نسل پنج، نسل آن دو

درپنجم شهریور ماه ۱۳۸۵، اولین نمایشگاه و اعلام حضور جدی نسل پنجم طراحان گرافیك در نگارخانه‌ی خیال تهران برگزار شد. از۲۳۲۴ اثری كه توسط۳۲۵ نفر فرستاده شده بود ۲۵۳ اثر از۱۲۷ طراح توسط گروه انتخاب: پریسا تشكری، قباد شیوا، فرزاد ادیبی، بیژن صیفوری وهمچنین دبیر این نمایشگاه مهدی سعیدی پذیرفته شدند.
این رخداد با اهمیت در عرصه‌ی هنر‌های تجسمی واكنش‌های بسیاری از سوی منتقدین متخصص وغیر متخصص به همراه داشت كه پای این قلم نیز به منظوركنكاش و بررسی بیشتر به این صفحه كشیده شد.
گرچه داوری درباره یك نسل كار ساده‌ای نیست، به ویژه آن كه این نسل، همسایه دیوار به دیوار نسل خودت باشد. البته فاصله گرفتن از یك نسل با گذر زمان، داوری درباره آن را آسان‌تر می‌كند. از طرفی این نسلِ از آب و گل درنیامده، هنوز به هویت چندان مستقلی نرسیده‌اند. هدف این نوشتار، بازنگری جایگاه، توانمندی‌ها و ویژگی‌های این نسل جوان است كه در چند بند به آن می‌پردازد:
● سن: گرچه نمی‌توان مرز سنی مشخصی را برای طراحان نسل پنج تعیین كرد، اما با تساهل می‌توان متولدین دهه ۱۳۵۰ را نسل پنجم دانست. یعنی طراحان ۲۵ تا ۳۵ ساله. و میانه و میانگین سن طراحان نسل پنج، سی ساله‌های سال ۱۳۸۵ خورشیدی است و هر چه از این میانگین فاصله گرفته بالا یا پایین‌تر برویم از نسل پنج دور شده‌ایم. البته از سن هر نسل گریز و گزیری نیست. چه هنگامی كه از یك نسل صحبت می‌شود عامل سن و سال ناخواسته بر واژه نسل تحمیل می‌شود. نسل یعنی فرزند و فرزندان و در این‌جا حدفاصل دو گروه سنی در حرفه گرافیك است. نسل پنج، نسل جوان وجوانی است . سنی كه اگر به راه، هدایت شود ارزشی فراتر از معادن طلا دارد واگربه بی‌راهه رود مخرب تر از هر بمب ویرانگری است.
نسل پنجم طراحان گرافیك ایران را با تسامح می‌توان پرورش یافتگان نظام آموزشی جمهوری اسلامی خواند. ایشان با خوب و بدِ جامعه امروز ایران به خوبی آشنایند و قواعد بازی وشهروندی را نیز می‌دانند. در نوشتاری مفصل‌تر، به تحلیل می‌توان درباره ویژگی‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی هر نسل، به ویژه نسل پنجم بحث كرد و از زوایای جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و ... این نسل را كالبدشناسی كرد.
● جنس: امروزه دانش‌آموختگان رشته گرافیك، معمولاً در همین حرفه مشغول‌اند. با نگاهی گذرا به تعداد دختران و پسران دانشجو، به ویژه در رشته گرافیك درمی‌یابیم كه سال به سال تعداد دخترها رو به فزونی است. البته در برخی مراكز آموزشی هم - مثل دانشگاه الزهرا - نیمكتی به پسرها اختصاص نیافته است كه این امر به فراوانی جنس دخترها در بین فارغ‌التحصیلان رشته گرافیك كمك می‌كند.
البته بیشتر فارغ‌التحصیلان دختر یا به كار حرفه‌ای گرافیك نمی‌پردازند و یا به كارهای حاشیه‌ای این حرفه از قبیل اجرا و ... تمایل بیشتری نشان می‌دهند.
قابل ذكر است كه امروزه تعداد دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و طراحان حرفه‌ای نسل پنجم به قدری است كه با تمامی تاریخ گرافیك نوین ایران برابری می‌كند. اگر در نسل دوم طراحان، شاهد انقلاب در كیفیت گرافیك هستیم در نسل پنجم،انقلاب كمّی را شاهدیم والبته گاهی افزایش كمیت به ارتقا كیفیت نیز می انجامد.
● میزان پراكندگی: زمانی پراكندگی طراحان گرافیك فقط منحصر به مركز بود. چرا كه فن‌آوری، امكانات، مراكز آموزشی و بازار كار در مركز متمركز بود. اما امروزه در مراكز استان‌ها و حتی در شهرستان‌های كوچك ‌تر رشته گرافیك ایجاد شده و فارغ‌التحصیلان بومی و غیربومی این مراكز آموزشی، فعالیت‌های حرفه‌ای خود را آغاز كرده‌اند.
البته از نظر میزان پراكندگی هنوز، تهران رتبه نخست را دارد و سپس مراكزی چون اصفهان ، مشهد، شیراز، تبریز، كرمانشاه، قم و ... قرار می گیرند. از طرفی بازار كار گرافیك نیز با پراكندگی در قطب‌های صنعتی و تجاری كشور موجب تمركززدایی طراحان نسل پنجم شده است.
فراوانی طراحان نسل پنج تابعی است از فراوانی سن جوان در كشور. می‌دانیم كه ایران جوان‌ترین كشور منطقه است وبر سیاستگزاران فرهنگی است كه نه تنها از این نیروی پرنشاط حمایت كنند كه از این ذخایر سرشار به نفع خود جوانان وكشور بهره برند. در عرصه‌ی هنری چون گرافیك تقاضا برای عرضه‌ی تولیدات این نسل بسیار كم است. بازارتولید وعرضه وتقاضا در دست نسل‌های پیشین است وحتی گاهی كم دانی این نسل موجب استثمار ایشان توسط برخی افراد ومراكز با عناوین آموزشگاه و... می‌شود. این نسل برای عرضه‌ی آثار خود رو به گرافیك تك نسخه‌ای آورده‌اند كه این نیز با برخی بی‌مهری‌های بزرگان همراه بوده است. برگزاری نمایشگاه‌هایی چون «نمایشگاه پوستر های تجربی» یكی از راه‌كارهای هدایت وحمایت پوسترهای تك نسخه ای است...
● تحصیلات: اكنون پس از سپری شدن بیش از نیم قرن، دیگر طراحان حرفه‌ای و جدی گرافیك، فارغ‌التحصیلان رشته خویش‌اند. اگر طراحان نسل دوم - پیشگامان انقلاب كیفیت در گرافیك - لیسانس نقاشی بودند و دل‌سپردگان تصویر، طراحان نسل پنجم فوق متخصص در رشته گرافیك با مدرك كارشناسی ارشد با گرایش به تایپوگرافی و هم‌زمان با طراحان موج نو ظاهر شده‌اند. امروزه طراحان نسل پنجم با تحصیلات دیپلم، كاردانی، كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكترا وبا طرح درس‌های مصوب انقلاب فرهنگی- كه نیازمند تجدیدنظراند،- تربیت یافته والبته با تجربیات بسیار كم‌تر از مدارج تحصیلی‌شان ظاهر شده‌اند.
● امكانات: ناگفته پیداست كه همواره آخرین نسل، آخرین و امروزی‌ترین امكانات و فن‌آوری را به خدمت می‌گیرد. امكانات نسل پنج در دو بخش:
۱) تجهیزات ارتباطی
۲) تجهیزات كارگاهی قابل بررسی است.
▪ تجهیزات ارتباطی: طراح امروز در حداقل زمان با دورترین نقطه روی زمین نامه‌نگاری می‌كند، تصویر، صدا و نوشته را در قالب اطلاعات الكترونیكی در طُرفهٔ‌العینی مبادله می‌كند، كاری كه برای نسل‌های پیشین هفته‌ها به طول می‌انجامید. طراح نسل پنجمی طی‌الارض می‌كند، نشسته می‌رسد و از طریق فضاهای مجازی از معتبرترین موزه‌های آن سوی آب‌ها دیدن می‌كند، ذائقه داوران جهانی را می‌شناسد و جایزه جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های معتبر را به خود و البته به ایران و فرهنگ ایرانی اختصاص می‌دهد. این نسل ساكن دهكده جهانی است. لهجه جهانی دارد و با همسایگان تعامل خوبی دارد اما باید به هوش باشد لحن و لهجه خود را از یاد نبرد. نسل پنجم باید بداند كه زبان جهانی، زبان بومی، زبان منطقه‌ای و ... را كجا و چه هنگام به كار گیرد.
گروهی از طراحان پیشكسوت، نسل امروزی را نسل شتاب و شتابزدگی و نسلی فاقد ایده می‌بینند. این استادان نسل جدید را فرمالیست و كم‌تر اهل تفكر و تتبع می‌دانند.
دلیل فرم‌گرایی و شتاب‌زدگی نسل معاصر شاید تقلید بدون مطالعه از قالب‌های ‌آن سوی آب باشد به قول مرحوم «دكتر عبدالهادی حائری» هر امكانی چون سكه‌ای دو رویه است. مثبت و منفی توأمانند. ارتباط با جهان نیز چنین است و باید آگاهانه‌تر و خردمندانه‌تر با جهان مرتبط شد.
▪ تجهیزات كارگاهی: اگر طراحان نسل پیش برای اجرای طرحی در پوستری با ترام درشت، حداقل دو روز وقت صرف می‌كردند، امروز طراح نسل پنجم در بیست دقیقه به آن نتیجه می‌رسد.
اگر چه این طراح آن زیبایی‌شناسی را نمی‌پسندد و به دنبال نتیجه‌ای دیگر است: خلق و تعریف زیبایی‌شناسی ویژه‌ زمانه و امكانات خود. اكنون تمامی كارگاه‌های عظیم عكاسی، طراحی، رسامی، حروفچینی، خوشنویسی، خطاطی، نقاشی و ... همه در یك كیف دستی، فشرده و متمركز شده‌اند و مالك خوشبخت این گنجینه كسی جز طراح نسل پنجم نیست. اگر نسل پیشین با همه تمركز و دقت بر ورق سفید طرحی بی‌بازگشت را می‌زد و با خطایی تمامی وقت، هزینه و انرژی‌اش به هدر می‌رفت- و به همین دلیل احتیاط، محافظه‌كاری و صبوری در منش او نهادینه شده بود-، نسل امروز با امكان بازگشت‌های متوالی و متعدد اثر خود را دائماً تصحیح و ویرایش می‌كند. بی‌دلیل نیست كه نسل پنجم در كارش جسور و گستاخ است و این جسارت در روش و منش او نیز نهادینه شده است.
یكی از دلایل برخوردهای یله و بی‌مهابای این نسل با زندگی البته می‌تواند این نوع جسارت ناشی از احساس ایمنی و بازگشت باشد، برخوردهایی با زندگی، ارزش‌ها و بزرگ‌ترها. این نسل می‌دانند كه در واقعیت مجازی می‌توان برگشت و اشتباه را ویرایش كرد با كنترل+ ‍زِد.این نسل آن‌دو.
● زیبایی شناسی: ذائقه وسلیقه عمومی در هرزمانی متناسب بافضای فرهنگی، اجتماعی هر جامعه‌ای تغییر می‌كند و نسل پنجم طراحان گرافیك نیز از قائده این تاثیر وتاثرمستثنی نیستند. آنچه تاثیر مستقیم بر سلیقه و زیبایی‌شناسی این نسل دارد عبارتند از:الف: ارتباط صریح و بی واسطه با فرهنگ‌های دیگر و تاثیر از آن‌ها، می‌دانیم كه طراحان هم سن وسال نسل پنجم در آن‌سوی آب ها دوره پس از موج نو را طی می‌كنند. ب: بیان، تاثیروجلوه تجهیزات امروزی به‌ویژه رایانه كه زیبایی‌شناسی خاص خود را به همراه دارد ناگفته نماند كه بیان زیبایی شناسانه رایانه هنوز كشف و استخراج نشده است.
مثال طراحانی كه با رایانه اندیشه‌های طراحی دستی خود را اجرا می‌كنند مثال معمارانی است كه تیرآهن را برای ساخت طاق وگنبد خم می‌كردند. در حالیكه امكانات وزیبایی‌هایی كه با تیرآهن حاصل می‌شود بسیار بیش از این است و از طرفی گنبدی كه با آجر ساخته می‌شد زیبا، كاربردی ودارای مفهومی بود كه به‌شرطی هزاران سال به آن دست یازیده بود. این سردرگمی فقط برای نسل پنجمی‌های ما نیست همه جهان هنوز فرصت درك وهضم پدیده‌های دیجیتالی را پیدا نكرده است. مسلماً پس از درك توانمندی‌های رایانه در گرافیك، زیبایی‌شناسی خاص آن هم به‌وجود خواهد آمد. علاوه بر توانمندی‌های اجرای طراحی، امروزه ما شاهد انواع خروجی‌های متعدد و مختلف رایانه‌ای هستیم كه دامنه آن از چاپ بر روی سطوح گوناگون آغاز می‌شود تا برش انواع سطح‌ها وحجم‌ها وحتی ساخت تندیس و نیز تصاویر متحرك. كه این امكانات زیبایی شناسی پنهان خود را به همراه دارند.
امكانات گسترده‌ی گرافیك رایانه‌ای طراحان امروزی را به سمت بازی‌های بصری، تجربه ونوعی ناپایداری در زیبایی شناسی كشانده است. اما می‌توان نگاه زیبایی شناسانه طراحان امروزی را به شرح زیر برشمرد:
برخورد‌های متنوع بصری با تایپ و توجه ویژه به تایپوگرافی به جای تصویر، استفاده بیشتر از عكس‌های دیجیتال به جای طراحی‌های دستی و به‌كارگیری رنگ‌های تند، ناهمگون و با كنتراست زیاد و گرایش به فضاهای خالی در كنار فشردگی‌ها وانقباض‌های بصری در تركیب بندی.

نویسنده : فرزاد ادیبی

منبع : دوهفته‌نامه هنرهای تجسمی تندیس