خط و مصاحف ایرانی در مصر

استاد سیدمحمد باقر نجفی در كتاب «آثار ایران در مصر» می نویسد:
«تحقیق در موزه ها و كتابخانه های قاهره نشان داد كه مجموعه مصاحف قرآن كریم كه به خط ایرانیان و نقوش ایرانی زینت داده شده است به دو گروه مختلف تقسیم می شود:
۱) مصاحفی كه ذیل آیات ترجمه فارسی و یا در حواشی، شرح و تفسیر فارسی دارند
۲) مصاحفی كه فاقد ترجمه فارسی است
مهمترین مصاحف مذكور، از لحاظ قدمت، در كتابخانه «دارالكتب» قاهره و «متحف المنیل» مشاهده كردم، ولی از نظر تذهیب و ترصیع و تشعیر عموماً مهمتر از مصاحف موجود در «متحف الغن الاسلامی» كه مربوط به قرن های ۱۲ و ۱۴ هجری قمری است، نمی باشد.
استاد جعفری در معرفی مصاحف با ترجمه فارسی می نویسند: « مصحف كوفی ـ فارسی «دارالكتب» قاهره از معدود مصاحفی است كه ذیل كتابت كوفی آن، ترجمه پارسی را آورده اند و به نظر می رسد كه به دوران عباسیان و قرون سوم یا چهارم هجری قمری تعلق داشته باشد. با توجه به قدمت این مصحف، ترجمه پارسی آن در به كار بردن لغات معادل حائز اهمیت است.»
استاد باقر نجفی درباره مصحف دیگری به نام «مصحف ابن مقله» می نویسد: «محمدبن علی كه به امام الخطاطین، شهرت دارد، فردی ادیب، هنرمند و سیاستمداری بود كه براثر ذكاوت و درایت در خدمت خلفای عباسی «المقتدر» و «الراضی بالله» به منصب وزارت رسید و عاقبت به جرم شركت در توطئه ای علیه خلیفه در سال ۳۲۸ هجری قمری كشته شد.
«ابن الندیم» در كتاب «الفهرست» تصریح می كند كه وی به لحاظ خوشنویسی، در تاریخ اسلامی بی نظیر بوده است. تألیف رساله «علم الخط و القلم» توسط وی موجب آن شد كه مورخان او را «امام الخطاطین» بخوانند. تذكره نویسان معترف اند كه «ابن مقله» مبتكر و واضع خط «ثلث» و «نسخ» بوده است. وی پیشقدم یكی از زیباترین مظاهر هنری یعنی خوشنویسی در تمدن اسلامی است و جمله مورخین برآنند كه تا ظهور وی هیچ یك از خطاطان به قدرت او در نوشتن اقلام مختلف و تتبع او در اختراع خطوط نبوده اند.
آنچه از «ابن مقله» در مصر دیدم تنها، مصحفی بود كه در «دارالكتب قاهره» است و با توجه به معدود بودن آثار خطی به جای مانده از او، اثری بی نظیر از مخترع خط نسخ و ثلث و دگرگون كننده خط كوفی به شمار می رود.
استاد باقر نجفی در مورد سایر صحف ایرانی در موزه های مصر این اسامی را با شرح آن ذكر نموده اند.
▪ مصحف ابوطاهر یزدی:
این اثر گرانبها مربوط به سال ۶۳۲ هجری قمری است كه خاندان محمدعلی پاشا مؤسس سلسله خدیوی مصر بدان دستیابی پیدا كرده بودند و اینك در موزه «محمدعلی ولیعهد» در قاهره نگهداری می شود.
از مصاحف مهم دیگر ایرانی در مصر مصحف بزرگی است متعلق به قرن دهم هجری كه در آن آیات به خط ثلث و ترجمه فارسی به خط تعلیق تحت سطور كتابت شده است. این مصحف در «دارالكتب» مصر نگهداری می شود.
مصحف دیگر، به خط بهاءالدین لاهیجانی است با خط نسخ عالی، در ۴۸ صفحه و از زمره آثار با ارزش ایرانی در مصر می باشد كه در «دارالكتب مصر» در قاهره نگهداری می شود.
مصحف ارزشمند دیگر متعلق به كتابخانه «طلعت پاشا» بوده است كه آن هم در «دارالكتب مصر» است.
مصحف دیگر به خط محمدهادی اصفهانی است كه به نام شاه سلیمان صفوی به زبان پارسی برگردانده شده است و محمدعلی اصفهانی آن را به خط نسخ كتابت كرده این مصحف نیز در «دارالكتب» است.
محمد ابراهیم قمی از معاریف نسخ نویسان ایران است. احمد نیریزی خوشنویس بنام شاگرد او بوده است.
تذكره نویسان مهارت او را در تذهیب و جلدسازی ستوده اند و یاد كرده اند كه در فن كتابت چنان سریع بود كه هر ساله سه مصحف كتابت می كرده است. این مصحف از «قصر قبه» به موزه «متحف الغن الاسلامی» انتقال داده شده و این امر نشان می دهد كه مصحف مذكور جزو ذخایر آخرین خاندان سلطنتی مصر بوده است.
علاوه بر اینها چند مصحف دیگر از محمدبن جعفر و ابن الشیخ در «دارالكتب مصر» نگهداری می شود و مصحف دیگری از «ابراهیم ادهم» كه در سال ۱۲۸۳ هجری قمری كتابت شده است.
در «متحف المنیل» در اقامتگاه «محمدعلی پاشا» بنیانگذار سلسله خدیوی مصر مصحفی وجود دارد كه از لحاظ قدمت و تذهیب و كتابت از اهمیت خاصی برخوردار است. تاریخ كتابت این مصحف در عصر پادشاهی «سلطان محمد خدابنده» در زمان ایلخانان مغول بوده است. این اثر تاریخی در ۶۲۶ صفحه كتابت شده است.
▪ مصحف سلطان الجایتو
یكی از مصاحف بی نظیر در جهان و در عین حال یكی از سرمایه های پرارزش ملت مصر، مصحفی است كه به شمای ۷۲ـ۲۲ در «دارالكتب» مصر نگهداری می شود. این مصحف كه قبل از تأسیس «دارالكتب» قاهره از جمله ذخایر مكتب خانه خدیو مصر بود در سی جزء مجزا مجلد شد كه در عین حال هر جلد آن یك جزء از سی جزء قرآن مجید به شمار می آید.
این اثر ارزنده را «عبدالله بن محمود همدانی» به سال ۷۱۴ هجری قمری در همدان كتابت كرده است. پژوهندگان آثار خطی در مصر، همنظر با دیگر محققان آثار مصری متفق النظرند كه می توان در مصحف مورد بحث یكی از زیباترین نمونه های خط «ثلث» را طی قرون اسلامی ملاحظه و مشاهده كرد.
مصحف «الجایتو» در فرصت های زیادی به عنوان یكی از برجسته ترین شاهكارهای هنری جهان در موزه بزرگ كشورهای اروپایی به معرض تماشا گذاشته شده بود.
▪ مصحف های قصرالقبه
در «قصر القبه» قاهره چند مصحف نفیس نگهداری می شده است از جمله این مصحف ها، مصحف «ابن حیدرمحمدتقی شوشتری» است. این مصحف ارزنده در سال ۱۹۵۶ میلادی به «متحف الغن الاسلامی» امثال سكان دار است در این مصحف بسیار ارزشمند آیات به خط نسخ و با جوهر سیاه نوشته شده است و میان سطر، طلااندازی های بسیار ظرفی صورت پذیرفته است.
دیگر مصحف «محمد كاظم» است. در صفحه سوم و چهارم این مصحف دعای قرائت قرآن با جوهر طلایی بر زمینه رنگ قرمز و در میان ترنج بسیار زیبایی كه اطراف آن را نقوش طلایی در زمینه لاجوردی فراگرفته است، نقش بسته است.
این مصحف ها در سال ۱۹۵۶ از «قصر القبه» به «متحف الغن الاسلامی» تغییر مكان یافته است.
از مصحف های دیگری كه هم اكنون در «متحف الغن الاسلامی» است و قبلاً در «كاخ قبه» بوده است مصحفی است به خط «علی رضا یزدی» چهار صفحه نخست مصحف، مزین به ترصیع و تشعیر و سرفصل ها و سرلوح ها، دعا، قرن و سوره «بقره» و «فاتحه» را دربرگرفته است.
از ویژگی های این مصحف كه در قرآن های دیگر به چشم نمی خورد، نقوش مذهبی جالبی است كه در پایان این مصحف آمده است.
دیگر، «مصحف محمد شفیع» است كه از قصر «القبه» به «متحف الغن الاسلامی» انتقال مكان یافته.
محمد شفیع متخلص به وصال متوفی به سال ،۱۲۶۲ هجری قمری از معروف ترین خوشنویسان و هنرمندان ایرانی قرن سیزدهم هجری است كه در خط نسخ مهارت داشته است. آثار به جا مانده او دركتابخانه مجلس شورای ملی سابق ایران، كاخ گلستان و كتابخانه مركزی دانشگاه تهران گویای شهرت و مقام خوشنویسی اوست.
در این مصحف آیات با جوهر سیاه بر زمینه خردلی رنگ نوشته شده و فضای میان سطرها، تصاویری به رنگ های مختلف بر زمینه طلا تذهیب كاری گردیده است.
▪ مصحف محمود كاشانی
این مصحف در سال ۱۹۵۰ از جانب خانواده سلطنتی مصر و به نام «ملك فواد اول» به «متحف الغن الاسلامی» برده شده و دارای ارزش هنری بسیار زیادی می باشد.
این مصحف در تاریخ ۱۱۸۳ هجری قمری توسط محمود كاشانی كتابت شده و در موزه هنرهای اسلامی قاهره است.
در این مصحف، كاتب، آیات قرآنی را با قلم ریز و حواشی مذهب به نحوی آراسته است كه در قسمت فوقانی هر صفحه و یك در میان یك ترنج بسیار زیبا با قلم طلایی بر زمینه لاجوردی جمله «یدالله فوق ایدیهم» را جلوه گر می سازد.
▪ مصحف محمدحسین یزدی
تاریخ كتابت این قرآن ۱۲۸۶ هجری قمری است و درسال ۱۹۵۶ از «قصر القبه» به «متحف الغن الاسلامی» انتقال یافته. كاتب در دو صفحه نخست متحف، فهرست سوره های قرآن مجید را یكی در میان با سفیدآب بر زمینه طلایی و مركب قرمز بر زمینه سیاه، به نحوه بسیار جالبی به نگارش درآورده است.
▪ مصحف مهدی شیرازی
این مصحف در سال ۱۲۸۳ كتابت شده. در این مصحف آیات با جوهر سیاه و رموز با جوهر قرمز نگاشته شده است.
صفحات این مصحف با نقوشی از گل و سنبله و برگ های ریز با جدول بندی مناسب، حواشی متناسب با نقوش متن را پیراستگی به سزایی بخشیده است.
نسخه های مصور خطی «شاهنامه فردوسی» كه در «دارالكتب» قاهره نگهداری می شود نه تنها به لحاظ قدمت و كتابت، از آثار ارزشمند فرهنگ ایرانی است بلكه به اعتبار تصاویر جالبی كه دارد گنجینه ای پرمایه و جلوه ای ارزنده از هنر قدیم نگارگران ایرانی به شمار می رود.● شاهنامه قرن ششم هـ . ق
این شاهنامه در سال ۷۹۶ هـ .ق (۶۰۰ سال پیش) توسط «لطف الله بن یحیی ابن محمد» در شهر شیراز كتابت شد و ۳۲۱ صفحه دارد.
در این شاهنامه ۶۷ تصویر از جنگ های پهلوانی ترسیم شده است كه هر یك از آنها شاهكاری به شمار می آید. در مورد قدمت و اهمیت این شاهنامه، مستشرقین و هنرشناسان، مقالات با ارزشی نوشته و منتشر نموده اند. برای آشنایی بیشتر با تصاویر این مجموعه به برخی از آن تصاویر اشاره می شود: تصویری خیالی از افراسیاب، پیشاپیش سپاه توران، جنگ ایران و تورانیان، تصویر عبور «كیخسرو» با كشتی جنگی، تصویری از «لهراسب» در میان بزرگان قوم، لهراسب در حال جنگ با اژدهای باكدار، تصویری از «فردوسی» كه «دقیقی» را در خواب می بیند، مبارزه گشتاسب با گرگ سیاه، نبرد «فرشیدورد» با «گستهم» پسر نوذر و نبرد «هومان» با خاقان چین.
● شاهنامه قرن دهم هجری قمری
این اثر ارزنده كه كتابت آن در سال ۹۰۵ هجری قمری (۵۲۲ سال پیش) پایان یافته از آثار پرارزش «عصر تیموری» است.
سرفصل های این كتاب با مركب آبی و متن اصلی با قلم بسیار زیبایی در چهارستون كتابت شده است.
این شاهنامه با تصاویری به شرح زیر تزیین گردیده است:
كشتن افراسیاب پسر نوذر، رفتن كاووس به آسمان، رزم رستم با دیو سفید، سالگرد سی ام پادشاهی كیومرث، كشته شدن سیاووش، نبرد رستم با سپهدار لشكر تركان، آورده شدن سر سه تن از شاهان برای كیومرث و نبرد شهریار ایران با اژدها.
● شاهنامه قرن ۱۱ هـ . ق
كتابت این شاهنامه را «سفی قلی، ابن فرهاد» در شعبان ۱۰۶۶ هـ . ق (۳۶۱ سال پیش) در ۲۱۴ ورق به پایان رسانده است.
در این شاهنامه تصاویر زیبایی به شرح زیر دیده می شود:
نقشی زیبا از اردشیر، نقشی از بهرام با شهریاران هند در مجلس بزم، نبرد بهرام با اژدها، خسرو و بانوان حرم، عزیمت شهریار به شكارگاه و نبرد با اژدها.
● خمسه نظامی
به استثنای نسخه خطی و با ارزش «خمسه نظامی» كه متعلق به مجموعه «شریف صبری پاشا» در «دارالكتب» مصر وجود دارد، مجموعاً ۷ نسخه خطی كامل از متن «خمسه نظامی» و یك متن خلاصه شده و یك نسخه منتخب از همین مجموعه نگهداری می شود.استاد سیدمحمد باقر نجفی در كتاب «آثار ایران در مصر» می نویسد: «در مخازن كتب خطی» «دارالكتب»مصر، تنها چهار نسخه خطی دیدم كه به تصاویر ملون مزین است.»
در نسخه «شریف صبری پاشا» كه در تاریخ شوال سال ۹۱۷ هـ . ق (۴۹۰ سال پیش) در شهر «هرات» كتابت شده و كاتب آن محمدبن علی بن درویش علی سمرقندی است، تصاویر از لحاظ سبك و ظرافت یكی از ذخایر مهم هنری نگارگران ایرانی است. نسخه خطی «شریف صبری پاشا» به خاطر تصاویر بدیع چنان اهمیتی دارد كه پژوهندگان هنرشناس، ْآن تصاویر را در زمره آثار ممتاز و در ردیف كارهای برجسته مكتب «بهزاد» به شمار آورده اند.
● نسخه های مصور خطی مثنوی مولوی
در «دارالكتب» مصر، ۲۷ نسخه كامل «دیوان مولانا جلال الدین رومی» وجود دارد از جمله به نسخه ای كه مربوط به سال ۱۰۱۱ هـ . ق (۴۱۶ سال پیش) است. این نسخه، از كتابخانه «طلعت پاشا» به «دارالكتب مصر» منتقل شده است.مثنوی خطی «طلعت پاشا» ۲۹۰ ورق دارد و كتابت آن معلوم نیست ولی كتابتش در ۲۰ رمضان ۱۰۱۱ به پایان رسیده است. در این مثنوی خطی، دو صفحه نخست كتاب به شیوه نسخه های خطی فارسی در تاریخ اسلامی، به نقوش هندی مذهب و مزین است.كاتب صفحات دیگر كتاب را با رنگ های مختلف و نقوش بسیار زیبا منقش ساخته است.
خط «تعلیق» كاتب و جوهرهای سیاه آبی به كار گرفته شده و در نگارش سطور جلوه تازه ای به مجلد مذكور بخشیده است.
▪ تصاویر این مثنوی عبارتند از:
تصویر حضرت صالح پبامبر(ع)، تصویر عارفی كه مستانه از قرائت مثنوی فارغ شده است، تصویر بلقیس درحالی كه بر تخت جلوس كرده و پیام سلیمان نبی را توسط «هد هد» شنیده و پاسخ می دهد.
تصویر «مجنون» بر زمین سبز و خرم در میان گل های رنگارنگ در كنار اقامتگاه لیلی، تصویر عارفی كه پس از خواندن مثنوی، برای مولانا فاتحه می خواند، تصویری از سفر «ذوالقرنین» در كوه های «قاف»، تصویر بدیع آهویی زیبا كه همراه الاغی در یك اصطبل زندانی شده است، تصویر یك دختر و پسرجوان و مجلس مذاكره سه تن از بزرگان
نسخه های خطی، كتاب «عجایب المخلوقات» در «دارالكتب» مصر، دو نسخه نفیس از كتاب «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» قزوینی (متوفی به سال ۶۸۲ هـ . ق) وجود دارد كه نه تنها به لحاظ قدمت ۷۴۰ ساله اش حایز اهمیت است بلكه اهمیت آن در نقوشی است كه در آن اشكال حیوانات حقیقی و خیالی مختلف نشان داده شده و از این لحاظ كتاب مزبور علاوه بر ارزش هنری ارزش علمی هم دارد.
● نسخه عجایب المخلوقات قرن دهم هجری
نسخه اول كتاب نفیس «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» كه كتابت آن، در سوم جمادی الاخر سال ۹۷۵ هـ . ق (حدود ۴۵۲ سال پیش) به پایان رسیده از شاهكارهای كتب خطی «دارالكتب مصر» است. این نسخه در جلدی بسیار نفیس و مزین به اشكال هندسی تذهیب گردیده و دیباچه كتاب با آب طلا و خط ثلث بسیار ظریف و خوش نوشته شده است. در این اثر كم نظیر تصاویر زیر به چشم خورد:
تصویر بدیعی از «عزرائیل» به صورت دختری زیبا و بلندبالا كه در میان ابرها نشسته، تصویری از جزیره «واق واق»، كشتی نوح به شكل پرنده ای كه نوح و یارانش را همراه سایر حیوانات حمل می كند، تصویری هندسی از صورت فلك قمر در رابطه با دیگر افلاك، تصویری از آفتاب و تأثیر آن بر حیات و تصاویری از چهارپایان كابلستان، زابلستان و روم.
ترجمه تركی عجایب المخلوقات و غرایب الحیوانات كتابت نسخه تركی این كتاب در سال ۹۶۰ هـ . ق (۴۶۷ سال پیش) به پایان رسیده است.
این نسخه با آنكه ترجمه تركی است، از جهت هنری یكی از باارزش ترین آثار هنر ایرانی است و به همین جهت طی تشریفاتی در «نمایشگاه مسكو» در معرض تماشای جهانیان قرار داده شد.
در این نسخه تصاویر زیبایی به چشم می خورد به شرح زیر: نقشی از یك اژدها، نقشی از خورشید با چهره دخترانه و فرشتگانی كه او را احاطه كرده اند، تصویر مردانی كه سرشان در تنشان فرورفته و سه تصویر از ماهیان عجیب و غریب!● نسخه های مصور خطی بوستان سعدی درمصر
استاد سیدمحمدباقر نجفی در كتاب نفیس «آثار ایرانی در مصر» می نویسد:
«جست و جو در مخازن خطی در «دارالكتب» و «الوثاق» و«القیومه» مصر مؤلف را به شناخت ۲۳ نسخه خطی با ارزش از بوستان سعدی هدایت كرد.در این میان، دو نسخه كه از لحاظ دارا بودن تصاویر و تذهیب نسخه منحصر به فردی به شمار می آیند توجه مرا به خود جلب كرد.یكی از این دو اثر خطی اثری است از قرن نهم هـ. ق و نسخه دیگر اثری است به خط كمال الدین بهزاد.
نسخه بوستان سعدی - قرن نهم هـ. ق
مكتوبات، هنرپردازی های مصور و مذهب نسخه مذكور حاكی از آن است كه تاریخ تقریبی كتابت این نسخه مربوط می شود به اواخر قرن نهم هجری قمری.جلد كتاب برخوردار از نقوش هندسی ظریف و مزین به خطوط مذهب است كه اوج هنر تجلید ایرانیان را در عصر تیموریان به یاد می آورد.این هنرپردازی به صفحات نخست كتاب منحصر نیست و تمامی اوراق ۱۸۰ صفحه ای این كتاب به خط بسیارخوش «تعلیق» و به رنگ طلایی بهره مند از حواشی مزین به گل و برگ و پرندگان و درختان كه با جوهر لاجوردی و قرمز مذهب شده است.از این رو این اثر را می توان از نمونه های بسیارمهم و زیبای نقاش های عصر تیموری دانست.
▪ نسخه كمال الدین بهزاد
به استناد نوشته استاد سیدمحمدباقر نجفی این نسخه بوستان سعدی نه تنها باارزش ترین و مهمترین نسخه خطی در مصر است بلكه از لحاظ خط و تذهیب و تصویر، پرشكوه ترین و جالب ترین آثار عصر تیموری در جهان است.درمورد چگونگی پدیدآمدن این اثر باید گفت كه: «سلطان میرزاحسین بایقرا» سه نفر از بزرگترین هنرمندان خط و نقش قلمروی حكومتش را به نگارش بوستان سعدی دعوت كرده بود:
برای نوشتن: از «سلطان علی كاتب»
برای تذهیب: از بزرگترین مذهبین «یاری»
برای نقاشی: از مشهورترین و هنرمندترین نقاش تاریخ هنر مینیاتوری «كمال الدین بهزاد»
نسخه های مصور خطی گلستان سعدی در مصر
به استناد نوشته «استاد محمدباقر نجفی» در «دارالكتب مصر» در میان ۲۴ نسخه خطی نفیس گلستان سعدی كه در «دارالكتب» مصر نگهداری می شود تنها سه نسخه مزین به تصاویر ملونی است كه در عین حال از لحاظ قدمت و نسخه شناسی از اهمیت خاصی برخوردارند.علاوه بر سه نسخه خطی مذكور، یك نسخه بسیارنفیس دیگری به قلم «شاه محمود نیشابوری» وجوددارد كه در «متحف الفن الاسلامی» نگهداری می شود و این نسخه به اعتبار دارا بودن تصاویر و صفحات مزین به تذهیب، از حیثیت كاملی برخوردار است. كاتب این اثر بی نظیر متأسفانه نام خود را در كتاب ثبت ننموده و تنها به ثبت پایان كتابت اشاره كرده كه ربیع الاول سنه ۹۴۴ هـ. ق است.
نسخه های مصور خطی دیوان لسان الغیب حافظ شیرازی
استاد سیدمحمدباقر نجفی درمورد نسخه های خطی دیوان حافظ در مصر می نویسد:«می توانیم به یك اعتبار نسخه های خطی دیوان حافظ در «دارالكتب» مصر را به دو گروه تقسیم كنیم:
۱) متن دیوان
۲) دیوان با شرح تركی آن
مجموعاً از دو گروه مذكور بیست مجلد در «دارالكتب» مصر دیدم كه بعضی از آنها از نظر قدمت و فن كتابت مقام برجسته ای در میان نسخ متعدد دیوان حافظ در كتابخانه های جهان دارد.در این میان تنها ۸ نسخه از نسخ مذكور، به تصاویری بدیع از جنبه های مختلف اشعار حافظ آراسته است.از سوی دیگر نسخه ای مصور از دیوان حافظ در «متحف الفن الاسلامی» قاهره نگهداری می شود كه مربوط به قرن ۱۱ هـ. ق است و از لحاظ تصویر و تذهیب از زمره نسخه باارزش دیوان حافظ است.»
▪ نسخه های مصور خطی یوسف و زلیخای جامی
مؤلف كتاب آثار ایران درمصر می نویسد: «از ۱۱ نسخه كامل متن یوسف و زلیخای عبدالرحمن جامی كه در «دارالكتب» مصر نگهداری می شود تنها ۶ نسخه از فن تذهیب و تصاویر هنری برخوردار است.از سوی دیگر باید خاطرنشان ساخت كه نسخه های مصور یوسف و زلیخا در «دارالكتب» مصر می تواند نمایشگر آثار نقاشی ایران در عصر تیموری و صفوی باشد.غیر از «دارالكتب مصر» دو نسخه مصور دیگر از «یوسف و زلیخا» در «متحف الفن الاسلامی» وجوددارد كه به اعتبار قدمت و از لحاظ تذهیب و تصویر درمیان نسخه های خطی دیگر، از اهمیت خاصی برخوردار است.»
▪ نسخه خطی لیلی و مجنون عبدالرحمن جامی
در میان تك نسخه های مصور خطی ایرانی در مصر نسخه بسیار پرارزش «لیلی و مجنون» جامی جلب نظر می كند.كتابت این اثر از «شجاع الدین محمدشیرازی» است كه در سال ۹۸۸ هـ. ق به پایان رسیده است.این نسخه جلدی بسیار زیبا دارد و مزین به نقوش طلایی است و حواشی ورق اول و دوم كتاب به نقش های هندسی هنرمندانه طلااندازی شده است و صفحات كتاب تماماً مذهب است و با رنگ های آبی و قرمز ترصیع گردیده است.
▪ تك نسخه خطی «خردنامه اسكندری» عبدالرحمن جامی
این اثر در حقیقت مثنوی هفتم از كتاب «هفت اورنگ» جامی است.این نسخه را یكی از بزرگ ترین خطاطان تاریخ ایران یعنی «محمد حسین حسینی بایقرا» كتابت كرده است.در ورق نخست این كتاب، مجموعه ای ارزنده از چیره دستی هنرمند در فن تذهیب ارائه شده كه چشم هر بیننده ای را خیره می كند.تمامی صفحات مذهب كتاب، با حواشی مزین به نقش گل و سنبله ها؛ سرفصل های مشخص شده با اشكال هندسی بدیعی آثار نفیس است كه متن كتاب بدان آراسته شده است.از تصاویر جالبی كه در این كتاب دیده می شود تصویر اسكندر است در مكانی احاطه شده از گلها كه بر تختی نشسته است و سه نفر با لباس های خراسانی عصر صفوی در حضور او ایستاده اند.تصویر دیگر ارسطو فیلسوف یونانی است در مكانی پر از گل و شكوفه ها. جالب آن كه طرح لباس اسكندر و ارسطو به شیوه مردم خراسان است و عباو عمامه خراسانی دارند. تصویر دیگر نقشی از اسكندر است كه بر اسبی سوار است و دراویش و فقرای هند او را احاطه كرده اند و نشانه های فقر و فلاكت در آنها دیده می شود.
▪ یك كتاب خطی نفیس در مورد علم تشریح
در «متحف الفن الاسلامی» قاهره كتابی وجود دارد كه از مهم ترین نسخ خطی باارزش «طب اسلامی» و علم تشریح است و نام این كتاب «تشریح المنصوری» است تاریخ كتابت آن قرن ۱۱هجری قمری است. متن این كتاب با مركب سیاه و سرفصل های آن با مركب قرمز نوشته شده است. استاد محمد باقر نجفی در مورد این اثر نفیس می نویسند:
«جهت استحضار بیشتر خصوصاً برای پژوهندگان تاریخ طب ایرانی، لازم دیدم كه از اهمیت خاص علمی برخوردار است به اطلاع برسانم:
تصاویر به شرح زیر است:
جمجمه - فك اعلی- فك اسطل - فقرات غیق- فقرات ظهر - فقرات قطن- فقرات عجز- فقرات غصر- كتف- دست مرفق- رسمغ- كف- مشط- اصابع- عصم عافر- ساق - عقب- كعب- رسمغ پا- مشط- اظفاروتر- رباط- غضروف- لحم - شحم...
بخش دوم این كتاب، شامل شرح اعضا و تقسیمات آن است از جمله عصب و عضله و رگ ها و كیفیت تولد جنین. در این بخش تصویری از اندام انسان ترسیم گردیده و تمامی موارد و اجزا با خطوط ظریف نشان داده شده است. در بخش سوم این كتاب تصویری بدیع از شیخ الرئیس ابوعلی سینا وجود دارد كه به صفحه ای مصور از هیكل انسان كه در مقابلش قرار دارد می نگرد تا ویژگی های آن را برای شاگردانش تشریح كند.در صفحه۳۶ این كتاب رگ های بدن نشان داده شده و در بخش پایانی كتاب كه عنوان آن «الخاتمه فی ذكر الاعضا المركبه» است در مورد سایر اعضای بدن به شرح زیر توضیحاتی داده شده است.ریه - آلات حلق- حنجره- لوزتین - زبان - لب- مری- معده- امعاء- كلیه- طحال- مثانه- جگر- آلات شعور- دماغ- نخاع- چشم در ۷طبقه- گوش- رحم- كیفیت تولد جنین و چگونگی قرار گرفتن نوزاد در رحم.»
● كتابشناسی نسخه های خطی پارسی در «دارالكتب مصر»
استاد سیدمحمدباقر نجفی در كتاب نفیس خود به نام «آثار ایران در مصر» افزون بر آنچه تاكنون نوشته شد، پیرامون نسخه های خطی فارسی در فلسفه اسلامی كه در «دارالكتب مصر» وجود دارد، می نویسد: «در زمینه فلسفه اسلامی، سه رساله خطی فارسی از شهاب الدین سهروردی در دارالكتب مصر جلب نظر می كند.»استاد نجفی در ادامه تحقیقات خود می نویسد: «علاوه بر رسالات یاد شده، رساله ای در ۶۶ ورق به نام «سرمایه ایمان» از «عبدالرزاق لاهیجی» و رساله دیگری به نام «رساله وجودیه» از «عبدالرحمن جامی» مورد بررسی قرار گرفت كه متأسفانه تاریخ كتابت آن معلوم نیست.»
● نسخه های خطی فارسی در منطق
استاد نجفی در بخش نسخه های خطی فارسی در مورد منطق به كتاب های زیر كه در «دارالكتب مصر» وجود دارد، اشاره می كند:
▪ رساله ای به نام «الكبری» از ابی الحسن جرجانی (سیدشریف)
▪رساله الصغری به قلم «محمود بن عبدالوهاب» مورخ ۱۰۲۸ هـ .ق
▪ كتاب «شمسیه» از نجم الدین قزوینی كاتبی، شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی
▪ نسخه خطی كتاب «اساس الاقتباس» از خواجه نصیرالدین طوسی
▪ كتاب «تعلیم المبتدی و ارشاد المقتدی» نوشته «جارالله ابی القاسم محمود زمخشری» مورخ به سال ۵۳۸ هـ . ق
▪ «جام گیتی نما» تألیف «حسین بن معین میبدی منطقی» بدون ذكر تاریخ كتابت
▪ مجموعه مباحث حكمت و منطق به نام «درهٔ التاج لغرهٔ الدیباج» در ۲۰۸ ورق● آثار خطی در فلسفه عملی
«استاد نجفی» آثار خطی فلسفه عملی را به این شرح فهرست كرده اند:
▪ كتاب اخلاق محسنی - از «كاشفی هروی واعظ» متوفی به سال ۹۱۰ هـ .ق - به تاریخ ۱۵ رمضان سال ۹۵۸ هـ .ق در ۲۳۲ ورق ایضاً، كتاب «انیس العارفین» كاشفی واعظ كه ترجمه تركی و انتخاب آزادی است از كتاب «اخلاق محسنی» دو نسخه بدیع و قدیمی از كتاب «اخلاق ناصری» خواجه نصیرالدین طوسی:
▪ كتاب تصوف فارسی به تاریخ پنجم رمضان ۷۳۴ هـ. ق
كتاب «اخلاق الاشراف» خواجه نصیرالدین طوسی تاریخ كتابت این نسخه ۷۳۶ هجری قمری است.
▪ كتاب «اوصاف الاشراف» خواجه نصیرالدین طوسی، تاریخ كتابت آن ۸۶۹ هجری قمری است
▪ .كتاب «نصیحت الملوك» حجت الاسلام غزالی و نسخه های خطی گرانبهای دیگری كه فهرست آنها به تنهایی یك كتاب می شود در كتابخانه های مصر نگهداری می شود كه خود نشانه توجه مردم مصر و شاهان و رجال آن كشور در طول قرن ها به فرهنگ و تمدن فارسی است.علاوه بر آنچه گفته شد رسایل زیادی در زمینه علوم دینی، تجوید و قرائات قرآن، تفسیر قرآن، حدیث، شرح احادیث، علم كلام، عرفان اسلامی، اصطلاحات عرفانی، فقه و اصول، تاریخ و سیره نبوی، تاریخ انبیاء، ائمه اسلام، صحابه پیامبر(ص)، خلفا، بزرگان معارف اسلامی، فرق و مذاهب، اخلاق اسلامی، علوم غریبه، رمل، جفر، خواص اسماء و حروف، تبخیم به فال و فراست و تعبیر، در كتابخانه های مصر وجود دارد كه ذكر تمامی آنها در این مجموعه امكان پذیر نیست و آنچه نوشته شد مشتی است از خروار و نمونه هایی از ذخایر نفیس فرهنگی ایران كه در سال های دراز به دور از دستبرد حوادث زمان در مصر حفظ و نگهداری شده است.
● آثار ایرانی و كتاب خطی مربوط به علوم
از آثار خطی ایران كه مربوط به علوم تجربی است می توان به كتاب های زیر اشاره كرد:«تحفهٔ الصدور» محمدبن عبدالكریم غزنوی - به زبان فارسی در ۱۱۱ ورق - تاریخ نگارش ۷۷۰ هـ. ق.
«دستور الحساب جلالی» از «عمر عبدالعزیز» به قلم محسن ابن صوفی تبریزی - ذی الحجه ۱۰۷۰ هجری قمری.
كتاب «خلاصه الحساب» بهاءالدین محمد جبل عاملی متوفی به سال ۱۰۴۰ هـ. ق.
رساله «جعفریه» در حساب به زبان فارسی در ۳۴ ورق.
كتاب «المایه و المعشرین علی طریق جداول الستین» از نویسنده ناشناس در ۶۸ ورق.
رساله «الجبر و المقابله» از «علاءالدین علی بن محمد سمرقندی قوشچی» متوفی به سال ۸۷۹ هـ. ق.
● كتاب های خطی ایرانی در علم نجوم
▪ رساله «خلاصه الهیه» در ۳۶ ورق.
▪ ترجمه فارسی كتاب «صور الكواكب»، عبدالرحمن ابن عمر مشهور به حسین صوفی با تصاویری از موقعیت ستارگان در آسمان.
▪ رساله ای از علامه محمدباقر مجلسی متوفی به سال ۱۱۱۱ هـ. ق به نام «فی اثبات حركت الشمس و سكون الارض».
▪ رساله «معینیه» خواجه نصیرالدین طوسی در ۷۷ ورق كه تاریخ نگارش آن ۸۶۹ هـ. ق است در اسطرلاب و زیج و تقویم (میقات).
در كتابخانه های مصر آثار زیادی در معرفت «اسطرلاب» وجود دارد كه در اینجا اشاره ای به اختصار به فهرست آنها می شود:
▪ رساله «معرفهٔ ربع الاسطرلاب»
▪ رساله «ارشاد»
▪ رساله «فن اسطرلاب»
▪ «رساله النصیریه»
▪ «معرفت اسطرلاب» در ۲۰ باب
▪ رساله «فی النحو و الاسطرلاب»
علاوه بر آنچه فهرست وار از آثار ایرانی در مورد اسطرلاب نوشته شد، آثاری درخصوص «زیج ها» رسالات متعددی از تألیفات فارسی منجمان ایرانی و ترجمه هایی از متون عربی در این فن وجود دارد كه از هرجهت درخور توجه است.
● طبیعیات و معدن شناسی
در «دارالكتب مصر» آثار خطی متعددی پیرامون علوم طبیعی و معدن شناسی وجود دارد كه فهرست وار بدانها اشاره می كنیم:
رساله «جوهرنامه نادری» در ۲۰ صفحه كه تاریخ كتابت آن ربیع الآخر سال ۱۱۴۰ هـ .ق است
رساله «فی معرفهٔ الجواهر والمعادن» خواجه نصیرالدین طوسی كه برای هلاكوخان مغول تألیف و به او اهدا شده است. این رساله ۱۷ ورق است ولی تاریخ كتابت آن روشن نیست.
رساله «معرفهٔ المعدن» تألیف ملامحمد حسن محمدباقر در ۹۰ ورق كه تاریخ پایان كتابت آن ۱۲۹۸ هـ.ق است.
از كتاب «فی بیان الاحجارالكریمه» ترجمه ای وجود دارد و به فارسی و تركی كه نام آن «جوهرنامه» است در ۳۰ ورق كه در تاریخ ۱۱۹۸ كتابت شده است و از آثار قابل استفاده در این متن به شمار می آید.
▪ طب داخلی و داروها
در رشته طب و دارو آثار خطی فراوانی در «دارالكتب مصر» وجود دارد كه به اسامی چند اثر به اختصار اشاره می شود.
نسخه ای نفیس از «ذخیره خوارزمشاهی» در ۴۴۷ ورق كه تاریخ كتابت آن ۱۰۱۹ هـ.ق است.
كتاب «دستورالعلاج» نوشته «سلطان علی طبیب خراسانی جنابدی» از پزشكان قرن هشتم هجری كه این كتاب نفیس را به «ابی غازی سلطان ابوسعید بهادرخان» تقدیم كرده است.
رساله «زادالمسافرین فی الطب» در طب و ادویه در ۷۴ ورق كه تاریخ كتابت آن ۱۲۳۸ هجری قمری است.
كتاب «بحرالجواهر» تألیف «محمدبن یوسف هروی» كه مجموعه ای است مفید در شرح دواها و غذاها و امراض مختلف و علل آنها.تاریخ كتابت این اثر ۱۱۲۱ هـ . ق است.
كتاب «فوائدالحكمه» به خط «سلیمان بن سلیمان بن محمدابن محمد كریم بن ولی بن حاجی همت قاجار ایروانی، در ۱۱۹ ورق به قلم «حسین شیرازی» كه متأسفانه مؤلف آن ناشناس است.كتاب «مرآت الصحته» در شرح طب نظری به كتابت «نرگس زاده» در ۲۶۶ ورق كه تاریخ كتابت آن ۱۱۵۳ هـ.ق است.رساله ای خطی درباره مرض «اسهال» در ۶۰ ورق كه از روی حدس و قرائن می توان گفت كه مؤلف آن «قاضی بن كاشف الدین محمد» است.كتاب «تخته المؤمنین» تألیف «محمد تنكابنی دیلمی» متوفی به سال ۱۱۱۰ هـ. ق كه به شاه سلیمان صفوی تقدیم داشته است، نسخه موجود در مصر به قلم «قطب الدین» است كه كتابت آن در ۲۹ رمضان ۱۲۰۳ هـ .ق به پایان رسید.
▪ جراحی و تشریح
از میان آثار خطی مربوط به جراحی و تشریح در كتابخانه های مصر به آثار زیر مشاهده می شود:كتاب «علم التشریح» ابراهیم بن عثمان همدانی حكیم در ۲۶۷ ورق به قلم «ملا محمدعلی» كه تاریخ كتابت آن ۱۲۹۷ هـ. ق است.كتاب «فی طب و الاقرباذین» تألیف «میرزا سید احمد حسنی» از علمای قرن ۱۳ هـ.ق در ۱۷۴ ورق كه كتابت آن در جمادی الاخر سال ۱۲۷۳ هـ .ق پایان گرفته است.● تأثیرگذاری موسیقی ایران در موسیقی مصر و اسپانیا
۶۸ سال پیش همزمان با عروسی فوزیه كه روابط سیاسی و فرهنگی ایران و مصر رونقی تازه یافته بود، روزنامه اطلاعات در مورد اثرگذاری موسیقی ایران در جهان مقاله ای منتشر كرد كه ما اینك به منظور حسن ختام سلسله مقالات مربوط به مصر، در این شماره به درج آن مبادرت می كنیم و از شماره بعدی به جنگ جهانی اول و سقوط امپراتوری عثمانی و پیامدهای آن خواهیم پرداخت.
▪ عقیده مصریان درباره موسیقی ایران
ـ موسیقی ملی ایران و نفوذ آن در موسیقی جهان
در پاسخ پرسش نگارنده راجع به عقیده برادران مصری ما درباره موسیقی ایران آقای پادماگریان اظهار داشتند: عموماً مردمان صاحبنظر مصر تا آن جا كه من دقت نموده ام كاملاً به اهمیت موسیقی ایرانی كه ریشه و پایه اصلی موسیقی شرقی است آگاه بوده و موسیقی ایران را یك موسیقی روح نواز لطیف و اشرافی می دانند.
اخیراً چون در نتیجه وصلت خجسته اثر دو خانواده معظم روابط معنوی و ادبی دو ملت بیش از پیش استوار و محكم گردیده است، دلبستگی مصریان كه اصولاً شیفته موسیقی هستند به موسیقی ایران نیز بیش از پیش شده و علاقه و تمایل فراوانی به شنیدن ترانه های روح بخش موسیقی ایران و تاریخچه این صنعت زیبای كهن ابراز می دارند.
به واسطه همین تمایل شدید در نتیجه خواهشی كه از من شد علاوه بر كنسرت هایی كه در رادیو دادم، چندین بار پیرامون موسیقی ایرانی برای هنرآموزان هنرستان های موسیقی ایرانی سخنرانی نمودم. هنرآموزان مزبور نیز با علاقه و میل سرشاری در این انجمن های سخنرانی حاضر می شدند.
در این موقع هم كه من عازم ایران بودم، مكرر مدیران رادیوها كنسرت هایی به من سفارش كردند كه از آهنگ ها و ترانه های جدید ایرانی ارمغان های نیكویی برای آنها با خود به مصر ببرم. البته تمام اینها خود دال بر شدت علاقه و میل برادران مصری ما نسبت به موسیقی لطیف ایرانی است ، به عقیده من سزاوار است كه ما هم بكوشیم و به وسائل مقتضی موسیقی ایرانی را كه در مصر طالب و دوستداران فراوان دارد در آنجا نشر دهیم و بدین وسیله خدمتی به نزدیكی ادبی و معنوی دو ملت دوست و برادر نماییم. گفتیم اگر ممكن است نظر خودتان را راجع به موسیقی ملی خودمان و آثار آن در موسیقی سایر جهانیان نیز توضیح دهید.
پاسخ دادند: من سابقاً در این موضوع مقاله ای در شماره های نخستین ژورنال در تهران نوشته بودم و در اینجا هم اجمالاً تاریخچه این صنعت زیبا و نظریات خود را برای شما توضیح خواهم داد و سپس شرح زیر را بیان نمودند.
كشور باستانی ایران به طوری كه تاریخ نشان می دهد در روزگار باستان همانطور كه در تمام شعب صنعت و فنون زیبا سرآمد جهانیان بوده در موسیقی نیز مقام مهمی را حائز بوده است، دوران كمال و ترقی این صنعت زیبا در ایران در عصر درخشان ساسانیان و زمان جهانداری شاهان نامدار و هنرپروری نظیر «بهرام گور» و «خسرو پرویز» بوده است. این شهریاران در تكمیل موسیقی ایرانی و رواج آن سعی فراوان نموده اند كه داستان های آن در تمام تاریخ ها نوشته شده و مشهور خاص و عام است.
اعراب كه قسمت اعظم تمدن و فرهنگ خود را مدیون ایرانیان هستند موسیقی ایرانی را نیز از آنها مانند اغلب صنایع و فنون و حرف فراگرفته و با خود به كشورهایی كه فتح می گردند از قبیل آسیای صغیر- مصر- افریقای شمالی- اسپانیا و غیره ارمغان بردند و بین مردم آن كشورها نشر دادند كه هنوز هم آثار آن باقی و پایدار است.
در كشور اسپانیا موسیقی ایرانی كه به توسط اعراب به آن سرزمین راه یافته بود آثار جاویدان و فناناپذیری باقی گذاشت كه هنوز بقایای آن كاملاً در موسیقی ملی آن كشور مشهود و هویدا است. از این رو است كه ما امروز وقتی ترانه ها و آهنگ های اسپانیایی و آوازهای آندلسی را می شنویم مانند ترانه های ایرانی و شرقی در سامعه ما لذت مخصوصی می بخشد. نتیجه همین تأثیرات موسیقی شرقی و ایرانی است كه آثار بعضی از نوازندگان و موسیقیدان های جدید اسپانیایی مانند «الیبز- ف- پدرل- دومالا» و غیره را كیفیت مخصوصی داده است. سپس اظهار كردند هرگاه بخواهیم یكی یكی موسیقی كشورها و مللی را كه به طور مستقیم و یا غیرمستقیم زیر نفوذ موسیقی ایرانی واقع شده اند شرح دهیم سخن به درازا می كشد.همین قدر آنچه از نظر علمی و فنی مسلم است این است كه موسیقی ایرانی در موسیقی اغلب ملل جهان مؤثر واقع شده و حتی در موسیقی كلاسیك اروپایی گاهی آثاری از موسیقی شرقی و یا اگر بهتر بخواهیم بگوییم از موسیقی ایرانی یافت می شود.
به طور مثال می توان مارش ترك موزار- خرابه های آتن بتهوون - گدای وردی را نامبرد. اكنون نیز در نغمه های جدید آثاری از موسیقی ایرانی می توان دید، مثلاً هرگاه تانگوی آرژانتینی گوش ما را نوازش می دهد برای این است كه آرژانتینی ها اخلاف اسپانیولی هایی هستندكه به آمریكای جنوبی مهاجرت نموده بودند و اسپانیولی ها چنان كه گفته شد از موسیقی ایرانی زیاد استفاده كرده اند.
در اینجا آقای پادماگریان این طور اظهار عقیده كردند:
موسیقی ایرانی به عقیده من برای هر نوع ترقی و تعالی استعداد كافی و شایسته دارد و وظیفه ما ایرانیان است كه قدر این صنعت زیبا و ظریف ملی را كه یكی از میراث های گرانبهای نیاكان با ذوق و هنرمند ما است دانسته و با تمام قوا برای حفظ و ترقی و توسعه و متناسب ساختن آن با موسیقی بین المللی جهان سعی و جدیت نماییم.
و البته برای این مقصود به عقیده من لازم است هیأتی از دانشمندان كه به خوبی به فن موسیقی ایرانی و اروپایی آشنا بوده و از ذوق و قریحه طبیعی نیز به قدر كافی بهره مند باشند، موسیقی ایرانی را مورد بررسی علمی قرار دهند و برای ترقی و توسعه آن كوشش نمایند و البته یقین دارم كه در این عصر درخشان كه آثار ترقی و تعالی در تمام شئون حیاتی و اجتماعی پدیدار است موسیقی ملی ما نیز بالطبع ترقی نموده و مقام دیرین خود را در جهان هنرهای زیبا و صنایع ظریف دوباره به دست آورد.
ر.ك به روزنامه اطلاعات ۷مهر ۱۳۱۷ مطابق با ۹سپتامبر۱۹۳۸

محسن میرزایی
فهرست كتابهای فارسی كه در تهیه و تدارك این گزارش ها مورداستفاده بوده است:
ـ ایران و مصر
مسائل موجود و بازتاب روابط آینده
ناشر: مركز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیك خاورمیانه - شماره ۲۹ - مهر ۱۳۷۸
مؤلف: بابك نادرپور
ـ اخوان المسلمین
مؤلف: دكتر اسحق موسی الحسینی
مترجم: آقای سیدهادی خسروشاهی
ناشر: انتشارات اطلاعات ۱۳۷۷
ـ احزاب سیاسی مصر
دفتر برنامه ریزی و خدمات آموزشی وزارت امورخارجه ایران - تهران ۱۳۷۳ و مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه ۱۳۷۳
ـ پاییز خشم
مؤلف: محمدحسنین هیكل
ترجمه: محمدكاظم مرسائی
ناشر: امیركبیر ۱۳۶۳
ـ تاریخ الوفد
مؤلف: د. نعمان جمعهٔ - به زبان عربی
ناشر: دارالشروق - قاهره
۱۴۲۴ هجری قمری مطابق ۲۰۰۳ میلادی
ـ تقویم سیاسی خاورمیانه - اسناد و قراردادها
ترجمه: دكتر محمود كتابی - بهار سال ۱۳۶۶
ناشر - مترجم
ـ تاریخ خاورمیانه
تألیف: ژرژ لنچافسكی
ترجمه: دكتر هادی جزایری
ناشر: شركت نسبی حاج محمدحسین اقبال و شركا
ـ تاریخ تمدن اسلام
تألیف: جرجی زیدان
ترجمه: شادروان علی جواهركلام
ناشر - مؤسسه انتشارات امیركبیر
ـ تاریخ عرب
تألیف : «فیلیپ حتی»
ترجمه: محمدسعیدی
ناشر: كتابفروشی زوار
ـ جنگ واقعی - صلح واقعی
مؤلف: ریچارد نیكسون رئیس جمهور اسبق ایالات متحده آمریكا
مترجم: علیرضا طاهری
ناشر: كتاب سرا
ـ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی
تألیف: گای لسترینج
مترجم: محمود عرفان
ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی
ـ جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا
چاپ چهارم
تألیف: آلاسدایر درالسیدل و جرج الداچ. بلیك
ترجمه: دره میرحیدر
ناشر: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه
ـ خاورمیانه عربی بین دو جنگ
۱۹۷۳- ۱۹۶۷
مؤلف: جان بالوك
ترجمه: نظام الدین قهاری
ناشر: انتشارات چاپخش
ـ خاورمیانه
تألیف: برماز دلوئیس
ناشر: نشر نی ۱۳۸۱
خاطرات سیاسی سرآرتورهاردینگ
ترجمه: شادروان دكتر جواد شیخ الاسلامی
ناشر: سازمان انتشارات كیهان
خاطرات سلطان عبدالحمید دوم
تألیف: عصمت بوزداغ
مترجم: داوود وفایی - حجت الله جودكی
ناشر: مركز فرهنگی نشر قبه
ـ خاطرات حسن البنا
تألیف: جلال الدین فارسی
ناشر: انتشارات برهان - ۱۳۵۸
دیپلماسی پنهان اسرائیل در كشورهای عربی
تألیف: امین مصطفی
ترجمه: محمدجعفر سعدیال
ناشر: انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها
ـ در خاورمیانه چه گذشت
تألیف: ناصرالدین نشاشیبی
ترجمه: م. ح. روحانی
انتشارات توس - شماره۱۴۷
دیپلماسی پنهان
تألیف: مرتضی قانون
چاپ: اقبال توانا ۱۳۸۱
ـ دیپلماسی
نوشته: هنری كسینجر
ترجمه: خانم فاطمه سلطانی یكتا و آقای علیرضا امینی
ناشر: انتشارات اطلاعات
ـ رهبران
مؤلف : ریچارد نیكسون
ترجمه: كاظم عمادی
ناشر : مطبوعاتی عطایی ۱۳۶۳
ـ استاد عبدالرحمن فرامرزی و قضیه فلسطین
ناشر : انتشارات دستان ۱۳۷۸
راه مصر به سوی قدس
مؤلف: پطرس، پطرس غالی
ترجمه: فریده مبینی كشه
ناشر: مؤسسه اطلاعات سال ۱۳۸۱
ـ سیاست گذاران و رجال سیاسی درروابط خارجی ایران
ناشر: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
سید جمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین
تألیف: استاد محیط طباطبایی
ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی - ۱۳۷۰
شرق نزدیك در تاریخ
تألیف: فیلیپ «خوری حتی»
ترجمه: قمر آریان (زرین كوب)
ـ ناشر شركت انتشارات علمی و فرهنگی
صد میلیون عرب
تألیف: تیری و ژاردن
ترجمه: حسین مهری
ناشر: انتشارات توس - ش ۹۱- ۱۳۵۷
ـ صدسال پابه پای حوادث خاورمیانه عربی
مؤلف: دكتر عبدالصاحب یادگاری
ـ كتاب روزنامه سفر نواب مستطاب شاهزاده اعظم معتمدالدوله (فرهاد میرزا) ابن ولیعهد الاعظم عباس میرزا ابن السلطان الافخم فتحعلی شاه قاجار
مؤلف: فرهاد میرزا
ناشر: چاپ سنگی - شهرری ۱۲۹۴
ـ كمپ دیوید پس از دو دهه
تألیف: وحید عبدالمجید - ترجمه مهرداد كیایی
ناشر: مؤسسه انتشارات اطلاعات تهران ۱۳۷۹
ـ گاهشمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه - جلد اول
ناشر: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران - ۱۴۶۹
گفت وگوهای سری میان اعراب و اسرائیل
تألیف: محمدحسنین هیكل
ترجمه: عبدالصاحب سعیدی
ناشر: انتشارات همشهری - ۱۳۷۸
گزیده اسناد روابط خارجی ایران و مصر
ناشر: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
ـ مصاحبه با تاریخ
تألیف: اورنایا فالاچی
ترجمه: ویدا مشفق
نشر: پیشگام
ـ مصر
ناشر: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه شماره ۶۹
گردآورنده: سیدمهدی تكیه ای
ـ مصر باستان
مؤلف: برندا اسمیت - ترجمه آزیتا یاسایی
نشر: ققنوس - ۱۳۸۲
ـ ناصر
مؤلف: آنتونی ناتینگ
ترجمه: عبدالله گله داری
ناشر: انتشارات امیركبیر
ـ ناصر
تألیف: پیتر منسفیلد
ترجمه: محمدرضا جعفری
ناشر: امیركبیر - ۱۳۵۰
ـ نخبگان خاورمیانه
تألیف: بیژن اسدی
ناشر: مركز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیك خاورمیانه - ۱۳۷۹
ـ هشت مقاله در زمینه تاریخ
نوشته: شیرین بیانی
ناشر: انتشارات توس ۱۳۵۲
یادداشت های دكتر قاسم غنی - جلد۷
مؤلف: دكتر قاسم غنی
چاپ سال ۱۳۶۰ هجری شمسی
فهرست كتاب های خارجی كه در تهیه و تدوین این گزارش ها مورد استفاده قرار گرفته است:
۱-ANCIENT AND MODERN EGYPT
PUBLISHER:THE AMERICAN UNIVERSITY IN CAIRO PRESS
WRITER:ISABELLA BREGA
۲-ANCIENT IRAQ
PUBLISHER: PELICAN BOOK N.Y
WRITER: GOORGES ROUX
۳-ART OF THE FIRST CITIES
PUBLISHER: THE METROPOLITAN MUSUM OF ART N.Y YALE UNIVERSITY PRESS NEW HAVEN AND LONDON
EFFORT OF:JOAN ARUZ RONALD WALLENFELS
۴-BIOGRAPHICAL DICTIONARY OF THE MIDDLE EAST
PUBLISHER:FACT ON FILEE N.Y U.S.A
WRITER:YAACOV SHIMONI
۵-THE BRITISH EMPIRE THE HAMLYN
PUBLISHER:PUBLISHING GROUP LTD. ENGLAND
WRITER:COLIN CROSS
۶-CAIRO UNIVERSITY AND THE MAKING OF MODERN EGYPT
PUBLISHER:CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS U.K
WRITER:DONALD MAL COLM REID
۷-CASSELL,S ATLAS OF WORLD HISTORY
PUBLISHER:CASSELL&CO
WRITER:BARRY CUNLIFFE
۸-THE DISCOVERY OF THE NILE
PUBLISHER:CHARTWELL BOOKS, INC. N.J U.S.A
WRITER:GIANNI GUADALUPI
۹-EARLY MAN
PUBLISHER:OXFORD UNIVERSITY PRESS,ING.
WRITER:CHESTER G.STARR
۱۰-THE ESSENTIAL MIDDLE EAST
PUBLISHER:CARROLL & GRAFE PUBLISHERS
WRITER:DILIP HIRO
۱۱-EGYPTIAN MYTHOLOGY
PUBLISHER:TODTRI
WRITER:SIMON GOODENOUGH
۱۲-EGYPT
PUBLISHER:WILIAM MORROW
WRITER:AMELIA PEABODY,S
۱۳-HISTORICAL ATLAS OF THE ISLAMIC WORID
PUBLISHER:MERCURY BOOKS-LONDON
WRITER:DAVID NIGOLLE
۱۴-HOLY WAR
PUBLISHER:MACMILLAN PUBLISHING CO. N.Y
WRITER:WILHELM DIETL
۱۵-THE ISRAELI-PALESTINIAN CONFLICT
PUBLISHER:REUTERS N.J
WRITER:PAUL HOLMES-TIMOTHY HERITAGE- PAUL TAYLOR- ALAN ELSNER
۱۶-THE MIDDLE EAST
PUBLISHER:A PHOENIX PAPER BACK LONDON
WRITER:BERNARD LEWIS
۱۷-MILIEUX, HOMME,S ETCIVILISATIONS
PUBLISHER:LIBRAIRIE LAROUSSE PARIS
WRITER:NOEL BOSETTI- MARC GUIDAIS- MICHEL PIERRE
۱۸-NASSER
PUBLISHER:OXFORD UNIVERSITY PRESS, ING
WRITER:CHESTER G.STARR
۱۹-NILE
PUBLISHER:BBC BOOKS
WRITER:MARTHA HOLMES, GAVIN MAXWELL AND TIM SCOONES
۲۰-ROMMEL,S PANZERS
PUBLISHER:SPELL MOUNT STAPLEHURST U.K
WRITER:CHRISTER JORGENSEN
۲۱-THE ILLUSTRATED HISTORY ENCYCLOPEDIA GREAT CIVILIZATIONS OF THE EAST
PUBLISHER:SELECT EDITIONS
WRITER:DAUD ALI- FIONA MACDONALD. LORNA OAKES- PHILIP STEELE
۲۲-THESE TREMENDOUS YEARS
PUBLISHER:DAILY EXPRESS PUBLICATION ۱۹۳۸- CLARKE & SHERWELL LTD LONDON
۲۳-WORLD POLITICS ۱۹۴۵-۲۰۰۰
PUBLISHER:PEARSON EDUCATION
LIMITED. ENGLAND
WRITER:PETER CAL VOCORESSI
۲۴-THE WORLD OF ALLAH
PUBLISHER:HOUGHTON MIFFLIM:CO.
BOSTON- MASSACHUSETTS- U.S.A
WRITER:DAVID DOUGLAS
DUNCAN

منبع : روزنامه ایران