مالا‌ریا را در سفر باید شناخت

با نزدیك شدن فصل تابستان و شروع سفرهای تابستانی، بد نیست اطلاعاتی كلی در مورد برخی بیماری‌های شایع در كشورمان، به‌ویژه مناطقی كه سفر به آنها بیشتر انجام می‌شود داشته باشیم و نیز نحوه محافظت از این بیماری‌ها را بدانیم تا سفرمان لذت‌‌بخش‌تر و با خاطرات بهتری همراه باشد.
یكی از بیماری‌های نسبتا شایع و بسیار خطرناك كشور ما، مالاریاست. همه ما نام بیماری مالاریا را شنیده و از كشنده بودن آن آگاهی داریم، اما شاید باورتان نشود كه مالاریا جزء یكی از بیماری‌های جدی و نسبتا شایع در ایران به‌ویژه مناطق شرقی (استان‌های همجوار پاكستان و افغانستان) و جنوب كشور است.
بنابراین اگر قصد مسافرت به استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، جنوب كرمان و بوشهر را دارید باید خیلی مراقب باشید.
● مالاریا اینجا، مالاریا همه جا
نه تنها در كشورما بلكه در بیش از ۱۰۰ كشور دنیا مالاریا هنوز معضل بهداشتی بزرگی است. بیش از ۴۰درصد مردم دنیا در مناطق با شیوع بالای مالاریا زندگی می‌كنند. طبق آمار در دنیا سالانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون نفر به این بیماری مبتلا می‌شوند كه از این تعداد بیش ازیك میلیون نفر در اثر آن فوت می‌كنند. به عنوان مثال در افریقا هر ۳۰ ثانیه یك كودك از مالاریا جان خود را از دست می‌دهد.
بعد از افریقا، هند، جنوب آسیا و خاورمیانه در مقام‌های بعدی از نظر شیوع ابتلا قرار دارند. در آمریكا هم با وجود اینكه از سال ۱۹۵۰ اقدامات زیادی برای ریشه‌كنی مالاریا انجام شد، در سال ۲۰۰۲، هزار و۳۳۷ مورد ابتلا و ۸ مورد مرگ ناشی از آن گزارش شده است. به طور كلی ۲ عامل در شیوع مالاریا تاثیر بسزائی دارند:
۱) سطح اقتصادی و بهداشتی
۲) آب و هوای گرم.
هر چه سطح اقتصادی و بهداشتی مردم یك كشور بالاتر باشد. احتمال شیوع و بروز مالاریا در آن منطقه كمتر است. معمولا مالاریا بیماری كشورهای در حال توسعه است. اما آب و هوای گرم نیز از جمله عوامل زمینه‌ساز بروز بیماری است.
● مالاریا چیست؟
بیماری به‌وسیله انگلی به‌نام مالاریا ایجاد می‌شود كه ۴ نوع از این انگل وجود دارد:
۱) مالاریا فالسی‌پاروم
۲) مالاریا ویواكس
۳) مالاریا اواله
۴) مالاریا مالاریه.
عفونت با نوع فالسی‌پاروم اگر درمان نشود، می‌تواند كشنده باشد. این انگل برای زندگی، تكثیر و انتقال، احتیاج به یك موجود ناقل دارد كه همان جنس ماده پشه آنوفل است. در واقع انگل مالاریا داخل بدن پشه آنوفل رشد و تكثیر پیدا می‌كند و وقتی فردی توسط پشه آنوفل آلوده شده به انگل مالاریا، نیش زده شد، انگل همراه با ترشحات غدد بزاقی پشه وارد بدن فرد ‌شده و مرحله نهفته بیماری در انسان شروع می‌شود كه ممكن است از یك هفته تا چند ماه متغیر باشد.
در این مرحله، انگل پس از وارد شدن به بدن انسان از طریق خون به كبد رفته و وارد سلول‌های كبدی می‌شود و در این سلول‌ها به رشد خود ادامه می‌دهد. بعد از مرحله نهفته، انگل كبد را ترك كرده و وارد گلبول قرمز خون می‌شود و در آنجا رشد و تكثیر پیدا می‌كند و بالغ شد، باعث تركیدن گلبول‌های قرمز شده و انگل‌های آزاد شده، گلبول‌‌های قرمز دیگر را درگیر می‌كنند. این مرحله كه همراه با تركیدن سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز) و آزاد شدن انگل از آن‌هاست، زمانی است كه فرد مبتلا دچار تب و لرزهای شدید می‌شود.
حال اگر بدن این فرد توسط پشه آنوفل دیگری گزیده ‌شود، همراه با گزش، پشه مقدار كمی از خون انسان را هم می‌مكد كه حاوی مقادیر بسیار كمی انگل است. انگل وارد بدن پشه شده و بعد از یك تا چند هفته به غدد بزاقی پشه می‌رود و در صورت گزیده شدن فرد دیگری توسط این پشه،‌چرخه فوق تكرار می‌شود.
در نتیجه مالاریا یك بیماری قابل انتقال از انسان به انسان است اما به واسطه موجود ناقلی به‌نام پشه آنوفل. این پشه فقط در مناطق گرم‌، قادر به حیات است و به همین خاطر هم بیماری از اوایل فصل بهار كه فعالیت پشه و تغذیه اوست، روی سطح آب‌های راكد مانند مرداب‌ها آغاز می شود و در طی‌ ماه‌های تابستان در مناطق حاره و تحت حاره در دنیا شایع می‌شود. بالاخره با فروكش كردن دمای هوا شیوع مالاریا نیز در این مناطق كاهش می‌یابد.
البته همان طور كه ذكر شد سطح اقتصادی و بهداشتی جامعه عامل مهم دیگری در شیوع این بیماری است، مثلا جنوب امریكا با اینكه از مناطق حاره به شمار می‌رود، اما به دلیل شرایط اقتصادی خوب و سطح بهداشتی بالای جامعه تقریبا مالاریا در این مناطق ریشه‌كن شده است، در سنگاپور، تایوان و جنوب اروپا هم شرایط مشابه وجود دارد.
● مالاریا در ایران
كشور ما از لحاظ شیوع مالاریا سه منطقه مهم دارد. این تقسیم‌بندی را سازمان جهانی بهداشت هم تایید كرده و توصیه‌های مربوط به اقدامات پیشگیری و مصرف دارو در هنگام سفر به این مناطق را بر همین اساس تنظیم كرده است.
▪ شمال رشته‌كوه زاگرس به بالا: در این منطقه كه حدود ۷۰ درصد از جمعیت كشور زندگی می‌كنند، بیماری مالاریا تحت كنترل است و مشكلی در هنگام سفر به این مناطق وجود ندارد.
▪ مناطق غربی و جنوب غربی: در این قسمت كه حدود ۲۶درصد از كل جمعیت ایران زندگی می‌كنند، آلودگی محدود وجود داشته ولی به تدریج در حال مهار شدن است.
▪ استان‌های شرقی و جنوب‌شرقی كشور: شامل سیستان‌و بلوچستان، قسمت جنوبی و گرمسیری استان كرمان، استان بوشهر و هرمزگان كه ۵ درصد از جمعیت كشورمان را در خود جای داده‌اند، جزء‌ مناطق مالاریا خیز محسوب می‌شوند و بنابراین توصیه‌های این نوشته را در هنگام سفر به این مناطق به طور جدی در نظر داشته باشید.
در این استان‌ها به علت ورود كم و بیش دائمی مهاجران از كشورهای مالاریاخیز مانند افغانستان و پاكستان و وسعت و پراكندگی جمعیت ساكن در منطقه، كار كنترل بیماری با مشكل مواجه است. امكانات پائین اقتصادی و اجتماعی مانند نبود راه‌های مناسب، وسایل نقلیه كافی، امنیت‌ تردد، آب بهداشتی و محیط سالم نیز مشكلات موجود را دو چندان می‌كند. اخیرا مقاومت انگل عامل بیماری نسبت به كلروكین، اصلی‌ترین داروی موثر بر آن، باعث بیشتر شدن نگرانی درباره این بیماری شده است و چون یكی از راه‌های مبارزه با مالاریا، مبارزه با پشه آنوفل است، مقاوم شدن این پشه نسبت به سم‌های سنتی موجود و رایج نیز به وخامت اوضاع اضافه می‌كند.
● میهمانی پرتب و تاب در بدن ما
پس از آلوده شدن خرد با انگل مالاریا از حدود یك هفته تا چند ماه كه دوره نهفتگی بیماری محسوب می‌شود، ممكن است هیچ علامتی نداشته باشد و پس از آن علایم بروز كند.
این نكته حائز اهمیت است كه اگر كسی به مناطق مالاریا خیز سفر كرد، بعد از بازگشت از یك هفته تا چند ماه حتی یك سال بعد از بازگشت امكان ظهور علایم مالاریا وجود دارد.
علایم بیماری مالاریا به صورت تب بالا، لرز تكان دهنده، تعریق شدید، سردرد، درد عضلانی، بی‌حالی و ضعف عمومی، گاهی تهوع و استفراغ و اسهال است كه همان طور كه می‌بینید علایم فوق شباهت زیادی با عفونت با ویروس آنفلوآنزا دارد.
در صورت سابقه سفر به مناطق مالاریا خیز اولا باید با ظهور علایم فوق، سریعا به پزشك مراجعه كنید و ثانیا حتما باید این مسئله را با پزشك مربوطه در میان بگذارید تا بتوان اقدامات تشخیصی و درمانی را سریعا انجام داد. بیماری مالاریا واقعا تهدید كننده زندگی است و خصوصا در بچه‌ها ممكن است در مدت زمان كوتاهی (حتی در حد ۲۴ ساعت) موجب مرگ شود.
آزمایش تشخیصی اولیه مالاریا به صورت تهیه لام ضخیم و نازك از یك قطره خون بیمار و مشاهده زیر میكروسكوپ است.
با اینكه هنوز واكسنی برای پیشگیری از مالاریا نداریم اما با اقداماتی نه چندان سخت قابل پیشگیری است و حتی در صورت درمان به موقع و مناسب قابل درمان هم هست.
● سفر، بدون مالاریای مزاحم
توجه به نكات زیر در هنگام سفر به مناطق مالاریا خیز،ضامن سلامت شماست.
▪ اگر در نزدیكی محل سكونت‌تان بركه آب راكدی وجود دارد، با ریختن موادی مثلا مقداری نفت محل مناسب برای زندگی و تخم‌ریزی پشه‌های آنوفل را از بین ببرید، چون آب‌های راكد بهترین محل برای زندگی و تخم‌ریزی آنهاست. اگر هم در سفرید از اتراق كردن كنار چنین مكان‌هائی بپرهیزید.
▪ مواظب گزش پشه به‌ویژه بعد از غروب آفتاب باشید. بعد از غروب آفتاب پشه‌ها تمایل بیشتری برای گزیدن دارند. اگر در این زمان به فضاهای باز می‌روید حتما پوشش مناسبی داشته باشید، به طوری كه آستین‌های لباستان و پاچه‌های شلوارتان حتی‌الامكان بلند باشد كه مانع گزیده شدنتان توسط پشه شود.
▪ بهتر است لباس‌های با رنگ‌های روشن بپوشید چون این رنگ‌ها جذابیت كمتری برای پشه‌ها دارد.
▪ فضاهای بسته محل اقامت یا سكونت‌تان دارای پنجره‌های توری‌دار با سوراخ‌های ریز باشد.
▪ چند ساعت قبل از خوابیدن در فضاهای بسته ترجیحا از اسپری‌های ضد پشه استفاده كنید.
▪ محل اقامت با سكونت‌تان تهویه مناسبی داشته باشد.
▪ حتی‌الامكان موقع خوابیدن زیر پشه‌بند بخوابید خصوصا اگر در فضای باز شب را سپری می‌كنید.
▪ كرم‌های دفع كننده پشه كه حاوی ( DEETدی‌اتیل تولوآمید) است بر روی پوست و لباس‌هایتان استفاده كنید.این كرم‌ها را با نام <ریپلنت> می‌توانید از داروخانه‌ها تهیه كنید.
▪ علایم بیماری مالاریا را به خاطر داشته باشید تا چنانچه فردی از اطرافیانتان دچار این علایم شد، بدون فوت وقت سریعا به پزشك یا به مراكز درمانی مراجعه كنید تا اقدام به موقع انجام شود.
به یاد داشته باشیم از آنجا كه زنان حامله و كودكان در مقابل بیماری مالاریا آسیب‌پذیرند و عوارض شدیدتری در آنها ممكن است ایجاد شود، ترجیحا بهتر است این ۲ گروه از سفرهای غیرضروری به مناطقی كه شیوع مالاریا در آنها زیاد است، به‌ویژه در فصل تابستان، خودداری كنند.
بد نیست بدانید كه مالاریا از راه دیگری نیز غیر از انتقال توسط پشه آنوفل هم ممكن است از فردی به فرد دیگر منتقل شود كه در واقع توسط انتقال خون آلوده است.
امكان انتقال از طریق سوزن و سرنگ آلوده نیز وجود دارد. از طریق پیوند اعضای فرد آلوده هم انتقال امكان‌پذیر است. نوعی از مالاریا به نام مالاریای مادرزادی هم وجود دارد كه در واقع انتقال این انگل از مادر به جنین در طول حاملگی یا موقع زایمان است. بهتر است بدانید كه مالاریا توسط تماس‌های معمولی مثل دست دادن و... با اشخاص مبتلا از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود.
● استفاده از دارو برای پیشگیری از ابتلا
اگر در فصل تابستان، به‌خصوص اواخر این فصل قصد سفر به مناطق مالاریا خیز داخلی و یا خارجی را داشتید،‌به‌ویژه مصرف داروی پیشگیری را فراموش نكنید.
نوع و مقدار دارو در هنگام پیشگیری با نوع و مقدار آن در هنگام ابتلا به بیماری و برای درمان آن متفاوت است و باید با نظر پزشك صورت گیرد. علاوه بر این، محل مقصد و نوع انگل بیماری‌زا شایع در آن محل نیز اهمیت دارد. چرا كه در اكثر نقاط مصرف داروی كلروكین كفایت می‌كند. اما در نقاطی كه مالاریای فالسی پاروم مقاوم به درمان گزارش شده، بایستی انواع دیگری از داروهای ضدمالاریا استفاده شود. به هر حال شما علاوه بر اطلاعات لازم درباره این بیماری و راه‌های پیشگیری از آن، می‌توانید داروهای مورد نیازتان را نیز از مراكز بهداشتی شهرستان محل اقامت خود به رایگان دریافت كنید.

‌ دكتر فائقه شیخ‌مونسی

منبع : روزنامه سلامت