سه شنبه, ۲۹ اسفند, ۱۴۰۲ / 19 March, 2024
مجله ویستا

فرهنگ آفرینی قرآن


فرهنگ آفرینی قرآن
قرآن مجید سرمنشا اغلب علوم و هنرهای اسلامی است .
۱ ) قرآن سندی تاریخی است و تا آنجا كه به حوادث اشاره دارد , از جمله به حوادثی از زندگانی و روزگار پیامبر (ص ) و غزواتی چون بدر و احد و حنین , یا اشاراتی به فرهنگ جاهلیت دارد , در حكم تاریخی مستند است . هـمچنین بسیاری محققان بر مبنای نگرش تاریخی قرآن , فلسفه های تاریخ گوناگون استنباط كرده اند.
۲ ) فـقـه و اصـول فـقـه مذاهب مختلف اسلامی , چنانكه در بخش فقه یا احكام قرآن یاد كردیم , مستقیما ریشه در قرآن دارد. و تـا امـروز هـم مـحاكم شرعی یا نهادهای دینی و مجالس قانونگذاری در كشورهای اسلامی , یا مـجـتـهـدان و مـفـتـیان , تعارض نداشتن قوانین و احكام و فتاوای جدید را با قرآن كریم رعایت می كنند.
۳ ) حدیث یا سنت منبع مستقلی از قرآن است . اما با آن مناسبات و پیوند و همخوانی بسیار دارد. چـنـانـكه گاه قرآن سنت را نسخ می كند یا تخصیص می دهد , و گاه سنت قرآن را , كه در كتب مربوط به ناسخ و منسوخ , به تفصیل با مثالهای بسیار بیان شده است .
۴ ) عرفان یا تصوف اسلامی كه اساس آن بر حب الهی یا عشق متقابل انسان به خدا و خدا به انسان اسـت ( مـائده , ۵۴ ) , هـمچنین زهد و پارسایی و اصالت ندادن به دنیا و مراقبه و محاسبه نفس , همه در قرآن ریشه دارد. عرفان قرون اولیه كه بر مدار زهد و پارسایی می گشت , یكسره قرآنی بود. مكتبهای عرفانی حكمی و فلسفی متاخر از جمله مكتب ابن عربی نیز اساسش بر تاویل جسورانه از آیات و قصص قرآن استوار است . چنانكه مهمترین متن عرفان نظری در عالم اسلام كه فصوص الحكم ابن عربی ( م ۶۳۸ ق ) است , دارای ۲۷ فـص است كه با گرده برداری از قرآن و بر مبنای قصص قرآنی و شخصیتهای انبیاء و به نام آنها طراحی و تدوین شده است . ابـوالعلاء عفیفی در مقدمه تصحیح خود از فصوص , این نكته را روشن ساخته است ( مقدمه , ص ۱۲ و صفحات دیگر ). همچنین بحث عرفا از اسماء و صفات الهی عمدتا قرآنی است .
۵ ) قـرآن با آیات عدیده اخلاقی و توصیه های بسیار به فضایل و نهی تخطئه از رذایل اخلاقی , در حـدی بـه اخـلاق و حـكمت عملی توجه دارد كه میتوان آن را یك رساله اخلاقی متعالی در نظر گرفت , و در اغلب مكاتب و كتب اخلاقی , نفوذ آیات و احكام اخلاقی قرآنی مشهود است . ( بـرای تفصیل در این باره ـ تعالیم اخلاقی در قرآن نوشته بشیردار , در كتاب تاریخ فلسفه در اسلام , تدوین م . م . شریف , ۱/۲۲۴ - ۲۴۱ ).
۶ ) قرآن اساس دستور زبان عربی را نهاده است . باید دانست كه نه قرآن تابع نحو و دستور زبان عربی است , بلكه نحو و دستور زبان عربی تابع قرآن است كه فی المثل سبیل یا رحمت را هم به صورت مؤنث و با ضمائر مؤنث , تلقی كرده است هم به صورت مذكر. از الكتاب سیبویه ( قرن دوم هجری ) تا مغنی اللبیب ابن هشام ( م ۷۶۱ ق ) , تا معجم های نحو كه امـروز در جهان عرب تدوین می گردد ( از جمله ـ معجم النحو , تدوین عبدالغنی الدقر ) اساس همه یا اكثریت قاطع مثالها و شواهد قرآنی است . در مورد علوم بلاغی از جمله معانی , بیان و بدیع نیز امهات متون بر اساس تعبیرات و زبان و بیان و شواهد و مثالهای قرآنی شكل گرفته است . چـنـانـكـه دلایـل الاعـجـاز ( در علم معانی ) و اسرارالبلاغهٔ ( در علم بیان ) هر دو اثر عبدالقاهر جرجانی ( م . ۴۷۱ ق ) اوج آنهاست . نفوذ قرآن در ادبیات عربی و فارسی و تركی و اردو و سایر زبانهای جهان اسلام بسیار عظیم است . اغـلب فرهنگهای عربی از لسان العرب تا المعجم الوسیط , شواهد و مستندات خود را از قرآن نقل می كنند. زبانشناسان عرب به حق برآنند كه اگر قرآن نبود زبان عربی نابود می شد. ( ـ مباحثی در فقه اللغهٔ و زبان شناسی عربی . نوشته رمضان عبدالتواب . تـرجمه حمیدرضا شیخی , فصل دوم , ۱۲۵ به بعد ) استاد مطهری می نویسد : زبان عربی , فقط زبان یك كتاب است , به نام قرآن . قرآن تنها نگهدارنده و حافظ و عامل حیات و بقای این زبان است . تـمـام آثـاری كـه بـعـد به این زبان به وجود آمده , در پرتو قرآن و به خاطر قرآن بوده است ... ( خدمات متقابل اسلام و ایران , ۹۱ ).
۷ ) عـلم كلام اسلامی , چه علم كلام مذهب رسمی اهل سنت یعنی كلام اشعری , و چه علم كلام اقلیت آنان كه امروزه كمابیش مهجور است , یعنی كلام معتزلی یا اعتزالی ریشه در قرآن دارد. همچنین مذاهب دیگر از جمله مرجئه و حتی خوارج . علم كلام مذاهب شیعه و محصوصا اسماعیلیه و شیعه امامیه اثنا عشریه نیز كاملا قرآنی است . و از اصول دین , و اصول مذهب ( عدل و امامت ) دو گونه بحث می كنند , عقلی و نقلی . و در بحثهای نقلی اتكای اصلی به آیات قرآنی است .
۸ ) فـلسفه اسلامی نیز كه تا حدودی بر معتقدات و كلام استوار است جز در بحثهای خیلی فنی و اسكولاستیك , غالبا به قرآن نظر دارد. و حتی در بحث اصالت وجود یا ماهیت نیز به آیاتی از قرآن مجید استناد می كنند. ( رعد , ۱۷ نیز ـ تفسیر المیزان ذیل همین آیه ). یا برهانهای اثبات وجود خداوند را با آیات قرآنی تطبیق می دهند. ( از جمله برهان وجودی یا صدیقین را با آیه ۵۳ سوره فصلت ). و فلسفه اعصار متاخر از جمله فلسفه مزجی و متعالی مكتب ملاصدرا كه آمیزه ای از فلسفه و كلام و عرفان است و مهمترین تز آن حركت جوهری است , مبنا و مستند قرآنی دارد. ( برای تفصیل بیشتر ـ تعالیم فلسفی قرآن در كتاب تاریخ فلسفه در اسلام . تدوین م . م . شریف , ۱/۱۹۵ - ۲۲۱ ).
۹ ) هـنرهای اسلامی مخصوسا ادبیات , معماری , خوشنویسی , و بخشی از موسیقی كه مربوط به تـرتـیـل و تـغـنی و همخوانی قرآن مجید و نیز قوالی در مجالس سماع صوفیانه و اعیاد مذهبی , هـمـچـنـیـن كـتـابـت و كـتـابـسازی و كتاب آرایی با هنرهایی چون تذهیب و تشعیر و تجلید و كـتـیـبـه نویسی كه جزو هنر معماری است و آرایش درون و بیرون مساجد و مقبره ها و نهادهای خـیریه از جمله تكیه ها و حسینیه ها , و حتی آب انبارها , غالبا و به مناسبت از آیات قرآنی استفاده می شود , و در همه این هنرها و فنون جنبی دیگر نفوذ قرآن بی حد و حساب و وصف ناپذیر است . ( نیز ـ خوشنویسی در فرهنگ اسلامی , تالیف آنماری شیمل . ترجمه اسداللّه آزاد ).
۱۰ ) عـلـوم قرآنی و قرآن پژوهی چنانكه در بخش مربوط به آن خواهد آمد , و در سراسر این مقاله هـم ملاحظه می گردد , در اطراف قرآن مجید و برای فهم و تفسیر آن و استفاده از قرآن شناسی در سایر علوم شرعی پدید آمده است .
۱۱ ) از همه وسیعتر و عظیمتر نفوذ قرآن در فرهنگ عامه و زندگی روزمره مسلمانان است . زیر گوش نوزاد مسلمان اذان می گویند و آیاتی ( از قرآن می خوانند. نـام نـوزاد را یـا با تفال و استخاره از قرآن انتخاب می كنند یا نامهایی می نویسند و برای تبرك در میان صفحات قرآن قرار می دهند و قرعه وار یكی را بر می گیرند. همچنین نام فرزندان و روز و ساعت تولدشان را در صفحه اول یا آخر قرآن خانوادگی می نویسند. اسـتـخـاره یـعنی مشورت با قرآن و راهنمایی خواستن از جنبه قدسی و غیبی قرآن , سابقه ای به طول تاریخ قرآن دارد. و در بـعـضـی كـتـب كه مخصوص نوادر و نكته ها و ظرایف است , از استخاره های تاریخی سخن می گویند ( نیز ـ مقاله استخاره در قرآن پژوهی ). در اغلب مراسم دینی و اجتماعی و اعیاد و در ایران بعد از انقلاب اسلامی در آغاز هر جلسه رسمی اعم از علمی یا اداری یا سیاسی , آیاتی چند از قرآن مجید تلاوت می شود. قرآن همچنین در عبادت روزانه نقش اساسی دارد. زیـرابـه فـرموده رسول اكرم (ص ) لا صلوهٔ الا بفاتحهٔ الكتاب ( نماز جز با خواندن فاتحهٔ الكتاب درست نیست ). و اهل سنت ۱۷ بار و شیعه به تفاوت مشربها , حداقل ۱۰ بار سوره حمد را در نمازهای شبانه روزی خود می خوانند. همچنین پس از قرائت سوره حمد به انتخاب خود یك سوره یا مجموعه آیاتی از یك سوره قرآن را كـه اصـطلاحا به آن ركوع گفته گفته می شود , می خوانند و تلاوت قرآن از عبادات مستحب مؤكد است و اغلب مسلمانان هر روزه بخشی از قرآن و در ماه رمضان یك دور قرآن را می خوانند. جـز قـاریـان و مـقـریان و اهل تجوید و تلاوت و ترتیل و تغنی و خوشخوانان كه قرآن كریم مدار و موضوع اصلی علم و هنر آنان است و رموز و فنون درست خوانی را سینه به سینه و با سنت شفاهی و استاد - شاگردی از عهد رسول اللّه (ص ) تاكنون ادامه داده اند , در عرف عادی و نظام آموزشی قدیم و جدید ایران و همه كشورهای اسلامی , تعلیم خواندن و درست خواندن و گاه حفظ قرآن , جزو اصلی ترین مواد درسی و آموزشی بوده و هنوز هم با شور و شوق بسیار ادامه دارد. بـرای ایـن كار غالبا از جزء آخر ( سی ام ) قرآن مجید یعنی جزء عم [ عم یتسائلون , آغاز سوره نبا ] اسـتـفـاده مـی شـود و به چنین جزوه ای عم جزو ( كه بعضی به اشتباه عمه جزو می نویسند ) گفته می شود. امـروزه بـا گـسترش امكانات صوتی و فنی و نیز جهانگیر شده رسانه های گروهی , در تلاوت و ترتیل قرآن كریم تحولی بزرگ پدید آمده است . خوشخوانی قاریان هنرمند را به صورت نوار كاست , ضبط می كنند.
غـالـبا هر جزء قرآن را در یك نوار و مجموعا كل قرآن را در ۳۰ نوار یكساعته می خوانند و نوارهای كاست را به صورت یك مجموعه جمع و جور كه به آسانی قابل حمل و نقل است درمی آورند كه المصحف المرتا [ ترتیل قرآن , یا مصحف به ترتیل خوانده ] نام دارد. نیز از طریق رسانه رادیو و تلویزیون ترتیل و تلاوت قرآن مجید را پخش می كنند. بـسـیـاری از كشورهای اسلامی , از جمله ایران , ایستگاه خاصی به نام رادیو قرآن دارند كه در تمام یا بعضی از ساعات شبانه روز تلاوت و ترتیل قرآن را منتشر می سازند. یـا از طـریـق تلویزیون مجلس خوشخوانی قاریان و مقریان هنرمند را كه گاه همراه با همخوانی است , همچنین مسابقات كشوری و بین المللی قرائت قرآن را نشان می دهند. جنبه قدسی و حرمت والای قرآن باعث شده است كه از آن برای حفظ و تعویذ استفاده كنند. از آیات قرآن مخصوصا آیت الكرسی ( بقره , ۲۵۵ ) و آیه و ان یكاد ( آخرین دو آیه سوره قلم ) حرز و تعویذ به صورت حمایل و گردن آویز و بازوبند می سازند. بعضی از مسلمانها همواره قرآن كوچكی به همراه دارند. رسم كتابت قرآن ( گاه تمامی قرآن ) بر پیراهنهای مخصوص برای حفظ در جنگها و مخاطرات , امروزه كمتر و در گذشته بیشتر معمول بوده است .
گـاه سـوره یـس را بـر پـارچه ای حلقوی شكل می نویسند كه به آن حلقه یاسین می گویند و اطفال را برای تبرك و حفظ از میان حلقه آن رد می كنند. گـاه آیـات قـرآن به محلول آب و زعفران توشته می شود و برای شفای امراض , مخصوصا امراض روحی , به بیماران نوشانده می شود. قـرائت سـوره حـمـد برای بیمار رسم كهنی بوده است ( حافظ گوید : فاتحه ای چو آمدی بر سر خسته ای [ بیماری ] بخوان ). امـروزه رسـم قـرائت فـاتحه بر مرده و برای شادی روح او , و ترتیب مجالس ذكر و قرائت قرآن ( مـجـالس فاتحه ) برای بزرگداشت و طلب آمرزش روح درگذشتگان در سراسر جهان اسلام در شـب وفـات و روزهـای سوم یا پنجم و هفتم و چهلم و سال - بسته به اختلاف و آداب و رسوم هر منطقه - برقرار است . همچنین بعضی از مردم وصیت می كنند كه از ثلث میراث آنان , یك یا چند دوره قرائت [ ختم ] قـرآن بـرای آنـان به شیوه استیجاری و با پرداخت اجرت یا حق الزحمه از كسی یا كسانی خواسته شود. درباره رعایت حرمت و احترام والا و عظیم قرآن سخن بسیار است .
بعضی پارسایان به احترام قرآن , در اتاقی كه در آن مصحف باشد , نمی خوابند. همچنین در آداب قرائت و تلاوت قرآن , صحبت كردن در اثنای تلاوت یا اظهار كسالت - از جمله خمیازه كشیدن - درست به مانند هنگام نماز ممنوع شمرده شده است . اغـلـب فقهای اسلامی بر مبنای آیه لا یمسه الا المطهرون ( واقعه , ۷۹ ) حكم به لزوم طهارت شرعی ( وضو داشتن ) برای خواندن قرآن یا دست زدن به آیات مقدس آن داده اند. نـووی كه از حدیث شناسان و قرآن پژوهان نامدار است , بر آن است كه مستحب است هنگامی كه قرآن را به نزد كسی می آورند , به احترام آن از جای برخیزد. ( مناهل العرفان , ۱/۴۰۴ ). به نظر می رسد كه در میان كتب مقدس , هیچ كتابی همانند و همچند قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگی روزمره پیروانش , نفوذ نداشته باشد.
منبع : مرکز جهانی اطلاع رسانی آل بیت


همچنین مشاهده کنید