پرورش تفکر خلاق و نو آوری ‌آموزشی

هفتاد و پنج سال پیش آنتی بیوتیك ها ، هواپیمای جت ، تلویزیون و كامپیوتر وجود نداشت . انسان های بسیار زیادی در اثر بیماری های خیلی ساده جان خود را از دست می دادند . اما از آن زمان تاكنون سلطه ما بر جهان فیزیكی و بیولوژیك به شدت افزایش یافته است . امید به زندگی رشد كرده و اكثر ساكنان هم اكنون محصولات كشاورزی برای سیر كردن ساكنان كره زمین كه از هفتاد و پنج سال پیش تاكنون سه برابر شده اند ، كافی به نظر می رسد . طی این سالها بشر به كرات پا نهاد ، اینترنت به وجود آمد و ....
● بازی ادامه دارد
در سال های اخیر دانشمندان در رشته های مختلف بنیان لازم را برای ناتو تكنولوژی فراهم كرده اند و اكنون می توانند در سطحی بسیار پیشرفته به مهندسی در مقیاس اتمی و مولكولی بپردازند . میزان و راه نو آوری برای تعیین و پیش بینی آینده جهان ضروری است . در واقع داشتن جامعه ای نو آور برای دستیابی به رشد ، از داشتن میزان بالای سرمایه و صرف آن مهم تر و مؤثر تر است . نو آوری ها لزوماً نباید شبیه اینترنت ، موفقیت و پیشرفت عظیم تكنولوژیك باشند .
نو آوری می تواند پیشرفتی كوچك درون مدرسه یا تغییر ساختار رویه های كاری در سازمان ‌آموزش و پرورش باشد . فرآیند نوآوری ، ظریف و شكننده است . ظهور و رشد خلاقیت و نو آوری ، مستلزم وجود فضایی است كه در آن از افكار مختلف و پیشنهادهای سازنده و تحقیقات بنیادی حمایت شود . نو آوری هر روز از محدودیت ها می كاهد و غیر ممكن های بیشتری را ممكن می سازد . سازمان ها باید انگیزه هایی برای ایجاد و رشد نو‌آوری پدید آورند .
● حمایت از افراد خلاق ، چه میزان و چگونه ؟
به چه میزان فرهنگ حاكم بر سازمان آموزش و پرورش از تفكر خلاق پشتیبانی نموده است و یا محل هایی ایجاد شده كه فعالیت های خلاق در آن جا ظاهر شود و افراد بتوانند در آن به سرعت و به طور دائم ، به آزمودن ایده هایشان بپردازند . افراد از لحاظ میزان خلاقیت بسیار با یكدیگر متفاوتند . با تشخیص نیاز به هر یك از این نقش ها رشد دادن افراد برای تصدی آنها ، دادن فرصت به آنها در استفاده از مهارت هایشان در فرآیندهای مهم و تشویق كارهای خلاق ؛ كار آموزش به مراتب بهتر از زمانی خواهد بود كه فقط به روندی تكراری اجازه فعالیت داده شود . مدیرانی كه مدیریت روند آموزش و پرورش را بر عهده می گیرند ، باید دارای مهارت های ایجاد تفكر خلاق ، اهل نظریه ، تیزهوشی ، توانایی كاربست و هماهنگی ایده ها ، تولید علم ، یادگیری و تغییر نگرش باشند .
● پرورش تفكر خلاق
یكی از مهم ترین مهارت های مؤثر ، توانایی در تفكر و برنامه ریزی استراتژیك است . این گروه از مدیران دارای یك ویژگی برجسته هستند و آن اهل تفكر خلاق بودن است . آنها درباره پیامدهای ثانوی هر تصمیم با استفاده از ذهن و قدرت تفكر ، از خود ابتكارات شایسته ای بروز می دهند . معمولاً در فواصل زمانی معین ، تغییراتی در برنامه كاری ایجاد می كنند ، زیرا هر ایده جدید ایده های دیگر را به ذهن می آورد . از تفكر خلاق هراسی ندارند . آنها راه های بهتری برای انجام كارها می یابند و می دانند كه هر ایده ای را می توان تحقق بخشید و گسترش داد . این مدیران خارج از شیوه های رایج می اندیشند ، یعنی از نیروی خیال خود بهره می برند . امور جدید را می آزمایند و تلاش می كنند نسبت به آینده بینش كسب كنند . آنها همواره مراقب هستند كه آیا استراتژی به كار گرفته شده مفید ، مؤثر و سود بخش هست یا خیر . اگر پس از صرف وقت و انرژی به این نتیجه برسند كه استراتژی خاصی كارایی ندارد ، بدون تعصب ‌آن را كنار می گذارند و از توانایی های خود در راه اجرای استراتژی مفید دیگر بهره می برند .
مدیران خلاق زمانی را صرف تجسم آینده سازمان خویش می كنند . برای نیل به موفقیت باید به تفصیل تمام جزئیات تحولات آینده و مراحل رسیدن به اهداف را در ذهن به طور زنده تجسم كرد . زیرا ابتدا باید آینده را موفقیت آمیز و مورد نظر خود را در ذهن تجسم كرد و قدرت تخیل به میزان زیادی در راه رسیدن به هدف كمك خواهد كرد .
بنابراین مدیران با دیدگاهی روشن كارهایی را انجام دهند كه ارزش و تأثیر بیشتری بر اهداف بلند مدت و چشم انداز وسیع در زندگی و محیط كار داشته تا بتوانند دیدگاه های ایده آلی خود را به واقعیت تبدیل كنند .
● مفهوم خلاقیت و نوآوری
▪ خلاقیت به كارگیری توانایی ذهنی برای ایجاد یك فكر یا مفهوم جدید است .
▪ خلاقیت به معنای توانایی تركیب ایده ها در یك روش منحصر به فرد با ایجاد پیوستگی بین ایده ها است .
▪ خلاقیت بر خلق چیز نو دلالت دارد كه به حل مشكل فعلی یا بر آورده ساختن یك نیاز می انجامد .
برای موفقیت در مسیر رشد و توسعه نیازمند ایجاد فرهنگ خلاق در تمام ابعاد توسعه به خصوص مبحث آموزش هستیم . برنامه ریزی خلاق در فضا و محیط خلاق قابل اجرا است و نتایج مفیدی دارد . برای ایجاد فرهنگ خلاق ، نیازمند آموزش هستیم .
الف ) اصلاح مطالب و مندرجات كتب درسی
اغلب مطالب مندرج در كتب درسی محدود به قوانین اولیه علمی بوده و در یك چارچوب كلیشه ای ارائه شود و زمینه های سؤال برانگیز و خواستن مطالب جدید را در ذهن دانش آموز ایجاد نمی كنند . میزان اطلاعات دانش آموزان را در همان سطح اولیه نگه داشته و با مطالب جدید و كشفیات به زور علمی همخوانی ندارد ؛ در حالی كه برای همگامی با جهان امروز نیازمند تعلیم دانش آموزان در سطح علوم روز هستیم .
بنابراین در تدوین مطالب كتب درسی رعایت این نكات ضروری است .
▪ ایجاد هماهنگی لازم مطالب درسی با مطالب علمی جدید و كشفیات تازه
▪ جلوگیری از ارائه كلیه قوانین مربوط به یك علم و ارائه مفاهیم كمكی در جهت سعی دانش آموزان برای شناخت قوانین اصلی توسط دانش آموزان .
▪ جذابیت در مطالب ارائه شده به جهت بر انگیختن حس كنجكاوی برای یادگیری مسائل بعدی .
▪ توجه به پاسخگو بودن علوم آموزنده به نیازهای قرن حاضر علاوه بر پیوستگی مطالب درسی .
▪ ایجاد زمینه های لازم برای قدرت تفكر ، تعقل و تخیل دانش آموزانب ) آموزش معلمان و دبیران
تعلیم و تربیت نسل جدید اولین مهم ترین قدم در راه رسیدن به هدف است و ركن اصلی آن تعلیم و تربیت معلمان آنها است . معلم به عنوان فردی كه نقش راهنما را برای دانش آموزان دارد ، علاوه بر داشتن تخصص و تجربه در رشته تدریس خود ، همگامی با دانش روز آن را تخصص را باید مورد توجه قرار دهد و این وظیفه مسئولان امر است كه با نظارت فنی و تخصصی ، اصول آموزش را رعایت كنند ؛ زیرا در كسب علم ، هدف اصلی ملكه ذهن شدن دریافته های علمی است . آن هم یافته های مفید نه مطالب علمی سطحی و كهنه . معلم خلاق از بارش مغزی و ذهنی بیشتری برخوردار است ، كمتر احساس كمبود یا ناتوانی می كند ، همیشه آمادگی دارد با حوصله وارد بحث با دانش آموز شده و آنان را به زایش اندیشه و پیدایش فكر نوین و تازه تشویق كند . بنابراین معلمان نكات زیر را مد نظر داشته باشند :
▪ شناخت استعدادها و توانایی های دانش آموزان و در نظر داشتن سرعت یادگیری هر دانش آموز همیشه به دانش آموزان توصیه كنید از آنچه فكر می كنید ، بهتر هستید و می توانید بهتر باشید
▪ توجه به مقوله تشویق با تشویق زمینه رشد فكری فرد بالا می رود و وی احساس ارزش می كند كه زیربنای موفقیت است و گونه های متفاوت اظهار نظر مورد تشویق قرار گیرد .
▪ جهت دهی ذهن دانش آموزان به كمك مطالب درسی به سمت علوم جدید و روز انسان به سمتی حركت می كند كه به آن فكر می كند .
▪ معلم باید اصول و قوانین مهم نظریه های آموزش و یادگیری را بداند و آگاه باشد كه در چه شرایطی آموزش و یادگیری آسان تر صورت می گیرد .
▪ ایجاد روحیه اعتماد به نفس و عدم دلیل تراشی در فرد موفق چیزی به نام توجیه كردن وجود ندارد .
▪ ایجاد حس رقابت مثبت و سازنده میان دانش آموزان .
▪ برقراری روابط عاطفی بین معلم و دانش آموزان
▪ ایجاد فرهنگ تفكر در تدریس و تعلیم و تربیت احترام گذاشتن و بها دادن به افكار نو و تازه در حل مسائل درسی .
▪ طراحی و ایجاد كلاس درسی كه بر اساس علائق ، آزادی عمل و سلیقه دانش آموزان باشد .
▪ شریك كردن دانش آموزان در امر یادگیری و تأكید بر طرح مسائل واقعی .
▪ دریافت گزارش های خلاقانه . مثلاً معلم كلاس چه انتظاری از دانش آموزان در موضوع مورد نظر دارد . در مورد كنجكاوی مطلب جمع آوری كنند .
▪ آموزش سه مهارت خوب دیدن ، خوب شنیدن و خوب فكر كردن .
▪ دانش آموزان بتوانند آنچه را در مدرسه یا هر فعالیت تربیتی فرا می گیرند ، در برخورد با موقعیت های جدید و مسائل تازه به معرفی اجرا بگذارند .
▪ هدف از آموزش این باشد كه دانش آموزان تفكر منطقی پیدا كنند و مانند یك مورخ و محقق موضوع را بررسی كنند .
▪ شكستن كلیشه های ذهنی دانش آموزان و وارد نمودن آنان به تفكر و بیان عقاید عدم استفاده از یك روش قالبی
▪ آشنا كردن دانش آموزان با مفاهیم اساسی و اصول مورد نیاز مهارت های زندگی
ج ) آموزش و پرورش دانش آموزان خلاق
برخی از صاحبنظران بر این عقیده هستند كه برای خلاق كردن آموزش و پرورش باید سراغ روشهای پرورش خلاقیت رفت و آنها را به مدیران و معلمین آموزش داد تا آنها نیز دانش آموزان خود را خلاق كنند . ولی مسأله این است كه هر روشی كه دیروز خلاق بوده امروز كمتر خلاق است و هر روش خلاق امروزی نیز فردا ممكن است غیر خلاق باشد . بنابراین باید كاركنان آموزش ببینند كه چگونه روش خلاق بیافرینند و در برخورد با تعلیم و تربیت دانش آموزان از خود خلاقیت و نوآوری نشان دهند . معلم و مدیر از مجریان اصلی صحنه تعلیم و تربیت هستند . آنها هر طور كه به انسان بنگرند و بیندیشند به پرورش او همت خواهند گماشت . توجه و علاقه مدیر و معلم به مسائل همه جانبه رشد و شكوفایی ، با روشهای فكری و زایش های اندیشه های نوین و موجب تحقق آموزش و پرورش خلاق و نوآور می شود .
در این راستا باید سرچشمه خلاقیت را در تجربیات دوره كودكی دانش آموزان جست و جو كرد . به تفكرات و تخیلات بچه ها اهمیت داد تا فرصت پیدا كنند افكار خود را مطرح نمایند . در آنان مهارت ، قدرت استدلال ، اندیشیدن و تفكر انتقادی را تشویق نمود ، نه قبول كردن كور كورانه برای آنان باید محیطی مناسب جهت پرورش تفكر خلاق و آموزش مهارت هایی كه او را در جذب اندیشه های نو و تجربه های جدید كمك كند ، ایجاد كرد . خمیر مایه فكر و عمل بسیاری از دانشمندان بزرگ كنجكاوی آنان بوده است . بنابراین باید پیش بینی تدارك فرصت های خود آموزی و فعالیت های یادگیری اكتشافی و مبتكرانه را فراهم كرد . با توجه به این كه مكاشفه اثری عمیق و ماندگار بر دانش آموز خواهد داشت . درگیر كردن دانش آموزان با هم در امر یادگیری و اهمیت دادن به كار گروهی كه منجر به رقابت در یادگیری برای انجام كار بهتر ، ایجاد روحیه همبستگی ، تقسیم كار و حس مسئولیت پذیری در آنان بشود ، ضروری است . مدیر و معلم باید خلاقیت را به عنوان یك استعداد عمومی در نظر گرفته و تلاش كنند با ایجاد فرصت های برابر جهت استفاده تمام دانش آموزان آنان را به سوی عملكرد آموزشی انعطاف پذیر ، سیال و غیر تكراری هدایت كنند . باید كلاسی به وجود ‌آید كه در آن ایده های متفاوت و متنوع آفریده شود و یادگیری لذت بخش و پایدار از طریق بارش سؤال ، طرح مسائل نوین و پاسخ های تازه شكل گیرد و به قول پیاژه : هدف اصلی آموزش و پرورش ، پرورش افراد نوآوری است كه می توانند فكر كند و اهل تحقیق و بررسی باشند .
بنابراین :
۱) نوآوری در زمینه آموزشی از زمانی مطرح می شود كه بر اثر پیشرفت های علمی و فنی جامعه دستخوش تغییرات و تحولات شود . مدرسه كه هدفش پاسخگویی به مقتضیات اجتماعی ، اخلاقی و انتقادی جامعه است باید متناسب با این گونه تحولات دگرگونی را بپذیرد و با شرایط جدید سازگار شود .
۲) نو آوری در شناخت دقیق و علمی افراد و چگونگی رشد ذهنی و شخصیتی از طریق تحول و پیشرفت در روانشناسی كودكان و نوجوانان ، نقش مؤثری دارد .
۳) تغییر در ساختار مدرسه و رفتن به سمت مدرسه محوری از طریق : نقویض اختیار ، برنامه نویسی ، بودجه بندی ، تجهیزات آموزشی ، روش های نوین یاددهی - یادگیری ،ارزشیابی پیشرفت تحصیلی ، اتخاذ روش های تربیتی و آموزشی ، توجه به مشاركت مردمی و مدیریت مشاركتی ، تغییر در برنامه های آموزشی به منظور توسعه همه جانبه و رشد دانش آموزان از الزامات نوآوری آموزشی است .
۴) برنامه های آموزشی تا مراحل پژوهشی و آزمایش های خود را طی كنند ، مدتی وقت لازم دارند . برنامه های آموزشی همیشه سنگین تر و آهسته تر از علوم و تكنولوژی حركت می كنند و تا برنامه ای مورد تصویب و قبول قرار گیرد ، كهنه شده و نیازهای جدیدی مطرح می شود .
۵) نظام های آموزشی و عامه مردم ، سنت گرا هستند و نو آور را به سادگی نمی پذیرند . در حالی كه جوانان به طور ذاتی دگرگون طلبند و می خواهند سریع تكنولوژی را به دست آورند .
۶) نو آوری همیشه با مقاومت رو برو است لذا باید در طراحی نو آوری ، بروز مقاومت ها مد نظر قرار گیرد .
۷) نو آوری در یك بخش یا درس ، روزی بخش ها و دروس دیگر اثر می گذارد برای مثال نو آوری یك مدیر باعث تغییر و عكس العمل مدیران ، منطقه یا مدیران رده بالا می شود و یا نو آوری در روش های یادگیری ، روش های ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را دگرگون می سازد .
۸) موفقیت در نوآوری در گرو قبول باور و هماهنگی همه عوامل دست اندر كار مدرسه است .
مدیر نوآور باید در سه بعد دانایی ، توانایی و خلاقیت مهارت داشته باشد . دانایی مدیر به مهارتهای سه گانه ادراكی ، انسانی و فنی او اشاره دارد . توانایی مدیر به توانایی جسمی ، روانی ، عاطفی و عقلی به ذهنی توجه دارد و خلاقیت مدیر ذهنیت فلسفی و پژوهش خواهی و نو آوری را در بر می گیرد .
● ویژگی های مدیر خلاق
▪ انعطاف پذیر بوده و می تواند شرایط و مقتضیات و نیازهای محیط های آموزشی را در نظر داشته باشد و توانایی تولید ایده های فراوان را دارا باشد .
▪ روش های برقراری ارتباط مناسب و افزودن به ایده ها و گسترش آنها را می شناسد .
▪ به فكر و اندیشه خود و دیگران احترام می گذارد .
▪ از نظرات و ایده های دیگران در تصمیم گیری ها استفاده می كند
▪ جهت انجام وظایف و مشخص نمودن وظیفه همه افراد ، گروه بندی می كند .
▪ به روش های حل مسأله و استفاده از رویكردهای متفاوت در حل مسائل و مشكلات آشنایی دارد .
▪ شرایط مناسب جهت بروز خلاقیت ها و پرورش آنها و پشتیبانی از افراد خلاق و نو آور را ایجاد می كند .
▪ توانایی تجزیه و تحلیل مسائل پیچیده را دارد
▪ توانایی نگرش آینده محوری را دارد زیرا قدرت آن را دارد كه وظایف خود را با تغییرات جامعه و نظام آموزشی با مشاركت همه عوامل درونی و بیرونی مدرسه به طور شایسته هماهنگ نماید .
▪ روحیه خلاق دارد ، یعنی روحیه ای كه مدیر را از عقاید قالبی و تعصبات جاهلی و از قراردادها و بخشنامه های بی ثمر فراتر برده و به تعالی فكری برساند .
▪ كلی نگری و تفكر سیستمی برای تطبیق رفتار فردی با رفتار سازمانی و درك امور سازمانی به طور واحد را دارا است .
▪ در ایجاد و كسب اطلاع رسانی با تكنولوژی های جدید اطلاعاتی مهارت دارد .
▪ مهارت های آموزشی شامل مهارت های برنامه ریزی ، راهنمایی تحصیلی ، شیوه های نوین یادگیری ، فنون اداری ارزشیابی كاركنان ، پیشرفت تحصیلی و .... را دارا است .
▪ شیوه استفاده از رنگ های شاد و تنوع بخشیدن به فضا و تحول در زنگ های تفریح را می شناسد .
▪ در بالا بردن امكانات ورزشی در جهت نشاط بخشیدن به دانش آموزان كوشش می كند .
▪ در انتقال اطلاعات روز به دانش آموزان تلاش می كند
▪ در این بین بردن موانع ارتباطی بین دانش آموز ، معلم و مدیر كوشش می كند .
▪ فعالیت های گروهی دانش آموزان را ساماندهی می كند .
▪ در ایجاد رقابت سالم و سازنده در پكلیه فعالیت های مدرسه می كوشد .

منبع : مرکز اطلاع‌رسانی خانواده شمیم