یك مسیر مستقیم رشد می كند . ریشه ها نیز در همه جهات عمود بر ساقه گسترده شده اند . در این روش ، درخت را به گونه ای تربیت می كنند كه درختی رشد كرده در شرایط كاملاً مناسب و طبیعی ، در ذهن تداعی شود . برای ایجاد شكل ساقه راست متقارن ، باید پایین ترین شاخه را در حدود یك سوم ارتفاع تنه حفظ كرد و با سیم پیچی مانع حركت آن به سمت جلو شود. آشفتگی شاخهها باعث پنهان شدن قسمت عقبی وپشت درخت میشود. تعیین اولین شاخه مهم است زیرا موقعیت شاخه دوم با توجه به شاخه اول معین میشود. دومین شاخه بلند در قسمت دیگر وكمی بالاتر باشد. این شاخه باید كمی به قسمت پشت متمایل باشدو به گونهای پرورش داده شود، كه مقداری از قسمت زیر شاخه در دید ناظر قرار گیرد. این شاخه به تاج درخت عمق میبخشد. سومین شاخه در قسمت عقب و كمی بالاتر از دومین شاخه قرار میگیرد. چهارمین شاخه در راستای دومین شاخه است. شاخههای دیگر نیز به همین ترتیب و به صورت متناوب قرار خواهند گرفت. شاخهنها نباید در دید ناظر بالای سر یكدیگر قرار گیرند زیرا در این صورت به یك میزان از نور خورشید و جریان هوا، بهرهمند نخواهند شد.
● روش ساقه راست نامتقارن
در این روش، مانند روش متقارن، درخت رو به بالا رشد میكند ولی تنه دارای انحناهای بسیار زیبایی است. انحناها بیشتر به صورت زیگزاگ است. اما شاخهها وضعیتی مشابه با روش متقارن دارند. در این روش راس ساقه اندكی به یك طرف كج شده است.
● روش اریب
این روش بسیار آسان است و برای افراد مبتدی در نظر گرفته میشود، در زمانی كوتاه نیز میتوان آن را ایجاد كرد. در این روش تنه درخت با انحنایی حدود ۴۵ درجه به طرف راست یا چپ متمایل میشود. بدین ترتیب تنه ابتدا به یك طرف مایل شده و دوباره بعد از طی فاصله كوتاه درمسیر اولی قرار میگیرد. اولین شاخه، قوی و نیرومند است و در مكانی كه انحنای تنه شروع میشود، واقع شده است. این شاخه یا به صورت افقی گسترده میشودیا روبه بالا متمایل میگردد و بیشترین نور را دریافت میكند. روش تنه كج، درختی را درذهن القا میكند كه در اثر نیروهای طبیعی، به این شكل درآمده است.
گستردگی ریشه بیشتر در خلاف انحنای تنه است. این روش خلق یك بنسای و یك نمونه جالب را برای هنرمندان امكانپذیر میسازد.
● روش بادزده
در روش بادزده، یك بنسای را باید آن گونه شكل داد كه همانند یك درخت یا گروهی از درختان باشد كه در یك مكان بادخیز یا در مجاور ساخل یا در نوك تپه رشد كردهاند.
در این روش تنه مستقیم است، ولی با زمین زاویه میسازد( عمود بر زمین نیست). زاویه خط تنه از راستای شاقولی حدود ۴۵ درجه است. راس ساقه نیز در مسیرخمیدگی است. شاخهها باید همچنان به صورت افقی حفظ شوند. خمیدگی درخت و وضع شاخهها، این تصور را درذهن ناظر القا میكند كه درخت در پیكاری طولانی با بادهای شدید است.
● روش نردبانی
این روش، كه بسیار ساده است، برای بنسای كردن گیاهانی كه از طریق خوابانیدن ریشهدار شدهاند. استفاده میشود. این گیاهان را به گونهای تربیت میكنند كه تمام شاخههای آنها در یك جهت قرار گیرند. سپس تنه گیاه را به صورت افقی، به طوری كه شاخهها رو به بالا قرار گیرند، دریك ظرف قرار میدهند و روی آن خاك میریزند. برای تسریع ریشهزدایی، در زیر هر شاخه قسمتی از تنه را زخمی میكنند.
میتوان بین شاخهها قطعات سنگ قرار داد تا بنسای نمای كوهستانی به خود بگیرد. بدین ترتیب سیمای یك جنگل در ذهن القا میشود.

منبع : سازمان پارک ها و فضای سبز تهران