سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

شان نزول ( اسباب نزول )


شان نزول ( اسباب نزول )
شـنـاخـت شان یا اسباب نزول همانند شناخت مكی و مدنی , ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه از علوم و معارف قرآنی است و قرآن پژوهان و مفسران و مترجمان قرآن , به آن نیازمندند. آیات قرآن به دو دسته عمده تقسیم می شود. قـسمی كه بخش اعظم را تشكیل می دهد , آیاتی است كه به اراده الهی بدون هیچ گونه انگیزه و ملاحظه دیگر بر حضرت رسول (ص ) وحی شده است . قسم دیگر و كمتر آیاتی است كه به دنبال حادثه ای یا پرسشی پیش آمده است . سـبـب نـزول یا شان نزول عبارت از سؤال یا رویدادی است كه در عصر رسالت پیامبر (ص ) پیش آمده و انگیزه نزول آیه یا آیاتی شده است .
و چـه بـسـیـار آیـه هـای قـرآن هـست كه با كلماتی چون یسئلونك ( و مشتقات دیگر آن ) و یستفتونك از پیامبر (ص ) حكم یا حكمت الهی پرسیده شده است . اگر معرفت به سبب نزول نباشد , بسیار موارد هست كه خواننده از ظاهر آیه یا آیات قرآن , راه به حاق معنای واقعی آیه نمی برد. مـثـلا از و للّه المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه اللّه ( بقره , ۱۱۵ ) ( مشرق و مغرب خدای راست , پس به هر جا كه روی آورید , رو به سوی خداوند است ) , چنین گمان می برد كه در نماز استقبال یعنی رو به قبله بودن واجب نیست و می توان به هر سو نماز خواند. ( برای تفصیل ـ مباحث فی علوم القرآن , ۱۳۱ ; تاریخ قرآن , رامیار , ۶۲۸ ). یـا از ایـنـكه گفته می شود بر كسانی كه ایمان آورده اند و كارهای شایسته كرده اند در آنچه در گذشته خورده اند , گناهی بر آنان نیست . ( مـائده , ۹۳ ) , چه بسا استنباط شود كه خوردن خمر هم در گذشته بی اشكال بوده است و در آینده هم بی اشكال است . یا آنجا كه گفته می شود : ( صفا و مروه از شعائر الهی است , چون كسی حج یا عمره بگزارد , بر او گناهی نیست كه بین آن دو را بپیماید. ( بقره , ۱۵۸ ) ممكن است چنین استنباط شود كه سعی بین صفا و مروه مكروه است یعنی ترك آن اولی است . حال آنكه این عمل جزو شعائر و مناسك حج و انجام آن واجب است .
علت اینكه با تعبیر نفی جناح ( گناهی و عیب و ایرادی ندارد ) بیان شده این است كه در محل تـپـه هـای صفا و مروه در عصر جاهلیت دو بت بوده است و مسلمانان اندیشناك بوده اند كه مبادا سعی بین صفا و مروه یادآور خاطره بت پرستی جاهلیت و لذا ناروا باشد. پـس پـی بـردن به حكمت تشریع و یافتن استنباط درست فقهی بدون اعتنا و اتكا به سبب نزول , امكان ندارد. همه قرآن پژوهان اهل سنت و شیعه برآنند كه معرفت به شان نزول راهی جز نقل و روایت صحیح , یعنی احادیث و اخبار صحیح مروی از پیامبر (ص ) و صحابه یا معصومین علیهم السلام ندارد. یعنی علمی است علی الاصول نقلی و تاریخی . اصولیان و قرآن پژوهان برآنند كه خصوص سبب , مانع عموم لفظ یا معنی نمی گردد .
یـعـنـی بـا آنكه ممكن است شان نزول یك آیه یا گروهی از آیات ناظر به مورد خاصی باشد , ولی مـحـدود و مقید به همان مورد نمی شود , و با آنكه مورد و مصداق خاص است ( خصوص سبب ) , لفظ یا معنای آن قابل تسری و تعمیم به موارد دیگر هم هست ( عموم لفظ یا معنی ). نـظـیـر آیه ظهار , یا لعان یا كلاله یا آیه حد قذف ( در داستان افك ) كه ناظر به مورد خاص بوده است ولی برای همه مسلمانان ساری و صادق است . و این بیشتر در آیات الاحكام و فقه القرآن پیش می آید. از آنجا كه شان نزول كاملا روایی - تاریخی است , لذا مفسران و مترجمان و قرآن پژوهان برای آنكه پـی بـبـرنـد كه آیا هر آیه یا گروه آیات , اسباب نزولی دارند یا نه , باید به مظان و منابع خاص آن مراجعه كنند.
▪ این منابع عبارتند از
۱) مجموعه های حدیث
۲) تفسیرهای قرآن , مخصوصا تفسیرهای روایی كه سرشار از احادیث و ماثورات هستند.
۳) كتبی كه مستقلا درباره شان نزول تدوین شده كه معتبرترین و معروفترین آنها اسباب النزول اثر واحدی , و لباب النقول فی اسباب النزول اثر سیوطی است . قـرآن پـژوهـان شیعه در عصر جدید , سه اثر در این زمینه تدوین كرده اند : الف ) شان نزول آیات قرآن , تالیف صدرالدین محلاتی شیرازی , ب ) آیات بینات در شان نزول آیات , تالیف دكتر محمد باقر محقق , ج ) اسباب النزول تالیف حجهٔ الاسلام دكتر سید محمد باقر حجتی .
منبع : شبکه قرآن


همچنین مشاهده کنید