جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


تاریخچه راه آهن


تاریخچه راه آهن
مسئله استخراج ذغال از معادن و حمل آن به خارج مشكلی بود كه بر سر راه مردم فعال خودنمائی می كرد .
ابتدا سعی كردند در طول معادن سطح همواری برای عبور ارابه های حامل ذغال ایجاد كنند اما این كار نه عملی بود و نه كافی .
در سال ۱۵۵۶ م مهندسین آلمانی راه حل جدیدی برای این كار جستند بدین ترتیب كه در طول معدن دو رشته الوار در دو خط موازی قرار دادند و سپس ارابه های حامل ذغال را بر روی این دو خط چوبی بكار انداختند و چون در بعضی معادن سطح اتكا الوارهای چوبی بسیار سست و مقاومت آن كم بود مجبور شدند زیر الوارها را با قطعات مسطح و مكعب سنگ بپوشاند و بدین ترتیب اولین قدم در راه ابداع ریل و تراورس برداشته شد و بعدها قطعات سنگ تبدیل به قطعات چوب گردید كه از عرض در فواصل معین زیر الوارها قرار می دادند و امروز همین قطعات چوبی به عنوان تراورس مورد استفاده راه آهن است .
انگلیسی ها تدریجاً متوجه شدند كه الوارهای چوبی مقاومت زیادی ندارد و خیلی زود فرسوده می شود . برای رفع این عیب روی الوارها را با ورقه ای از آهن می پوشاندند و سرانجام در سال ۱۷۵۰ م الوارهای چوبی را بكلی جمع كردند و بجای آن نوارهای چدنی با مقطع گونیائی گذاشتند بطوری كه چرخ ارابه های حامل ذغال بر روی لبه قائم آن قرار می گرفت .
سپس شخصی به نام ( رینولد ) پیشنهاد كرد كه صاحبان معادن ذغال سنگ از تیر آهن استفاده نمایند . نتایج حاصله از این پیشنهاد عالی بود زیرا به زودی با تكامل ریل های ریل های آهن توانستند مقدار بیشتری بار را با نیروی كمتر به حركت درآوردند و از دل معادن ذغال استخراج كنند .
اما با همه این پیشرفت ها هنوز حمل بار با كندی صورت می گرفت زیرا تنها وسیله كشش واگن ها اسب و انسان بود و این نیروها نمی توانست جوابگوی احتیاج صاحبان معادل ذغال باشد .
استفاده از نیروی بخار برای به كار انداختن تلمبه ای كه آب را از معادن خارج می كرد و ادامه كار را كارگران را ممكن می ساخت و « وات » مخترع و مبتكر آن بود ، استخراج سریع ذغال را ممكن تر ساخت و از طرفی چون مقادیر متنابهی ذغال در محوطه های جلو معادن روی هم انباشته شده بود گاری های اسبی نمی توانست آن را به بازارهای فروش و بنادر برای بارگیری در كشتی ها حمل نماید به افتادند كه در روی زمین نیز از ریل استفاده كنند و به زودی در بعضی معادن انگلستان این كار انجام گرفت در حالی كه هنوز تنها نیروی محركه واگن ها اسب بود و چنین نیروی كندی روئی نمی توانست احتیاج صاحبان معادن را برای تسریع در حمل ذغال برآورد .
در این هنگام جمعی از متكفرین متوجه نیروی بخار شدند و این سوال مطرح شد كه اگر نیروی بخار قادر است تمبله ای را بكار اندازد آیا نمی شود از آن نیرو در كشیدن واگن استفاده كرد .؟
حماسه جالب و هجان انگیز اختراع « لكوموتیو » كه اینك صدای صوت دلنوازش در سراسر جهان طنین انداز است از اینجا آغاز می شود .
از سال ۱۸۰۰ تا ۱۸۱۳ م چند نفر از مخترعین ماشین هائی كه با نیروی بخار حركت بقفلذ۴۵قبفاست از اینجا آغاز می شود .
از سال ۱۸۰۰ تا ۱۸۱۳ م چند نفر از مخترعین ماشین هائی كه با نیروی بخار حركت می كرد ساختند ولی هر كدام نواقصی داشت . در همین زمان بود كه مردی با اراده پولادین و انداشته ای رسا وارد میدان عل گردید و همه پیشرفت ها و ترقیات راه آهن را بنیان گذاشت . وی شخصی بنام « جرج استنسن » كه زندگی پرماجرایی را گذارنده و به تمام معنی خود ساخته و صاحب نبوغ و استعداد بود .
در معدن طرز كار تلمبه بخار توجه او را جلب كرد و با كنجكاوی فراوان طرز كار آن را دانست و حتی متوجه وجود بعضی نواقص و عیوب آن شد و چون آدم بی سوادی مثل او حق اظهار نظر نداشت تصمیم گرفت از راه منطقی آن وارد معركه شود .به زودی خواندن و نوشتن را فراگرفت و بعد به مطالعه كتاب فیزیك پرداخت و حتی جزوات درس پسرش را كه به دانشگاه می رفت می خواند و فرا می گرفت . وی تدریجاً آنقدر معلومات خود را افزایش داد كه در میان مهندسین معدن جائی برای خود باز كرد و صاحب رأی عقیده شد .
« استفنسن » در سال۱۸۱۴ م موفق به ساختن لكومو تیو شد كه از هر حیث بر موضوعات دیگران رجحان و برتری داشت و هم او بود كه برای اولین بار محور چرخهای لكوموتیو را به وسیله اهرم به هم متصل كرد . وی بعد از ساختن اولین لكوموتیو كه در خط آهن « لینگورث » به كار افتاد درصدد اصلاح معایب آن برآمد و سه سال بعد لكوموتیو دیگری ساخت كه در همان خط با سرعت ده كیلومتر در ساعت با هفتاد تن بار بكار افتاد . طبعاً این موفقیت به او مجال می داد كه دست از كار در معدن بردارد و مستقلاً حرفه لكوموتیو سازی را به عنوان صنعت مورد احتیاج زمان پیشه سازد . وی از آن پس تا سال ۱۸۲۹ م شانزده لكوموتیو ساخت كه حتی یكی از آنها را به صاحبان معادن « سنت آتین » در فرانسه فروخت و بدین ترتیب اولین گام را برای ایجاد یك مصنوع صادراتی انگلستان بر داشت .
« استفنسن » تدریجاً كار خود را تكمیل كرد و از آن جمله از داخل دیگ بخار لوله هائی گذراند كه دود و حرارت كوره از آن عبور كند و بخار لازم را سریع تر ایجاد نماید و با این تغییرات توانست سرعت و قدرت لكوموتیو را افزایش دهد . باید گفته شود كه تغییر اخیر در همان زمان به وسیله شخصی به نام « مارك سگن » كه مخترع كشتی با موتور بخار در فرانسه بود پس از مشاهده لكوموتیو ساخت استفنسن كه فرانسویها خریداری كرده بودند به عمل آمده بود و معلوم نیست آیا استفنسن ابداع مزبور را شخصاً انجام داد یا از مارك سگن قبلاً مطلع شده بود .
« اسفنسن » در این زمان معتقد بود كه تنها راه آهن یك وسیله نقلیه خوب برای حمل بار در تمام نقاط می تواند باشد بلكه برای مسافرت نیز وسیله مطمئن و مفیدی است كه باید جایگزین درشكه و دلیجان شود .
چنین نظری در جامع آن روز انگلستان طبعاً قبولیت عامه پیدا نمی كرد ، به همین جهت با مخالفت بسیار شدیدی مواجه شد و كار مباحثه در این زمینه بالا گرفت كه حتی كلیسا نیز وارد معركه شد و از آن به نام یك وسیله شیطانی یاد كرد و با آن به مبارزه بر خاست .
در این هنگام مسئله حمل و نقل بار بین دو شهر منچستر و لیورپول به صورت مشكل بزرگی در مقابل صاحبان كارخانجات نساجی منچستر خودنمائی می كرد . آنها می خواستند منسوجات خود را كه به میزان زیاد تولید می شد به لیورپول برسانند و با مهان سرعت مواد اولیه را از لیورپول به كارخانجات خود حمل نمایند اما این كار به وسیله كشتی های كوچك كه از كانالهای بین دو شهر حركت می كردند ممكن نبود .
میزان حمل و نقل بار در بین این دو شهر بقدری زیاد بود كه با امكانات باربری ابداً ممكن نبود و آنچه حمل و نقل می شد با كندی و سختی انجام می گرفت و متناسب با حجم محصولات مناسب نبود .
صاحبان صنایع نساجی به فكر افتادند كه مشكل خود را با ایجاد خط آهن بین دو شهر مذكور حل كنند و برای اینكار بین سازندگان لكوموتیو مسابقه ای ترتیب دادند كه در اكتبر ۱۸۲۹ باید انجام می گرفت .
شرایط مسابقه جالب و مضحك بود زیرا وزن و ارزش لكوموتیو نیز شرط شركت در مسابقه بود بدین ترتیب كه شركت كنندگان می بایست لكوموتیوی عرضه كنند كه بیش از شش تن وزن و معادل ۱۳۷۵۰فرانك ارزش نداشته باشد و بتواند ۲۰ تن بار را حداقل سرعت ۱۶ كلیومتر در ساعت حمل كند . در این مسابقه تاریخی چهار لكوموتیو شركت كردند كه دو تای آن شرایط لازم را واجد نبودند و یكی پس از حركت ایستاد و لوله های آن از هم در رفت و تنها لكوموتیو استفنسن به نام ( موشك ) كه ۴۳۲۰ كیلو وزن داشت توانست بار مورد نظر را با سرعت ۲۶ كیلو متر در ساعت حمل كند و وقتی بدون بار آزمایش شد سرعت آن به ۴۷ كیلومتر در ساعت رسید .
برای ما كه در عهد موشك های فضا پیما زندگی می كنیم و انسان راه تسخیر فضا و كرات آسمانی را در پیش گرفته است سرعت موشك استفنسن مضحك می نماید اما در آن زمان همین سرعت به حیرت انگیز بود كه غالباً‌ تصور می كرده اند آنچه دیده اند وهم و خیال است .خط آهن منچستر به لیورپول به دنبال این مسابقه تاریخی و علیرغم مخالفت های شدیدی كه به ظهور پیوسته بود و كلیسا نیز در این مخالفت هم آهنگی داشت بالاخره ساخته شد و در ۱۵ سپتامبر سال ۱۸۳۰رسماً افتتاح شد . داستان ایجاد این خط كه همه آن كار آن از نقشه برداری و ساختمان پلها و ریل گذاری زیر نظر استفنسن انجام گرفت یكی از حوادث مهم تاریخ پیدایش راه آهن است . هر چند كه مخالفین او حتی كمین كردند تا این مرد شیطانی را بكشند و بعضی ها می گفتند صدای عبور لكوموتیو محصول مزارع را كم می كند مرغها را از تخم گذاری باز می دارد و زنان حامله را مبتلا به سقط جنین می سازد ، قهوه چی ها ، باربرها صاحبان كشتی های باربری می گفتند بازار كساد شده و گرسنگی تهدیدمان می كند و بعضی سیاستمداران فیلسوب مأب نیز مخاطرات عظیم این وسیله شیطانی را یاد آور می شدند .
با همه اینه استفنسن موفق شد و با ایجاد خط آهن مزبور طلسم مخالفت ها را شكست و از آن پس در سراسر انگلستان و اروپا و امریكا این وسیله نقلیه مورد استقبال قرار گرفت و البته بتدریج تكمیل شد و قدرت و نیروی آن افزایش یافت .
كشورهای اروپائی به ترتیب بلژیك در سال ۱۸۳۰ م آلمان در سال ۱۸۳۵ م اسپانیا در ۱۸۳۸ م فرانسه كه قبل از همه متوجه این نیرو شده بود در سال ۱۸۶۰ م رسماً ایجاد شبكه راه آهن را وارد زندگی خود كردند . امریكا نیز در سال ۱۸۲۶ م متوجه راه آهن شد .
● راه آهن در ایران :
اولین خط راه آهن كه در ایران احداث گردید در سال ۱۸۸۶ م راه آهن تهران به ری به طول ۸۷۰۰ متر بود .
از آن تاریخ تا سال ۱۳۰۴ شمسی كه مقدمات راه آهن سراسری فراهم گردید چند رشته خطوط كوتاه در ایران كشیده شد مانند راه آهن آمل به محمود آباد و راه آهن زاهدان به میرجاوه ، راه آهن تبریز و بندر شرف خانه و راه آهن بوشهر به برازجان .
احداث راه آهن از جمله آرزوهای مردم و بازرگانان ایرانی بود ولی بعللی نقشه و هدف آنها به نتیجه ای نمی رسید .
زمانیكه رضا شاه حكومت را بدست گرفت برای اجرای این هدف و به منظور توسعه امور بازرگانی و اجرای سیاست استعماری مصمم شدند به وسیله یك رشته راه آهن سراسری از دریای مازندران تا خلیج فارس شهرهای بزرگ و مراكز پر جمعیت و نواحی كشاورزی ایران را به یكدیگر تل می سازند و برای تأمین هزینه آن در تاریخ ۹ خرداد سال ۱۳۰۴ شمسی قانون انحصار قند و شكر و چای از تصویب مجلس گذشت كه به موجب آن مقرر شد از هر سه كیلو قند و شكر كه به ایران وارد می شد دو ریال و از هر سه كیلو چای شش ریال جهت هزینه ساختمان راه آهن سراسری دریافت گردد . پس از دو سال كه مقدمات امر فراهم گردید عملیات ساختمانی از شمال و جنوب شروع و ۱۱ سال بعد یعنی در سال ۱۳۱۷ م خط شمال و جنوب به یكدیگر اتصال یافت .
راه آهن سراسری ایران از شمال بندر گز واقع در جنوب شرقی دریای خذر شروع شده و پس از عبور از شهرهای ساری و قائم شهر وارد مناطق كوهستانی البرز گردید و از گردنه مرتفع فیروزكوه به وسیله تونل ها و پلهای متعدد گذشته و از طریق جلگه ورامین به تهران متصل می شود .
سپس از زمین های هموار قم و اراك گذشته و از ایستگاه درود به بعد وارد مناطق كوهستانی لرستان می گردد و پس از گذشت از تونلها و پلهای متعدد در اندیمشك به جلگه هموار خوزستان می رسد و از كنار دزفول و شهر اهواز و پل عظیم كارون گذشته از یك سمت به خرمشهر و از طرف دیگر به بندر امام خمینی در خلیج فارس منتهی می شود .
طول راه آهن سراسری ۱۳۹۴ كیلو متر و عرض آن ۱۴۳۵ میلی متر و در طول آن ۹۰ ایستگاه دائر است . مرتفعترین نقطه راه آهن در شمال تونل كدوك است كه ۲۱۱۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد . بزرگترین پل فلزی راه آهن پل كارون در اهواز است كه ۱۰۰ متر وطول و ۵۱ چشمه دارد و مهمترین پلهای شمال پل ورسك است كه یكی از شاهكارهای صنعت پل سازی است كه در ابتدا و انتها خط آهن سراسری بندرگز و بندر امام ساخته شده است .
بعد از اتمام راه آهن سراسری از سال ۱۳۱۸ ساختمان سه رشته خط آهن دیگر بشرح زیر شروع گردید :
۱) راه آهن تهران به مشهد
۲) راه آهن تهران به تبریز
۳) راه آهن قم به كاشان . راه آهن تهران به مشهد و راه تهران به تبریز ساخته شد و راه آهن قم به كاشان و همچنین خط آهن تبریز به مرز ایران و تركیه كه شبكه خط آهن ایران را به اروپا وصل می كند به مرحله بهره برداری رسید .
● تاریخچه پیدایش كشتی بخار :
پیشتر گفتیم دنی پاپن سعی كرد از ماشین خود برای حركت كشتی استفاده كند . كشتی مورد نظر را هم ساخت لیكن ملوانان از اینكار به تشویش افتادند و آن را منهدم كردند.
در ۱۷۷۵ ماركی كلدژوفرو ادابانس دست به اختراعی زد . مقدمه كارش از اینجاست ، وی پای بند عشق زنی صاحب جمال گردید كه كنت دارتوا نیز بدو نظر داشت اما چون كنت زورمندتر بود ماركی را گرفتار و قلعه ای زندانی كرد . وی در انجا از دریچه زندان كه مشرف به در یا بود حركت و سیر كشتیها را مشاهده و مطلاعه می كرد و در باب كشتیرانی در دریای اندیشه فرو می رفت . معلوم است كه در آن احوال وقت كافی هم برای این كار داشت .
همین كه ماركی آزاد شد در حوالی خانواده اش او را طرد كرده بودند و از هر كمكی بدو دزیغ می داشتند با شخصی به نام شوالیه دكسیرین كه امتیاز دریانوردی به وسیله تلمبه آتش ( نتیجه كارهای جیمزوات ) داشت شریك شد . پس از كوششهای بسیار و برخورد با دشواریهای فراوان ماركی توفیق یافت كشتی خود را روی رود سن به حركت در آورد . كشتی او دارای ۴۶ متر طول و ۴.۵ متر عرض بود و به وسیله دو چرخ پره دار به حركت در می آمد ؛ كمیسیونی از دانشمندان و گروه بسیاری از مردماین آزمایش را نظارت می كردند فاصله بین وز و بارب در یك ربع ساعت با این كشتی پیموده شد .
ازفرهنگستان علوم فرانسه كمیسیونی برای بررسی این اختراع تعیین گشت كه در آن حسودان و بد اندیشان كار خود را كردند و هر گونه آزمایش بعدی را تا خبر ثانوی موقوف ساختند . رفع منوعیت همچنان به تأخیر افتاد تا انقلاب فرانسه در رسید .
ماركی كه به اساس كار خود اعتقاد فراوان داشت مهاجرت اختیار كرد اما چندی بعد به فرانسه بازگشت و با سرسختی تمام دنباله كار خود را گرفت تا آنجا كه یك بدنه از خانه خویش را خراب كرد تا برای ساختن كشتی دیگری جا باز كند . در ۱۸۱۶ باز موفق به كشتیرانی گردید لیكن در ۱۸۱۹ با ور شكستگی و مرگ زوجه و تهیدستی روبرو گشت .
هر چند سوزان ماركی رهنمون وی در اختراع گردید لیكن از بخت بد آن عشق چندان به مزاج عاشق نامراد و دلخسته نیفتاد . وی در ۱۸۲۳ به مرض وبا درگذشت و جسد او را در گورال عمومی مخصوص وبازدگان انداختند و بار دیگر ثابت شد كه بخت و اقبال هم محلی را در زندگی انسان داراست .
در همین اوقات فولتن امریكایی كه همت بسزا و ابتكاراتی توجه كردنی در ساختمان پلهای ماشینهای بافندگی داشت كشتیرانی با قوه بخار امر واقع در آورد . فولتن با شخصی به نام لیویننگستن شریك شد و سرمایه بازرگانی و كمك او با نبوغ فولتن دست به هم داده اختراع را تكمیل كردند . نخستین كشتی بخار فولتن در ۹ اوت ۱۸۰۳ روی رود سن به آب انداخته شد.
فولتن كه زیر دریایی را نیز اختراع كرده بود به انگلستان رفت و در آنجا كارهای وی دچار خرابی شد و ناچار در ۱۸۰۶ دوباره به امریكا برگشت اما بهرحال موضوع كشتی بخار در آن هنگام امری واقع و انجام شده بود.
منبع:
کتاب دائره المعارف مصور زرین
غلامرضا طباطبائی مجد
منبع : سایت ایرانیکا


همچنین مشاهده کنید