ارگ کریمخانی

ارگ کریمخانی قصر سلطنتی و اندرونی كریم خان زند (م. ۱۱۹۳) حاكم شیراز بوده است كه در سال ۱۱۸۰ ه.ق به دستور وی ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقی شیراز، در حوالی میدان شهدا واقع شده است.
كریم خان زند برای ساختن قصر خود ماهرترین سنگ تراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت كرد و بهترین نوع مصالح را از شهرها و كشورهای مختلف خریداری نمود و در اختیار كارگران قرار داد. در مدت زمان كوتاهی بنای ارگ ساخته شد.
● میدان كریم خانی به عنوان تأسیسات و ارسن شهری شامل سه بخش می شد:
۱) بخش سیاسی كه شامل عمارت كلاه فرنگی و دیوانخانه بود.
۲) بخش اقتصادی كه شامل بازار وكیل می شد.
۳) بخش نظامی كه شامل میدان مشق می شد.
در این میدان، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلی میدان عمل می كرد. درساختن ارگ، معماری نظامی و معماری مسكونی هر دو با هم به كار رفته است چرا كه ارگ خانه پادشاه می بود و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد. بنابراین دیواره های بیرونی كه همانند دیوارهای یك قلعه نظامی است، بسیار مرتفع است.دیواره بنا در پایین ۳ متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا به ۲.۸ متر می رسد. و در قسمت بالا دیواركی جانپناه دارد كه محل استقرار سربازان بوده، تیركش هایی نیز در این دیوار تعبیه شده كه برخی كوچك هستند و حالت مورب دارند كه محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و دیگر سوراخ های بزرگتری كه برای راندن دشمن بوده است. هشتی ورودی آن فضای بزرگی است كه یك در به باره بند (اصطبل) داشته و در حال حاضر مكان فروش بلیط است و در مقابل دری دارد كه به پشت بام می رفته. همچنین در داخل هشتی چند طاق نما برای نشستن وجود دارد. هشتی ارگ نسبت به هشتی دیگر خانه ها تزیینات كمتری دارد. در قسمت باره بند اتاق هایی مخصوص سر مهتر وجود داشته كه هم اینك ویران شده است. این مكان در زمان پهلوی به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار گرفت، در وسط آن ساختمانی احداث شده بود كه به هنگام مرمت ویران شد.
۴) حیاط خلوت در پای ۴ برج وجود دارد كه حالت خدماتی دارند، بجز یكی از آنها كه به هشتی راه می یابد و در واقع باره بند بوده. این اطاق كه .........؟ اتاق و دستشویی داشته، مخصوص خدمه بوده. برج ها دارای سه طبقه اندكی راه آنها از درون همین حیاط خلوت هاست. از داخل حیاط پلكانی به طبقه دوم می رود و از آنجا به وسیله یك رشته پلكان به طبقه سوم می روند یعنی از طبقه اول به طبقه دوم راهی وجود ندارد. در حمام داخل ارگ از طریق یكی از همین حیاط خلوت ها بوده كه بعداً در دیگری از داخل خود حیاط ارگ به حمام گشوده می شود. این حمام همانند سایر حمام ها دارای سر بینه و گره خانه است. سر بینه آن نیز شامل یك رختكن و یك حوض چندضلعی در وسط می باشد كه به وسیله آهكبری تزیین شده است. از آنجا نیز وارد برزخ سوم شده كه یك راه به واجبی خانه و یك راه به تخت گرم خانه حمام دارد. در درون گرمخانه سر در خزینه وجود دارد. در زیر خزینه آب گرم تون حمام قرار گرفته است.
ارگ كریمخانی قلعه ای مستطیل شكل است كه در هر یك از اضلاع آن برجی از آجر به ارتفاع ۱۵ متر ساخته شده است. مابین اضلاع شمالی، جنوبی و غربی، ایوان بزرگی متشكل از یك تالار و ۲ اتاق سه دری بزرگ قرار دارد.
در جلو هر سه ایوان مزبور دو ستون سنگی محكم به ارتفاع ۸ الی ۹ متر به چشم می خورد. همچنین طبق معماری دوران زندیه حوضی ۴ گوش در جلو هر ایوان ساخته شده است كه آب آنها از آب ركناباد تأمین می شده.
ضلع شرقی ارگ دیوار بلندی است كه درب ورودی در وسط آن قرار دارد. بر بالای سردر ورودی صحنه ای از جنگ رستم و دیو سفید به وسیله كاشی های هفت رنگ لعابدار تصویر شده است.
حمام خصوصی پادشاه و راهرو و اتاق نگهبانان نیز در پشت همین دیوار ساخته شده اند. در جلو این ایوان نیز دو ستون چوبی قرار دارد و حوضی چهارگوش نیز در جلو ایوان خودنمایی می كند. مساحت حیاط قصر ۱۲.۸ × ۹۳.۶ متر است.
شالوده و دیوارهای ارگ از سنگ ساخته شده اند و برای ساختن بقیه بنا از خشت پخته استفاده شده است. تزیینات داخلی، شامل قاب ها، ازاره هایی از سنگ مرمر یزد و تبریز و آیینه های بزرگی از روسیه، تركیه عثمانی و اروپاست. نقاشی قسمت های بالا و سقف اتاق ها با آب طلا و لاجورد و رنگ های گیاهی و معدنی رنگ آمیزی شده اند. نقش های اطاق ها اغلب گل و گیاه و به شكل ترنج و اسلیمی است. ارگ از نوع بناهای سه ایوانه است كه ضلع ورودی آن به بخش خدماتی اختصاص دارد.
پس از منقرض شدن حكومت زندیه و روی كار آمدن سلسله قاجاریه ارگ به دارالحكومه تبدیل شد و مكانی برای استقرار یافتن والیان و حاكمان فارس گردید و تا اوایل سلطنت پهلوی نیز وضع به همین منوال بود. در زمان استانداری شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما (متولد ۱۲۳۶ ، متوفی ۱۳۱۸ ه.ش) به دستور وی كاشی كاری های ارگ ترمیم شد.
در واقع در زمان حكومت قاجاریه به دلیل خصومت قاجاریان با زندیان، نقاشی ها و كاشی كاری های زندیه كلنگی شدند و نقاشی ها و تزئینات قاجاریه جای آن را گرفتند. امروزه یكی از اركان مرمت بناهای زندیه آن است كه نقاشی ها و تزیینات آنها را از زیر نقاشی های قاجاریه بیرون آورده و به نمایش بگذارند.
در زمان سلطنت رضاخان پهلوی بین سال های ۱۳۲۰-۱۳۰۴ و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختیار شهربانی قرار گرفت. در طول این مدت تمام آثار نقاشی و مقرنس كاری اتاق ها را با گچ پوشاندند و اكثر اتاق ها و تالارها به وسیله چندین دیوار به صورت سلول های كوچكی در آمد.
در سال ۱۳۵۰ ساختمان ارگ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و كار مرمت و بازسازی آن مورد توجه قرار گرفت. بازسازی بنا در سال ۱۳۵۶ آغاز شد. در بازسازی ارگ برای حفظ اصالت بنا دقت فراوانی شده و نقاشی های زیبای آن از زیر گچ كاری ها بیرون آمده است.
ارگ كریمخانی در سال ...؟ ذیل شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

منبع : سایت شیراز