تحدی و اعجاز قرآن

كـفـار مـكه و قتی كه با دعوت پیامبر (ص ) و كلام الهی روبه رو شدند , یا از استماع آن خودداری می كردند و دیگران را هم بازمی داشتند ( فصلت , ۲۶ ) یا می گفتند این جز سخن انسان نیست . ( مدثر , ۲۵ ) یا می گفتند اگر می خواستیم همانند این می گفتیم . این جز افسانه های پیشینیان [ اساطیرالاولین ] نیست . ( انفال , ۳۱ ) در اینجاست كه خداوند تحدی می فرماید. یـعـنـی از منكران و معاندان می خواهد كه اگر قرآن را غیر و حیانی و غیر الهی می دانند نظیری بـرای آن بـیاورند ( طور , ۳۳ ـ ۳۴ ) همچنین : یا می گویند این [ قرآن ] را برساخته است بگو اگـر راست می گویید ده سوره برساخته همانند آن بیاورید , و هركسی را كه می توانید , در برابر خـداونـد , بـه یاری بخوانید , آنگاه اگر از عهده پاسخ شما بر نیامدند , بدانید كه آن به علم الهی نازل شده است .... ( هود , آیات ۱۳ و ۱۴ ) و سرانجام می فرماید : و اگر از آنچه بر بنده خویش فرو فرستاده ایم , شك دارید , اگر راست می گویید سوره ای همانند آن بیاورید , و از یاورانتان در برابر خداوند یاری بخواهید. ولـی اگـر چـنین نكردید - كه هرگز نخواهید كرد - از آتشی كه هیزم آن انسان و سنگ است , و برای كافران آماده شده است , بترسید. ( بقره , ۲۳ ـ ۲۴ ). ( نیز ـ اسراء , ۸۸ ) و این تحدی عام است . یـعـنـی خـطـاب بـه همه انسانها اعم از همعصران پیامبر (ص ) و اعم از عربها و همه ادوار و همه سرزمینهاست . در عصر نزدیك به عصر رسالت و قرون بعدی , عده ای از جمله مسیلمه كذاب , در مقام معارضه با قـرآن برآمده اند و فقط كلماتی سست پیوند , بدون معنای بلند یا حتی معنای عادی , كه نه نظیر قرآن است , و نه نظیر كلام متعارف , چیزهایی سر هم بندی كرده اند. و بدینسان معجزه بودن قرآن تحقق یافته است . زیـرا مـعـجـزه عبارت است از امری خارق العاده كه مقرون به تحدی و مصون از معارضه باشد و خداوند آن را به دست پیامبرانش ظاهر سازد كه دلیل بر صدق رسالت آنان باشد. و مـشـركـان عرب , برای ابراز مخالفت با پیامبر (ص ) دهها جنگ به راه انداختند و سالها خود و جـامعه را گرفتار بحران كردند كه امری بسیار شاق بود , ولی نتوانستند به راه ساده تر كه آوردن نظیر قرآن و لذا ابطال دعوی حقانیت آن بود , نرفتند. ( التمهید , محمد هادی معرفت , ۴/۱۶ ).
● در مـعنای اعجاز قرآن چند وجه گفته اند :
۱ ) فصاحت شگرف و بلاغت بیمانند كه نظیر و بدیلی ندارد [ نظریه اعجاز زبانی ].
۲ ) موسیقی و آهنگ آن .
۳ ) بیمانندی معارف و تعالیم قرآن .
۴ ) تشریعات آن كه موافق فطرت و عقل سلیم است و سعادت دو جهانی دربردارد.
۵ ) براهین آن قاطع و دارای فصل الخطاب است .
۶ ) مشتمل بر اخبار غیبی است , چه غیب مربوط به گذشته , چه آینده .
۷ ) مشتمل بر اشارات علمی بر اسرار آفرینش است .
۸ ) اسـتـقـامت بیان دارد و خالی از تناقض و اختلاف است , با آنكه در هنگامه حوادث بسیار و در طول بیست و سه سال نازل شده است .
۹ ) قـول بـه اینكه خداوند دلها و همتهای مخالفان را از آوردن نظیر قرآن , منصرف داشته است [ نظریه صرفه ]. مـعجزات پیامبران پیشین بیشتر حسی بوده است , ولی قرآن كه معجزه الهی و معجزه جاودانه و مستمر اسلام و پیامبر اسلام (ص ) محسوب می گردد , معجزه ای عقلی - علمی ( فرهنگی ) است . به گفته ای مشهور معجزه هر پیامبری مناسب با پیشرفتهای زمانه اش بوده است , و چون در عصر پـیـامبر ما (ص ) , شعر و ادب در میان قوم عرب , هنری والا محسوب می گردیده , خداوند برای پیامبر اسلام (ص ) , معجزه زبانی - ادبی انتخاب فرموده است .
● از میان وجوه مختلف اعجاز قرآن كه برشمردیم , دو وجه برجسته تر است .
الـف ) اعجاز زبانی - ادبی , كه اكثریت قاطع علمای امامیه برآنند و نیز بسیاری از قرآن پژوهان و ادب شـنـاسـان اهل سنت از جمله جاحظ و قاضی عبدالجبار , و زمخشری و عبدالقاهر جرجانی و سكاكی و قرآن پژوه و هنرمد بزرگی چون خواجه شمس الدین محمد حافظ.
ب ) نظریه صرفه . طبق این نظریه اعجاز قرآن كریم در خود قرآن و از جمله در فصاحت بی نظیر و هنر ادبی - زبانی آن نیست , بلكه در این است كه خداوند صرف همم فرموده است . یـعـنی اندیشه كسانی را كه قصد برابری و نظیره آوری با قرآن كریم داشته اند , منصرف گردانده است . از علمای امامیه , سید مرتضی علم الهدی و شیخ مفید طرفدار این نظریه اند. امـا ایـن نظریه , نظریه ای ضعیف و خدشه پذیر است , زیرا ارزش ذاتی و ادبی - زبانی و محتوایی و سبكی قرآن را برای معجزه بودن آن كافی نمی داند. شـاید علت گرایش این بزرگان و نیز نظام معتزلی ( كه واضع این نظریه شمرده می شود ) و ابن حـزم ظاهری و برخی دیگر از اشاعره كه از نظریه صرفه دفاع می كنند , این باشد كه نظریه اعجاز زبـانـی - ادبـی را نارسا می دانند و برآنند كه فی المثل آثار ادبی شامخ هر قوم و ملتی معجزه آسا و معارضه ناپذیر و بی همانند است . ( بـرای تـفـصـیـل دربـاره سایر وجوه اعجاز ـ مقاله اعجاز القرآن نوشته دكتر اصغر دادبه , در دایرهٔ المعارف تشیع , ۲/۵۶۲ ـ ۲۶۵. همچنین فصل اعجاز القرآن در البیان تالیف آیت اللّه خویی . هـمـچـنـیـن مجلد چهارم از كتاب التمهید , تالیف استاد محمد هادی معرفت كه سراسر درباره تحدی و اعجاز قرآن است ).