آیه و سوره

الف ) آیه .
واحد كوچك قرآن كریم , آیه است . در بیشتر موارد هر آیه یك جمله است . ولی گاه آیاتی هست كه متشكل از چند جمله و یك پاراگراف است ( نظیر مثلا آیهٔ الكرسی یا آیه نور ). و گاه حتی به اندازه چند پاراگراف است . مـانـنـد آیـه دیـن ( كـه آیه تداین و مداینه هم گفته اند ) كه بلندترین آیه قرآن است و در كتابت عثمان طه ( مصحف المدینهٔ ) درست یك صفحه پانزده سطری است . گاه هست كه آیه نه فقط از یك جمله كمتر است , بلكه فقط یك كلمه است مانند مدهامتان ( الرحمن , ۶۴ ) , یا از آن هم كمتر مانند اغلب حروف مقطعه یا فواتح سور نظیر طه , یس یا الم . شناخت حد آیه توقیفی و از سوی شارع است . زیرا حتی در فواتح سور فی المثل المص را یك آیه شمرده اند , ولی نظیر آن یعنی المر را یك آیه نشمرده اند. یا حمعسق [ حم . عسق ] را دو آیه شمرده اند. ولی باز كهیعص یك آیه شمرده شده است . كلمه آیه و جمع آن آیات , به معنای همین جملات یا جمله واره های قرآن , در خود قرآن هم آمده است . ( آیه : بقره , ۱۰۶ ; نحل , ۱۰۱ , آیات ; بقره , ۲۵۲ ; آل عمران , ۷ ; یوسف , ۱ ; نور , ۱ ).
پـر آیـه تـرین سوره قرآن كریم سوره بقره است ( ۲۸۶ آیه ) ,و كم آیه ترین سوره قرآن , سوره كوثر است ( ۳ آیه ). در تعداد كل آیات اقوال متعددی هست . طـبـق معتبرترین قول كه ابوعبدالرحمن عبداللّه بن حبیب سلمی از امیرالمؤمنین علی (ع ) نقل كرده و امام شاطبی آن را در ناظمهٔ الزهر آورده است , تعداد كل آیات قرآن , ۶۲۳۶ آیه است ( تاریخ قرآن , رامیار , ۵۷۰ ). تـرتـیب و توالی آیه ها , اعم از اینكه طی یك فقره وحی یا طی یك سلسله وحی متوالی نازل شده باشد , توقیفی است . یعنی خود این امر نیز جزو وحی است و به امر الهی و رهنمایی جبرئیل انجام گرفته است . در مـواردی هـم كـه حضرت رسول (ص ) آیه یا آیاتی را جابجا می كردند و می فرمودند : این آیه یا آیات را در فلان سوره بین كدام آیات قرار دهید , باز به رهنمود وحی بوده است .
بعضی از آیات قرآن , برجستگی و شهرت خاصی یافته اند و با نام كلمه یا معنایی از خود آیه مشهور شده اند كه بعضی از آنها عبارتند از :
ـ آیه اخوت ( حجرات , ۱۰ ) ,
ـ آیه اذن یا آیه تصدیق ( توبه ,۶۱ ) ;
ـ آیه اكمال ( مائده , ۳ ) ; آیه امانت ( احزاب , ۷۲ ) ;
ـ آیه انذار ( شعراء ۲۱۴ ) ; آیه تبلیغ ( مائده , ۶۷ ) ;
ـ آیه تداین ( یا دین یا مداینه , بقره , ۲۸۲ ) ;
آیه تسمیه كه همان بسم اللّه الرحمن الرحیم است در آغـاز كـلـیه سوره ها , جز سوره توبه ; آیه تطهیر ( احزاب , ۳۳ ) ; آیه حجاب ( نور , ۳۰ - ۳۱ ) ; آیه حـفظ ( حجر , ۹ ) ; آیه خمس ( انفال , ۴۱ ) ; آیه سیف [ آیه قتال ] ( توبه , ۵ ) ; آیهٔ الكرسی ( بقره , ۲۵۵ ) ; آیه مباهله ( آل عمران , ۶۱ ) ; آیه مشیت ( كهف , ۲۳ - ۲۴ ) ; آیه نور ( نور , ۳۵ ) ; آیه و ان یـكـاد ( قـلم , ۵۱ ) ; آیه ولایت ( مائده , ۳ ) ( برای تفصیل و شرح آنها ـ دایرهٔ المعارف تشیع , ذیل كلمه آیه ... ) .
آیات قرآنی به مكی و مدنی و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه تقسیم می گردد .
ب ) سوره .
واحد بزرگ قرآن كریم , سوره است . سوره در لغت یعنی بریده شده و در اصطلاح گروهی مستقل از آیات قرآن كه مطلع و مقطعی دارد , و گفته اند كه به این معنی از سورالمدینهٔ ( دیوار دور شهر ) گرفته شده است . كلمه سوره به همین معنی در خود قرآن هم به كار رفته است ( از جمله در بقره , ۲۳ ; توبه , ۶۴ , ۸۶ ; نور , ۱ ) همچنین جمع آن سور ( بر وزن گهر ) نیز در قرآن به كار رفته است ( هود , ۱۳ ). قرآن مجید , كلا ۱۱۴ سوره دارد كه كمابیش به ترتیب بلندی طول مرتب شده اند.
▪ بلندترین سوره قرآن سوره بقره است ( ۲۸۶ آیه , برابر با ۴۸ صفحه در كتابت عثمان طه - مصحف المدینهٔ ) و كوتاهترین سوره , سوره كوثر است ( دارای ۳ آیه ).
▪ بـعضی سوره های قرآن , نام گروهی دارند : الطوال السبع [ السبع الطوال ] : ( هفت گانه بلند ) كـه عـبارتند از : بقره , آل عمران , نساء , مائده , انعام , اعراف و در مورد هفتم , اختلاف نظر است كـه آیا شامل انفال و توبه است ( كه بین آنها بسم اللّه الرحمن الرحیم فاصله نینداخته است ) یا یونس .
▪ الـمـئون [ الـمئین ] : ( صدگانه ها ) به سوره هایی اطلاق می گردد كه تعداد آیات آنها از ۱۰۰ آیه بیشتر است . ( مانند یونس , هود , یوسف , نحل , كهف ).
▪ المثانی : سوره هایی است كه كمتر از صد آیه دارد ( مانند قصص , نمل , عنكبوت , یس و ص ).
▪ المفصل : سوره های اواخر قرآن كه نخستین آنها به اختلاف اقوال سوره ق یا حجرات است . نامهای گروهی دیگر نیز برای بعضی از سوره ها به مناسبتهای خاصی نهاده اند. از جمله سوره الم : هفت سوره این كه با الم آغاز می شود.
ـ سور مسبحات : ( كه با كلمه سبحان , یا سبح , یا یسبح آغاز می گردد , كه عبارتند از اسراء , حدید , حشر , صف , جمعه , تغابن , و اعلی .
ـ سـور حـوامیم : هفت سوره كه با حم آغاز می گردد ( مؤمن , فصلت , شوری , زخرف , دخان , جاثیه , و احقاف ).
ـ سور طواسین : سوره هایی كه با طس یا طسم آغاز می شود ( شعراء , نمل , قصص ).
ـ سـور عزایم : چهار سوره ای چهار سوره ای كه در آنها سجده واجبه هست ( سجده , فصلت , نجم , علق ).
▪ الزهراوان : ( بقره و آل عمران ).
▪ المعوذتین : دو سوره آخر قرآن ( فلق و ناس ).
▪ چهار قل : چهار سوره پایان قرآن كه با كلمه قل آغاز می شود.
نام سوره ها ( فاتحهٔ الكتاب , بقره , آل عمران , نساء , تا آخر ) توقیفی یعنی به تعیین رسول اللّه (ص ) بوده است ( نیز ـ تاریخ قرآن , رامیار , ۵۸۱ ).
▪ بعضی سوره ها , دو یا چند نام دارد از جمله : فاتحهٔ الكتاب ( حمد , ام القرآن , سبع المثانی ) ; توبه ( برائت ) اسراء ( بنی اسرائیل ) نمل ( سلیمان ) ص ( داود ) مؤمن ( غافر ) , اخلاص ( توحید , قل هو اللّه ) ; مسد ( لهب ). درباره اینكه ترتیب و توالی سوره های قرآن كه آغاز آنها , فاتحهٔ الكتاب و پایان آنها , سوره ناس است , تـوقـیـفـی اسـت یـا اجتهادی ( اجتهاد صحابه ) و به رای و نظر گردآورندگان بازمی گردد , اختلاف اقوال است .
بعضی گفته اند توقیفی و به امر و ارشاد پیامبر (ص ) و رهنمود وحی است . بعضی گفته اند اجتهادی است و به عهده سامان دهندگان مصحف عثمانی است , چون حضرت رسـول (ص ) بـه دلایـلـی كـه بـعـدا گـفته خواهد شد , قرآن را كتابت و جمع كرده ولی مدون بین الدفتین نكرده بودند. و بعضی گفته اند آمیزه ای از توقیف و اجتهاد است و این رای پذیرفتنی تر است .
نام و نشان سوره های ۱۱۴ گانه قرآن مجید در اغلب تاریخهای قرآن ( از جمله تاریخ قرآن , تالیف رامـیـار , ۵۸۳ بـه بـعـد ) و نیز با آمار و ارقام مربوط به كلمات و حروف هر یك در فرهنگ آماری كـلـمات قرآن كریم , تالیف محمد روحانی , و نیز در پایان هر قرآن طبع جدیدی آمده است , و به رعایت اختصار , از آوردن آن در اینجا خودداری می شود.

منبع : مرکز جهانی اطلاع رسانی آل بیت