گذری بر صنایع دستی استان هرمزگان

صنایع دستی استان هرمزگان از جمله صنایعی است که بیش تر جنبه مصرف محلی داشته و شامل: سفال گری، گلابتون دوزی، شک دوزی، شیریكی پیچ، خوس دوزی، بادوله دوزی، چادرشب بافی، قالی بافی، سبدبافی، حصیربافی، سوزن دوزی، صنایع صدفی، عبادوزی، درب و پنچره چوبی، كرچاب، خورجین، ملیله دوزی دور لباس، كوزه سازی و صنایع دستی دریایی هم چون لنج سازی است. صنایع دستی موجود در استان هرمزگان عمدتاً فصلی بوده و ۹۰ درصد تولیدکنندگان را زنان تشکیل می دهند.
▪ گلابتون دوزی
زردوزی که در نقاط مختلف ایران به «کم دوزی»، «گلدوزی»، «برودری دوزی» و «کمان دوزی» شهرت دارد، در اکثر نقاط ایران رواج دارد و در استان هرمزگان بویژه شهرهای بندر لنگه، بندر عباس و میناب رونق بسیار دارد. از گلابتون دوزی برای تولیداتی نظیر دمپایی، شلوار های زنانه، سر آستین، پیش سینه، دور یقه، لبه پرده، دیوارکوب، پشتی، کوسن، سجاده، جلد قرآن و تابلو استفاده می کنند و در صنعت دوخت طرح های زیبا و منقش بر روی پارچه با نوارهای طلایی، گلابتون دوزی نام دارد و در تزیین لباس های محلی زنان به كار می رود. طرح اصلی آن از لباس های محلی زنان هند و بنگال اقتباس شده است. لباس های گلابتون دوزی بیش تر جنبه ی مصرف محلی دارند اما در حال حاضر به خاطر زیبایی نقوش و راحتی این لباس مورد توجه زنان دیگر نیز قرار گرفته اند. ابزار كار گلابتون دوزی عبارت اند از: قلاب، مداد، كپیه، چهار پایه یا هاون چوبی.
▪ قالیبافی
مناطق تولید قالیبافی در استان هرمزگان عبارتند از: بندرعباس, روستای درتوجان و بخش حاجی آباد. اغلب تولیدکنندگان را عشایر اسکان یافته ایلهای افشاریه ورائینی تشکیل داده که به تولید و تهیه انواع قالی و قالیچه, رویه پشتی و چنته مشغول هستند. تولیدکنندگان معمولاً پشم مورد نیاز خود را از سیرجان خریداری کرده و خود به ریسیدن و رنگرزی آن اقدام می کنند. نوع گره رایج "گره فارسی" است و نقشه هایی که در بخش حاجی آباد و روستای "درتوجان" بافته می شود نقشه های افشاریه است که به نامهای بوته شاهی، ماه و ستاره ای, سه کله, خشتی, گنبدی, شکارگاه, بچه بغل, سماوری و ... معروف هستند.
▪ حصیربافی
. حصیرهای بافته شده برای فرش زیرپا، پوشش سقف خانه ولوازم خانگی مورد استفاده قرار می گیرد.
از حصیر بافی باید به عنوان رایج ترین و معمول ترین صنعت دستی استان هرمزگان نام برد، چرا که ماده اولیه مورد نیاز حصیر بافی برگ درخت خرما بوده اما در بعضی از آبادی های كرانه ای از نی هم حصیر می بافند و به حد وفور در اختیار صنعتگران است و تولید انواع فرآورده های حصیری که کاملاً جنبه مصرفی دارد در استان شایع است. روستاهای میناب، یشاگرد، بندر لنگه و اطراف آن از مناطق مهم بافت حصیر است که اکثر کار آن توسط زنان و دختران منطقه صورت می گیرد. مواد اولیه مورد مصرف عبارت است از برگ درخت خرما(پیش مُغ) و ضایعات درخت خرما و گیاهی به نام "مور". حصیر بافان میناب در روستاهای بهمنی، چلو، نصیرابی، محمودی و قاسم آباد ساکن هستند.
▪ خوس دوزی
این هنر به کمک نوارهای نقره ای باریک و برروی پارچه توری ریز بافت تجلی یافته و گاه ستاره هایی فلزی برروی پارچه می نشانند، و ازآن برای تزئین مقنعه، دستار(چادر زنانه) استفاده می شود. پارچه مصرفی معمولاً به رنگ های سیاه، سفید، سبز و زرشکی است که هر دو روی پارچه شکل یکسان دارند.
▪ شک دوزی
نواری است كه با نخ های طلایی و نقره ای فلزی بافته می شود و بیش تر برای آستین، لبه و دور یقه پیراهن زنانه مورد استفاده قرار می گیرد. ابزار كار شامل: هاون چوبی، قرقره، نوار فلزی طلایی و نقره ای است.
▪ كم دوزی
نوعی هنر دستی مخصوص استان هرمزگان است که در شلوار زنانه، پشتی، پارچه های گل دار و روكش لباس استفاده می كنند و به جای نخ معمولی از نخ ابریشم و از زری كه بهترین آن نقره است، بهره می برند.
▪ كلاه دوزی
این هنر بیش تر بین ساكنان عرب زبان هرمزگان رواج دارد. بدین ترتیب كه به وسیله قالبی ویژه پارچه را با نشاسته آغشته ساخته تا شكل بگیرد. سپس به وسیله نخ سفید ابریشمی به فاصله معین و با طرح گل های گوناگون، پارچه را به وسیله خار مانند كه از نقره نوک تیز است یا خار درخت خرما سوراخ می كردند و پیرامون آن را با ظرافت می دوختند و برای هر طرح و نقشه ای كه روی پارچه می دوختند، نامی انتخاب می كردند مانند:كلا ملباری، بوشهری، جلد ساعتی و مرغ شاه. بهترین گونه آن ها، كلاه مرغ شاه بود همه گونه های كلاه را «كلاه نجومی» می گفتند.
▪ سوزن دوزی
سوزن دوزی که در ناحیه بشاگرد رایج است. نوع دیگر از رودوزی است که فقط در بخش "بشاگرد" و توسط زنان و دختران روستایی به شیوه زنان بلوچ انجام می گیرد و دلیل آن نزدیکی منطقه به استان سیستان و بلوچستان است.
▪ چادرشب بافی
چادرشب بافی یا "کاربافی" از دیگر صنایع دستی استان هرمزگان است که در روستاهای کلیبی و سرریگان از توابع میناب و روستاهای سیروئیه, احمدیه و فارقان رواج دارد و صنعتگران این رشته در تمام طول سال به فعالیت اشتغال دارند.
▪ توربافی
از آ جا كه تور ابزار اصلی صیدماهی است. مردم محل به ویژه كسانی که از راه ماهی گیری زیست می كنند؛ به بافتن تور می پردازند. توربافی هنری ارثی و نیاكانی است كه به گونه دستی و ابتدایی رواج یافته است. در حال حاضر تور مورد نیاز صیادان توسط شیلات جنوب تامین می شود اما هنوز در برخی از آبادی ها و بندرهای هرمزگان توربافی رواج دارد.
الف) گرگورسازی: گرگور، تله سیمی به شكل نیم دایره است كه به عنوان وسیله اصلی صید ماهیان كف زنی از آن ها استفاده می شود. گرگور سازی در حال حاضر به جهت كمبود و گرانی سیم ویژه آن كه وارداتی است رونق گذشته را ندارد ولی در صورت تهیه سیم آن در آبادی های صیادی، جزیره ها و بندرهای هرمزگان كم و بیش رواج دارد.
▪ بادله دوزی
بادله دوزی یا "تلی بافی" عبارت است از بهم پیوستن چند نوع زری با یکدیگر به صورتی که زری بزرگ دروسط و زری های کوچک در اطراف قرار می گیرند. بادله به شکل نوارهایی با پهنای ۱۵ سانتیمتر تولید می شود که معمولاً برای لبه شلوارهای زنانه مورد استفاده قرار می گیرد.در این صنعت دستی، چند نوع زری دوزی را به هم می دوزند و از این راه پارچه ای به دست می آید كه بادوله نام می گیرد.
▪ خرسک بافی
خرسک عبارت است از بافت نوعی فرش با پرزهای بلند و درشت بافت که بافت آن با رنگ های بسیار محدود انجام می شود. در بافت سنتی آن از رنگ طبیعی پشم استفاده می شده است. پرز, تار و پود کلفت آن از پشم است و از پود رو استفاده نمی شود. در قدیم از آن به عنوان روانداز استفاده می کرده اند. امروزه از این نوع بافت برای تولید پادری و کناره در اندازه های مختلف استفاده می کنند. نقوش خرسک معمولاً هندسی بوده و بافت آن در روستای "درتوجان" رواج دارد.
▪ شیریکی پیچ
از دیگر تولیدات استان هرمزگان شیریکی پیچ را می توان نام برد که مرکز تولید آن روستاهای بخش حاجی آباد بوده و دلیل رونق آن همسایگی منطقه با استان کرمان است.
▪ چنته بافی
چنته بافی در منطقه وشاگرد به وسیله دارهای زمینی و توسط زنان انجام می شود. نقش ها اغلب به صورت هندسی و ذهنی بافت است. اطراف چنته را به وسیله صدف های دریایی و منگوله های رنگی تزئین می کنند. از چنته بیشتر برای تزئین کپرها استفاده می شود.
▪ سفال گری
سفال گری بیش تر در شهرستان های بندرعباس و میناب رواج دارد. بیش تر سفال گران این استان؛ خاک مورد نیاز خود را از درون روستاهای پیرامون تامین می كنند.
● صنایع دستی دریایی
در این گروه از صنایع دستی باید به طیف وسیعی از تولیدات قابل ترویج اشاره نمود كه با استفاده از موقعیت جغرافیایی استان ساخته و پرداخته شده و به‎طور قطع از مزیت‎های آن به شمار می‎رود. از آن جمله طراحی و ساخت زینت‎آلات از صدف و سایر بقایای آبزیان است كه در گونه‎های مختلف دست بند، گردن بند، انگشتر، گوشواره، آویزهای مختلف، پرده، تابلو، جعبه‎های متنوع برای نگه داشتن جواهرات، جای دستمال كاغذی و... قابل عرضه است. ساخت تندیس‎های زیبا در شكل‎های بدیع با استفاده از مرجان‎ها و سنگ‎های موجود در سواحل جزیره كه هر یک محصول بی‎نظیر و منحصر به فرد خواهد بود و نیز تاكسیدرمی انواع آبزیان برای استفاده در تزیینات داخلی ساختمان و… از دیگر برنامه‎های تحت حمایت طرح ترویج و توسعه صنایع دستی سازمان منطقه آزاد قشم است.
▪ لنج سازی
لنج ها از دیرباز به دست هنرمندان سخت كوش محلی هرمزگان ساخته شده است. درحال حاضر بیش تر قایق ها، لنج های ماهی گیری، موتور لنج های باری و مسافربری مورد استفاده مردم به دست استادكاران و كارگران قشمی و … ساخته می شوند. پیشه صنعت لنج سازی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. مركز اولیه ساخت لنج، در جزیره قشم از جمله بافت گوران و دولاب بوده و این آبادی ها از مراكز بزرگ تولید و ساخت لنج های سنتی است. در حال حاضر بیش تر لنج ها در شهر قشم، كولقان، درگهان، رمچاه، سوزا، لافت، دولاب، گوران ساخته می شوند.
قایق ها و لنج های ساخته هرمزگان در آب های دریای پاری، بین جزیره ها و بندرهای ایران و شیخ نشین ها و حتی در سفرهای دراز به هند و آفریقا مورد استفاده قرار می گیرد بیش تر لنج های ساخته شده در جزیره قشم چه از نظر حجم، تنازو چه گونه شناور توسط استادان پس پشتی طراحی می شود. مواد نخستین و اصلی برای ساخت لنج های محلی عبارت اند از:چوب ساج، منتیگ، فینی، جنگلی و تنه درختان محلی مانند كرت، كهور، كنار و تنه درختان غیرمحلی، مانند توت و چنار.
غیر از تخته و مواد چوبی وسایل فلزی نیز مانند میخ، پیچ و مهره، در ساخت لنج به كار می روند كه در گذشته توسط اهنگران محلی شناخته می شد و بخشی از نیازها را تامین می كرده اند در حال حاضر میخ های مورد نیاز از اصفهان تهیه می شود. مواد تزیین و تقویت كننده ای كه در ساختن لنج برای استحكام و دوام و زیبایی به كار می برند می توان از پنبه آغشته به روغن كنجد و نارگیل نام برد كه در اصطلاح محلی (كلفات) گویند.
استادكاران پس از ساختن لنج ها، فتیله های پنبه ای را با روغن كنجد می آلایند و در درزهای لنج می گذارند و روی آن قیراندود می كنند تا سوراخ های لنج بسته شود و آب به درون آن رخنه نكند.
ابزار كار هنر لنج سازی سنتی عبارت اند از
۱) متر دستی كه با كمان و دست می چرخد و برای سوراخ كردن به كار می رود.
۲) تیر بر كه برای بریدن میخ و فلزهای نازک از ان استفاده می كنند.
۳) شباسه وسیله ای است كه كار میخ كشی را می كند.
ریسمان كار آغشته با رنگ خاك سرخ كه به عنوان متتر برای نشان كرن و اندازه گرفتن از ان استفاده می كنند.
ابزار دیگری نیز مانند: اره دستی، تینه و چكش نیز از ابزار كار اصلی است كه بیش تر این ابزار توسط آهنگران محلی ساخته می شود.

منبع : روزنامه تفاهم