بهره وری و مفاهیم آن

● مدیریت بهره وری
دغدغه و اندیشه چگونگی بهره برداری و استفاده هر چه بهتر و بیشتر از منابع و امكانات در اختیار همواره در ذهن انسان وجود داشته و همین امر او را به تكاپو و جستجوی بیشتر وادار نموده است و موجب گردیده تا بشر با استفاده روز افزون از قوای خلاقه و استعداد فكری خویش موانع و مشكلات و تنگناهای فرا روی مسیر رشد و پیشرفت و تعالی را با درایت و تدبیر حل و فصل و رفع نماید و هر روز رفاه بیشتر و زندگی بهتر و لذت‌بخشتری را تجربه كند.
پرسش های كلیدی و فراوانی امروزه مطرح است كه پاسخ های مبتنی بر تعقل و تامل بدانها ما را به پاسخ به پرسش چرایی پرداختن و توجه بیش از پیش به بهره وری و مدیریت این حركت ارزشمند و راز بقا رهنمون می سازد.
▪ چرا كشورهای بسیاری بدون داشتن منابع و امكانات طبیعی قابل توجه دارای تولید ناخالص سرانه نزدیك به ۴۰۰۰دلار و كشورهای بسیاری با داشتن امكانات طبیعی قابل توجه و فراوان دارای تولید ناخالص سرانه حدود ۱۰۰۰ دلار هستند ؟
▪ چرا شكاف بین كشورهای پیشرفته و توسعه یافته با كشورهای عقب مانده و توسعه نیافته روز به روز عمیق تر و گسترده تر می شود؟
▪ چرا سازمان های كشورهای پیشرفته روزبروز سهم بیشتر و بیشتری از بازار جهانی را از آن خود می‌كنند و روند صعودی سود آوری خود را بخوبی پی می گیرند و بالعكس بسیاری از سازمان های كشورهای توسعه نیافته روزبروز سهم بازار خود را از دست رفته می بینند و بجای توسعه توانمندیها و قابلیت های خود دست بدامان محیط قوانین و مقررات و عوامل خارج از كنترل شده و در نهایت عقب نشینی از بازار را بر می گزینند؟
▪ چرا گذشت زمان نتایج بسیار متفاوتی را برای انسان‌ها، سازمان‌ها و جوامع مختلف به ارمغان می آورد كه معنی آن برای برخی موفقیت و برای برخی دیگر عدم موفقیت و شكست است؟
و بسیاری چراهای دیگر كه هر لحظه اندكی تامل كنیم آنها را در مقابل ذهن و فكر جستجوگر خود خواهیم یافت.
در نهایت به این نتیجه پرسش گونه خواهیم رسید كه چه كسی رسالت پاسخگویی به این همه چرا را برعهده دارد . چرا باید پاسخگو باشد چگونه باید پاسخ دهد و بالاخره چه وقت پاسخ داده خواهد شد پاسخ این همه هر چه كه باشد اگر بخردانه، منطقی و عالمانه باشد بی تردید جوهره بهره وری را بطور آشكار و پنهان در خود نهفته دارد وجه تمایز انسان ها، سازمانها و جوامع پیشرفته و توسعه یافته نسبت به دیگران كار هوشمندانه است و دیگر هیچ.
● تعریف بهره وری
كلمه بهره وری برای اولین بار در سال۱۷۶۶ توسط آقای كیوزنی (Quesenay) به كار برده شد. یك قرن بعد در سال۱۸۸۳ لیتر (Litter) از بهره وری به عنوان قوت و توانایی تولید یاد كرد. در سال۱۹۵۰ موسسه همكاری های اقتصادی اروپا (ORED) یك تعریف رسمی را برای این كلمه پیشنهاد نمود.
▪ بهره وری نسبت ستاده به یكی از عوامل تولید است كه بر اساس خروجی مرتبط با سرمایه ثابت، سرمایه در گردش، مواد خام و ... در بخش های بهره وری سرمایه ثابت، بهره وری سرمایه در گردش و بهره وری مواد خام دسته بندی می شود.“
▪ بهره وری طبق تعریف سازمان بین المللی كار این گونه مطرح می شود: “محصولات مختلف حاصلِ ادغام چهار عامل اصلی، زمین، سرمایه، كار و سازماندهی است. نسبت این عوامل به تولید، معیاری برای سنجش بهره وری است.“
▪ طبق تعریف آژانس بهره وری اروپا، بهره وری در جداول، یك دیدگاه فكری است كه همواره سعی دارد آنچه را كه در حال حاضر موجود است بهبود بخشد.
امروزه بهره وری به عنوان یك دیدگاه فكری و به مفهوم هوشمندانه كاركردن مطرح است . مفاهیم اولیه بهره وری ساده است . مشكلی كه بر سر راه بحثهای بهره وری وجود دارد ، فقدان یك شیوه كار معین و مشخص برای بهره وری است . از ملزومات هوشمند كردن بهره وری ارائه تعاریف در مورد بهره وری و شاخصهای ارزیابی آن است .
▪ دائره المعارف بریتانیکا: بهره وری نسبت ستاده كالا یا خدمت و یا مجموعه ای از كالا ها یا خدمات به نهاده شامل یك یا چند عامل تولید كننده آن است.
▪ فرهنگ آکسفورد: بهره وری عبارتست از بازدهی و كارایی در تولید صنعتی كه توسط برخی از روابط بین ستاده ها و نهاده ها اندازه گیری می شود .
در سازمان بهره وری ایران، بهره وری دو مولفه دارد:
▪ خوب كاركردن (كارائی) كه نسبت ستاده به داده است.
▪ كار خوب كردن (اثربخشی) كه مقایسه نتیجه ها با اهداف است.
به طور ساده می‌توان گفت: بهره وری معیاری برای سنجش عملكردهاست كه رابطه ورودی ها را با خروجی‌ها ارزیابی می كند.
▪ کارایی: میزان درست انجام دادن یک کار را کارایی می نامند. هر چه سرعت دستیابی به هدف بیشتر بوده و میزان مصرف منابع برای دستیابی به آن کمتر باشد، کارایی بیشتری حاصل می شود.
▪ اثربخشی: میزان دستیابی به هدف صحیح را اثربخشی می نامند. به عبارت دیگر اثربخشی انجام کار درست است.
بهره‌وری، درست انجام دادن کار درست است.یعنی کارایی و اثربخشی توامان. برای رابطه بین اثربخشی و کارایی یک فعالیت ۴ حالت متصور است.
فعالیت:
۱) کارایی دارد واثربخشی دارد.
۲) کارایی دارد ولی اثربخشی ندارد.
۳) کارایی ندارد ولی اثربخشی دارد.
۴) کارایی ندارد و اثربخشی ندارد.
بدترین حالت ممکن، حالت ۲ است. یعنی وجود کارایی و عدم وجود اثربخشی. در این حالت با سریعترین سرعت منابع را مصرف می کنیم ولی نه در راستای دستیابی به هدف. به عبارت دیگر با سرعت زیاد از هدف دور می شویم.
برای بهبود نتایج هر فعالیت دو راه حل وجود دارد:
۱) افزایش ورودی ها، یعنی استفاده از
- كاركنان بیشتر و تواناتر
- سرمایه بیشتر
- مواد بیشتر و بهتر
- مكان وسیع تر
- زمان طولانی تر
۲) بهبود بهره وری، یعنی توجه به
- مدیریت بهتر
- ساختار صحیح تر
- ایجاد سیستم انگیزشی
- برنامه ریزی
● اهمیت بهره وری
بهره وری نسبت بدست آمده از تقسیم ستاده به یكی از عوامل تولید است . در این صورت صحبت راجع به بهره وری سرمایه ، سرمایه گذاری یا مواد اولیه امكان پذیر خواهد بود ، بر این اساس كه آیا ستاده كسب شده ارتباط درستی با سرمایه ، سرمایه گذاری یا مواد اولیه و غیره دارد ؟
هدف بهره وری عبارتست از به حداكثر رسانیدن استفاده از منابع نیروی انسانی ، تسهیلات و غیره بطریق عملی و با كاهش هزینه های تولید ، گسترش بازار ، افزایش اشتغال ، كوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی آنگونه كه بنفع كاركنان، مدیران و مصرف كنندگان باشد و خلاصه اینكه بهره وری نگرشی فرهنگی است كه در آن انسان فعالیتهای خود را هوشمندانه ـ خردمندانه انجام می دهد تا بهترین نتیجه را در جهت اهداف مادی و معنوی بدست آورد.
بهره وری، استفاده موثر و كارآمد از ورودیها یا منابع برای تولید یا ارائه خروجیها است. ورودیها یا نهاده ها، منابعی (نظیر انرژی، مواد اولیه، سرمایه و نیروی كار) هستند كه برای خلق خروجی یا ستانده (كه عبارت است از كالاهای تولید شده با خدمات ارائه شده توسط یك سازمان) استفاده می‌شود.بهبود بهره وری، مسئولیت اصلی مدیریت است. افزایش بهره وری مقدور نیست، مگر با شناخت و تحلیل آن. اندازه گیری یك روش دستیابی به شنـــاخت قابل اطمینان است. اندازه گیری بهره وری به ما كمك می كند تا عوامل موثر در بهبود بهره وری را شناسایی كرده و دریابیم كه فرصتهای افزایش بهره وری را در كجا جستجو كنیم. اهمیت اندازه گیری بهره وری به حدی است كه براساس تجربیات به دست آمده در كشورهای صنعتی گفتــــه می شود: «می‌توان صرفا با برقراری و اجرای یك سیستم اندازه گیری بهره وری و حتی بدون هیچ گونه تغییری در سازمان یا سرمایه گذاری، گاهی ۵ تا ۱۰ درصد بهره وری را افزایش داد.
بدون افزایش بهره وری، محدودیت عوامل تولید در هر کشور و به خصوص در کشورهای در حال توسعه، و در همان حال رشد جمعیت در این کشورها، به علاوه افزایش میزان توقعات عمومی، یک تناقض را فراهم می سازد. در این حالت به جای ایجاد رفاه بیشتر روز به روز شاهد تقسیم منابع عمومی ثروت کشورها بر تعداد فزاینده جمعیت خواهیم بود که سهم هر فرد را از مواهب زندگی، هر روز کمتر می کند، پس چاره ای جز تلاش برای افزایش بهره وری(استفاده کارا از منابع در راستای اثربخشی فعالیتها) نداریم. این نتیجه ای است که کارشناسان اقتصادی با هر تفکری به آن دست یافته اند.امروزه سطح بالای رفاه عمومی در کشور آمریکا را ناشی از بهره وری بالای این کشور می‌دانند.
بهره وری را نسبت ستانده به داده در یك سیستم می دانند. تعریف دیگر نسبت فایده به هزینه است. بر این اساس تلاش برای استفاده بهتر از منابع موجود و افزایش بازدهی آنها هدف اصلی و معیار «بهره وری» است. بهره وری نیروی كار یكی از عوامل اصلی رشد اقتصادی پایدار دركشورها و سازمان ها است. امروزه بسیاری از شركت ها و سازمان ها با سرمایه گذاری در بخش آموزش نیروی انسانی تلاش می كنند تا میزان بهره وری در مجموعه خود را افزایش دهند. چنین سازمان هایی براساس جدیدترین مدل های مدیریت نوین، نیروی انسانی را مهم ترین عامل در بهبود بهره وری می دانند.
بهره وری یك نگرش و یك دیدگاه فكری برای عقلایی كردن فعالیت ها ، جلوگیری از كارهای لغو و بیهوده، درست و به جا مصرف كردن ، هماهنگ كردن كیفیت و كمیت و هزینه در رقابت و همین طور مشاركت برای منافع مشترك است. بعبارتی دیگر بهره وری یك فرهنگ است كه در آن انسان با فكر و هوشمندانه تر فعالیت‌ها و كارایی اش را با ارزش ها و واقعیت های موجود منطبق می سازد تا بهترین نتیجه و اثر بخشی را در جهت اهداف مادی و معنوی حاصل كند.
یکی از ویژگی های بخش های مختلف اقتصاد کشورهای در حال توسعه پایین بودن سطح بهره وری، به ویژه بهره وری منابع انسانی است.توجه بیش از حد به کیفیت زندگی کاری یعنی صرفا تامین حقوق و مزایا خدمات رفاهی و توقع حصول بهره وری بیشتر از منابع انسانی باعث ایجاد فرهنگ تنبلی و کم کاری می شود. در صورتی که با تامین رفاه و حقوق و مزایای بیشتر در مقابل تلاش و کسب بهره وری بالاتر فرهنگ کار و کوشش رایج خواهد شد. روان شناسی رفتاری معتقد است که بهره وری به احساس موفقیت می انجامد، و این احساس باعث انگیزه کار بیشتر می شود. اگر به این موفقیت ها پاسخ به جا داده شود در افراد رضایت به وجود خواهد آمد و رضایت بخش عمده ای از کیفیت زندگی کاری را تشکیل می دهد.
در بیشتر کنفرانس های بین المللی بهره وری چنین عنوان می شود که سطح بهره وری به ویژه بهره وری منابع انسانی در بخش های مختلف اقتصادی کشورهای در حال توسعه پایین است و مشکل شدت افزایش جمعیت را نیز به آن می افزایند.
در توجیه اهمیت نقش افراد در مقایسه با سرمایه و تکنولوژی که هر سه از عوامل عمده افزایش بهره وری هستند. تقریبا همه صاحب نظران و مدیران سرشناس صنایع جهان صنایع انسانی را اساسی ترین عامل تلقی کرده‌اند و معتقدند که سرمایه و تکنولوژی را به ترتیب می توان به صورت وام تامین نمود و خرید اما انسان‌ها را نه می‌توان به وام گرفت و نه می توان خرید. انسان ها باید به عنوان سرمایه های اصلی کشورهای جهان سوم پرورش یابند و در آنها انگیزه تلاش ایجاد شود.
در یک تعریف کلی می توان گفت که کیفیت زندگی کاری به معنی تصور ذهنی و درک و برداشت کارکنان یک سازمان است از مطلوبیت فیزیکی و روانی محیط کار خود.
طبعا با توجه به تعریف ارایه شده در هر جامعه با هر منطقه از یک کشور به ویژه مناطق مختلف کشور خودمان که دارای خرده فرهنگ های گوناگون با تصورات مختلف ذهنی درباره زندگی و کار است ، شاخص‌های اندازه گیری کیفیت زندگی متفاوت خواهد بود. با وجود وجه تمایزات برداشت ها از کیفیت زندگی کاری ، تحقیقات انجام شده نشان می دهد که بعضی از شاخص ها در اغلب جوامع مختلف مشترک هستند. از جمله شاخص های مشترک که در اغلب موارد به آن اشاره می شود عبارتند از : حقوق و مزایا ، خدمات درمانی ، خدمات رفاهی ، بیمه و بازنشستگی و مواردی از این قبیل که مسلما این عوامل بخشی از کیفیت زندگی کاری را تشکیل می دهد اما بخش عمده کیفیت زندگی کاری به برداشت های ذهنی و روانی ما از محیط کارمان مربوط می شود و این امر تناسب شغل و شاغل تناسب روحیه افراد با فرهنگ سازمان بهره ور بودن و خود را مفید احساس کردن در محیط کار را در بر می گیرد.
در یک جمع‌بندی اجمالی می توان گفت بهره وری به ویژه بهره وری منابع انسانی که از ضرورت های توسعه و رشد هر جامعه و سازمان محسوب می شود ، صرفا از طریق افزایش میزان حقوق و مزایا و امکانات رفاهی به دست نمی آید،‌ بلکه بهره وری کردن انسان ها در ایجاد رضایت و افزایش کیفیت زندگی کاری عامل عمده‌ای است که البته برقراری ارتباط متقابل بین این دو پدیده به باورهای مشترک و فرهنگ سازمانی مساعد نیاز دارد. در شکل گیری این فرهنگ مدیران سازمان ها می توانند بیشترین نقش را داشته باشند.
● متغیرهای بهره وری
متغیرهای فراوانی بر مفهوم پیچیده بهره وری اثر می گذارند و در حقیقت این مفهوم برآیند حركت موزون همه این متغیرهاست. برخی از این متغیرها به عنوان متغیر ویژه اثر تعیین كننده ای بر جامعه می گذارد و بقیه متغیرها به صورت پارامترهای ثابت در می آیند.
به عنوان مثال در جوامعی كه متغیرهای فرهنگی و اجتماعی، سیاسی به طور كلی از نظر ضریب تاثیر به نوعی ثبات رسیده اند، تغییرات بهره وری به طور عمده از عوامل فنی، مدیریتی و اقتصادی تاثیرپذیر است.
بنابراین باید توجه داشت كه بهره وری نتیجه اثر گذاری مجموعه ای از عوامل است. اصلی ترین عوامل تاثیر گذار در روند بهره وری عبارتند از:
شرایط سیاسی، شرایط اجتماعی، شرایط صنعتی، شرایط اقتصادی و عوامل دیگری همچون مدیریت و بهره‌برداری از روش های نوین.

نسیم بوربورثابت

منبع : مجله گسترش صنعت