سعدیه

آرامگاه شاعر قرن هفتم شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی است كه در ۴ كیلومتری شمال شرقی شیراز، در دامنه كوه فهندژ، در انتهای خیابان بوستان و در مجاورت باغ دلگشا واقع شده است. این مكان در ابتدا خانقاه شیخ بوده كه وی اواخر عمر خود را در آنجا می گذرانیده و سپس در همانجا مدفون گردیده است. برای اولین بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوانی وزیر معروف آباقاخان، مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۹۹۸ به حكم یعقوب ذوالقدر، حكمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقب نماند. تا این كه در سال ۱۱۸۷ ه.ق. به دستور كریمخان زند، عمارتی ملوكانه از گچ و آجر بر فراز مزار شیخ بنا شد كه شامل ۲ طبقه می شد. طبقه زیرین دارای راهروی بود كه پلكان طبقه دوم از آنجا شروع می شد. در دو طرف راهرو دو اطاق كرسی دار ساخته شده بود. در اطاقی كه سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبین آن را احاطه كره بود. قسمت غربی راهرو نیز به موازات قسمت شرقی، شامل دو اطاق می شد، كه بعدها شوریده (فصیح الملك) شاعر نابینای شیرازی در اطاق غربی این قسمت مدفون شد. طبقه بالای ساختمان نیز همانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت كه بر روی اطاق شرقی كه قبر سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اطاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.
این بنا در دوره قاجاریه (سال ۱۳۰۱ ه.ش) توسط فتحعلی خان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملك دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر كرد، و تولیت آن به آخوند ملا زین العابدین شیرازی سپرده شد.
بنایی كه در زمان كریخان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ ه.ش. برپا بود.
در سال ۱۳۲۹ ه.ش به كوشش علی اصغر حكمت و توسط انجمن آثار ملی ایران، بقعه كنونی به جای ساختمان قدیمی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ماه ۱۳۳۱ برگزار گردید. ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است كه معمار آن آندره گدار فرانسوی است. ساختمان به سبك ایرانی است با ۸ ستون از سنگ های قهوه ای رنگ كه در جلوی مقبره قرار دارند. و اصل بنا با سنگ سفید و كاشی كاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شكل مكعبی است اما در داخل هشت ضلعی می باشد با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی. بنا در سمت چپ به رواقی متصل می شود كه در آن هفت طاق وجود دارد كه با كف سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند می خورد. این آرامگاه در یك اتاق قرار دارد و كتیبه ای بر سر در آن است كه شاعر را معرفی می كند و شعری از خود شاعر بر كاشی های سرمه ای بر روی دیوار نوشته شده است.
ساختمان جدید آرامگاه محوطه ای در حدود ۱۰۳۹۵ متر مربع دارد. كه در حدود ۲۵۷ متر مربع زیربنای اصلی آرامگاه می باشد. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود بر هم می باشد كه قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفته است. بر روی آرامگاه گنبدی از كاشی های فیروزه ای رنگ ساخته شده است. سنگ های پایه های بنا، سیاه رنگ است و ستون ها و جلوی ایوان از سنگ قرمز مخصوصی ساخته شده است. نمای خارجی آرامگاه از سنگ معروف تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است.
سنگ قبر در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با كاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است. در هفت ضلع ساختمان، هفت كتیبه قرار دارد كه از قسمت هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده و به خط ابراهیم بوذری نوشته شده است. متن یك كتیبه دیگر از علی اصغر حكمت است كه در مورد چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داده.
در ضلع غربی، قصیده ای با مطلع زیر دیده می شود:
خوش است عمر، دریغا كه جاودانی نیست
پس اعتماد بر این چند روز فانی نیست...
در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده:

الا ای كه بر خاك ما بگذری
به خاك عزیزان كه یاد آوری ...
در ضلع جنوب شرقی، كتیبه ای دیگر از گلستان با این عبارت به چشم می خورد:
یاد دارم كه با كاروان همه شب رفته بودم ...
در ضلع جنوب غربی، غزلی از بدایع با این مطلع نوشته شده:
ای صوفی سرگردان، در بند نكونامی
تا درد نیاشامی، زین درد نیارامی...
در ضلع شمال غربی ایوان (نزدیك آرامگاه شوریده) دوازده بیت از قصیده ای با مطلع زیر به چشم می خورد:
خاك من و توست كه باد شمال
می ببرد سوی یمین و شمال ...
در ضلع شرقی نیز دوازده بیت از قصیده ای به خط نستعلیق و با این مطلع دیده می شود:
بسی صورت بگردیده است عالم
وز این صورت بگردد عاقبت هم ...
در ضلع شمال غربی، غزلی از طیبات به خط شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند شاهرخ تیموری و با این مطلع حك شده است:
به چهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست
علی اكبرخان قوام الملك شیرازی، سنگ قبر كنونی را كه سماق سرخ كم رنگی است، بر روی قبر شیخ نصب كرد و كتیبه زیر را كه از اشعار بوستان است، با خط نستعلیق عالی بر آن نگاشت:
كل شی هالك و انت الباقی
كریم السجایا، جمیل الشیم
نبی البرایا، شفیع الامم...
در جلوی این رواق حوضی قرار دارد كه در آن سكه می اندازند.
در عمق ده متری صحن آرامگاه قناتی وجود دارد كه آب آن دارای مواد گوگردی و جیوه می باشد، آب این قنات به درون حوضی كه آن را حوض ماهی می نامند و در زیر زمین جریان دارد می ریزد این حوض در سمت چپ آرامگاه واقع است و در داخل به شكل هشت ضلعی است.
حوض ماهی زیربنایی در حدود ۳۰.۲۵ متر دارد و با ۲۸ پله به صحن آرامگاه وصل می شود مشهور است كه سعدی نزدیك زاویه خود، حوضچه هایی از سنگ مرمر ساخته بوده كه آب در آنها جریان داشته است. شستشو در این آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بوده است.
كاشی كاری های داخل حوض ماهی كه به سبك عمده سلجوقی است، در سال ۱۳۷۲ ه.ش. توسط استاد كاشی كار تیرانداز طراحی شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردیده است بر فراز حوض ماهی یك نورگیر به شكل هشت ضلعی و دو نورگیر چهارضلعی در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتی تبدیل شده است. دو ساختمان آجری در كنار حوض ماهی وجود دارد كه مربوط به دفتر است و ساختمان دیگری كه كتابخانه عمومی سعدیه است و ساختمانی دیگر كه سرویس بهداشتی در آن وجود دارد.
محوطه باغ به سبك ایرانی گلكاری، درختكاری و باغچه بندی شده است. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شكل، با جهت شمالی-جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی - غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شده است.
بر روی درب ورودی سعدیه این بیت به چشم می خورد:
ز خاك سعدی شیراز بوی عشق آید
هزار سال پس از مرگ او گرش بویی
قطعه هایی از كتیبه سنگی مربوط به سر در آرامگاه كه متعلق به زمان كریمخان زند بوده و در اثر سانحه ای در گذشته های دور شكسته شده، هم اكنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاكبرداری خیابان برای تعمیر آسفالت از دل خاك بیرون آمده است. بر روی سنگ مذكور قسمتی از شعر سعدی به خط ثلث عالی نوشته شده است با این مطلع:
الهی به عزت كه خوارم مكن
به ذل گنه شرمسارم مكن
در اطراف مقبره، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارد كه بنا به وصیت خود، در آنجا مدفون شده اند. آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ ۵۳.۸.۲۰ به شماره ثبت ۱۰۱۰.۳ در انجمن آثار ملی به ثبت رسید.

منبع : سایت شیراز