تهران بود و باغ هایش

روزی روزگاری تهران بود و باغ هایش. تهران بود وآجودانیه و باغ فردوس و باغ گلستان و باغ قیطریه و لاله زار. آن باغ ها حالا زیر پای من و تو آسفالت شده و مرده اند و در بستری سرد و سیاه، گردش چرخ را تحمل می كنند و انگار ارواح و اشباح گذشتگان ما در بیغوله پایتخت سرگردان خاطرات خوش گذشته اند و در این بیغوله سرای آهن و دود و ترافیك راه خود را به خاطرات تلخ و شیرین شان گم كرده اند و دائماً از ما می پرسند: «آن باغ ها كجاست؟ شما با آن ها چه كرده اید ؟» برای آن ها باغ واژه ای بود خیال انگیز و روح افزا، عرصه نغمه سرایی مرغان خوش الحان، پهنه عطرافشانی گل ها و نمایشگاهی از رنگ های گل و ریحان.
● تاریخ باغداری در تهران
تاریخ باغداری در تهران را به چهار دوره؛ قبل از صفوی، صفوی، عهد قجر و دوره پهلوی تقسیم كرده اند. داریوش شهبازی، محقق تاریخ تهران در این باره می گوید: در دوره قبل از صفوی، تهران همواره از سرسبز ترین و خوش آب و هواترین مناطق ایران به حساب می آمده است. با این همه برای نمونه «ابن بلخی» در كتاب «فارسنامه» (۵۰۰ تا ۵۱۰ قمری) می گوید: «انار تهران یكی از بهترین انارها یافت می شود.»
این نشان می دهد كه در آن زمان در تهران به قدری باغ های مصفا و پر محصول وجود داشته كه انار آن - به عنوان میوه ای كه محصول باغ است - به نقاط مختلف ایران صادر می شده و اتفاقاً از بهترین انارهای زمانه خودش قلمداد می شده است. یك قرن بعد از «ابن بلخی»، «یاقوت حموی» (۶۱۷ قمری و قبل از حمله مغول در كتاب هایش از باغ های مصفا و زیبای تهران یاد می كند. بعد از او «قزوینی» در كتاب «آثار البلاد» (۶۶۱ قمری) درباره تهران می نویسد: «تهران قریه بزرگی است. از قراء ری دارای باغ و بستان و درخت میوه.»
شهبازی می گوید: در دوره صفوی هم باغ و باغداری در تهران از رونق فراوان برخوردار بوده است. در این دوران باغی وجود داشته به نام باغ «امیدی» كه نخستین باغ نامدار تهران در ۵۰۰ ساله اخیر است. علاوه بر این باغی هم هست به نام «چهار باغ» كه بعدها «ارگ سلطنتی» یا همان «كاخ گلستان» را در آن ساخته اند و بانی این باغ هم شاه عباس صفوی بوده است. محققان درباره این «چهارباغ» می گویند باغی كه شاه عباس در این ناحیه ساخته، البته قدمتش خیلی بیشتر از زمان شاه عباس بوده و در واقع شاه عباس برای ساخت این باغ مقدار معتنابهی درخت چنار غرس می كند.
علاوه بر این تهران در طول تاریخش به چنارهایش شهرت داشته. برای مثال یكی از معروف ترین چنارهای تهران، چنار محوطه مرقد امامزاده صالح بود كه یكی از مهم ترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی شهر تهران به حساب می آمد كه سابقه آن به پیش از اسلام برمی گشت البته خودمان با دست خودمان نابودش كردیم. دیگر چنار معروف تهران، در محله «پاچنار» در نزدیكی مرقد امامزاده «سید ولی» به چنار «خونبار» معروف بود. چون وقتی با چاقو یا شیء تیزی تنه آن را زخمی می كردند از آن شیرابه قرمز رنگی خارج می شده است. یا همین طور چنارهای «كن» كه هنوز هم برخی از آنها هستند و از قدمت تاریخی پر سابقه ای برخوردارند، در امامزاده «یحیی» هم همین طور.
در دوره قاجار نخستین باغ های معروف تهران مربوط به دوره فتحعلی شاه است. از باغ های معروف در این دوره می توان به باغ «هفت حوض» اشاره كرد كه هم اكنون كاملاً از بین رفته و در منطقه «گلوبندك» فعلی واقع شده بود. تنها مرحوم دهخدا به این باغ اشاره ای كرده است. از دیگر باغ های معروف این دوران باغ «نگارستان» است كه در شمال میدان بهارستان امروزی و در یك كیلومتری حصار صفوی قرار داشته است. تقریباً در یك كیلومتری محله «سرچشمه» امروز و محله «پامنار». این باغ را فتحعلی شاه ساخته است و از باغ های تاریخی تهران محسوب می شود كه «سرسره» معروف فتحعلی شاه در این باغ قرار داشته و قتلگاه «قائم مقام فراهانی» هم بوده و او را در «حوضخانه» همین باغ خفه می كنند. این باغ همان باغی ا ست كه محمد شاه پس از رسیدن به قدرت به واسطه حضور «ظل السلطان» در كاخ فتحعلی شاه در آنجا مستقر می شود و همان جا سلطنت را قبضه می كند.
ساختمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در محوطه همین باغ است. البته قسمتی از این باغ به ساختمان ارشاد تبدیل شده است. باغ زندان قصر هم كه دوباره در حال تبدیل شدن به باغ است در دوران فتحعلی شاه ساخته شده و معروف به باغ «قصر قجر» بود.
در دوره محمد شاه قاجار چون دوران سلطنت وی بسیار كوتاه بوده باغ چندانی در تهران ساخته نمی شود. اما در همین دوره باغی بوده در منطقه شمیران كه به باغ «محمدیه» معروف بوده است كه امروز این محله را «محمودیه» می نامند.ماجرای این باغ هم از این قرار است كه میرزا آغاسی در این ناحیه باغی را برای محمد شاه می ساخته كه البته در دوره خود محمد شاه تكمیل نشد. در كنار این باغ ساختمانی هم برای استقرار محمد شاه از طرف میرزا آغاسی ساخته می شود معروف به «عباسیه» به تأسی از نام كوچك میرزا آغاسی كه اصلاً آثاری از آن باقی نمانده است. چون محمد شاه پیش از سكونت در این ساختمان درگذشت، ناصر الدین شاه خیلی به این باغ اهمیت نداد و «مهد علیا» هم این باغ را خوش یمن ندانست و این منطقه مطرود شد و مطرود ماند تا این كه شخصی به نام «محمود» كه پزشك هم بود وطبابت می دانست این باغ را خرید. از آن به بعد این منطقه به نام «محمودیه» مشهور شد.
با این همه میرزا آغاسی در این دوران و بویژه در منطقه «عباس آباد» كه اصلاً نام كوچك خودش هم بوده، اقدام به آبادانی كرده و باغ بزرگی را هم در این منطقه می سازد.
اما عمده باغ های قجری در دوره ناصر الدین شاه ساخته می شوند. از باغ هایی كه در این دوره داریم، یكی باغ «فیشرآباد» است كه متعلق به «كامران میرزا» پسر ناصرالدین شاه بوده ولی چون باغبانش اتریشی بود، به باغ «فیشر آباد» شهرت پیدا می كند و در دوره پهلوی به پادگان تبدیل شد و دوباره بعد از انقلاب اسلامی آن را به پارك تبدیل كردند و خانه هنرمندان هم در این پارك قرار دارد. باغ دیگر «عشرت آباد» است كه هم اكنون هم به نام پادگان «عشرت آباد» مشهور است و این باغ در داخل این پادگان قرار دارد. باغ «عیش آباد» هم در شمال همین باغ «عشرت آباد» است، در حد فاصل این باغ «عشرت آباد» و باغ «قصر قجر» و زندان قصر كه از بین رفته است.
● رقابت باغداران ایرانی و فرنگی
از دیگر باغ های معروف دوران ناصری یكی هم «حكیمیه» است كه در منطقه «حكیمیه» امروزی قرار داشته و مربوط به «حكیم الممالك» بوده و بعدها امام جمعه وقت تهران آن را می خرد و این منطقه به «امامیه» معروف می شود. «فرهنگسرای اشراق» در باقیمانده همین باغ ساخته شده است. از باغ های معروف دیگر تهران، باغ «حسن آباد» است كه هم اكنون به میدان حسن آباد تبدیل شده است. این باغ متعلق به «مستوفی الممالك» بود. مستوفی الممالك همان صاحب معروف مناطق مختلف تهران مانند «یوسف آباد» است.
البته ایرانی ها در باغ و باغداری صاحبنام و پرآوازه بوده و هستند. آنها در ایران باستان مبدع باغ های بی نظیری بوده اند، ولی باغداری در دوره ناصر الدین شاه در ایران پس از مواجه شدن با سبك های غربی دچار تحول جدی شده و پس از سفر ناصر الدین شاه به فرنگ بحث باغداری میان اعیان و اشراف تهرانی و ایرانی باب می شود.
برخی از شاهزادگان و حتی خود ناصرالدین شاه مبادرت به استخدام باغبان ها و باغداران فرنگی می كنند و از طرف دیگر با تأسیس سفارتخانه های فرنگی در تهران نظیر سفارت انگلیس و فرانسه و ایتالیا رقابت جدی میان باغداران ایرانی و فرنگی در طراحی هر چه زیباتر باغ ها صورت می گیرد كه ماحصل آن ساخت و پرداخت باغ های كم نظیری نظیر باغ سفارت انگلیس و پارك ظل السلطان و پارك امین الدوله است كه به نام پارك معروف شدند. اصلاً كلمه پارك در همین دوره در فرهنگ محاوره ما به وجود می آید.در همین دوره است كه طراحی و معماری باغ های ایرانی دچار تحول می شود و یك سری از گیاهان و گل های جدید در همین دوره است كه وارد باغچه های ایرانی می شود.

احمد جلالی فراهانی

منبع : روزنامه ایران