آشنایی با گیاهان داروئی

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارودرمانی بوده‌اند.
امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.
اگرچه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی - طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این رو ما سعی داریم در حد مقدور خود و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کنیم.
به همین منظور در این مبحث نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار گل محمدی، رزماری و بابونه گاوی که با هم می‌خوانیم:
● گل محمدی گل گلاب
Rosa damascena Mill (Rosaceae) Damask rose, Persian rose
▪ ریخت‌شناسی گیاه:
گیاه چوبی به‌صورت درختچه‌هائی معمولاً تیغ‌دار و پوشیده از خارهای زیاد می‌باشد. دارای برگ‌های مرکب تک‌شانه‌ای با گوشوارک پیوسته به دمبرگ بوده، به‌نظر می‌رسد نوعی دورگه است و گلبرگ‌های آن رنگ صورتی روشن یا سفید دارد.
▪ محل رویش
امروزه باغ‌های وسیعی از این‌گونه در مناطق مختلف ایران به‌منظور تهیه گلاب ایجاد شده است.
▪ زمان برداشت:
در دوره گل دادن جمع‌آوری می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده:
گل و اسانس
● کاربرد درمانی: این گیاه به‌عنوان ضد افسردگی و اضطراب، درمان مشکلات پوستی و گوارشی مصرف می‌شود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
اسانس، ویتامین تانن.
▪ مصرف غذائی:
اسانس گل سرخ طعم‌دهنده فرآورده‌های داروئی و غذائی است.
● رزماری
رومارون
Rosmarinus officinalis
L.(Labiatae) Herb of Rosemary, memory and Moorwort
▪ ریخت‌شناسی گیاه:
گیاه معطر بوته‌ای و پایا، با شاخه‌های بالا رونده که ارتفاع آن به ۲ متر می‌رسد. برگ‌ها باریک با انتهائی بدون نوک و سوزنی شکل (نازک)، گل‌ها به رنگ سبز تیره و به‌ندرت صورتی یا سفیدرنگ می‌باشد.
▪ محل رویش:
بومی نواحی مدیترانه است. این‌گونه در ایران کاشته می‌شود و باغبانان آن را ”رزماران“ می‌نامند.
▪ زمان برداشت:
در مهر و آبان ماه جمع‌آوری می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده:
سرشاخه‌های گیاه
▪ کاربرد درمانی:
دارای خواص بادشکن، ضدگرفتگی عضلانی، تعدیل‌کننده خلق، آرامبخش، مدر و ضدمیکروب می‌باشد. به‌طور سنتی جهت درمان سوءهاضمه‌های عصبی، میگرن، سردرد و فشار خون بالا مصرف می‌شود. به‌صورت موضعی در درد ماهیچه، درد عصب سیاتیک و عصب بین‌دنده‌ها استفاده می‌شود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
به واسطه حضور ۱ و ۸ سینئول و بورنیل استات، اثر آنتاگونیستی استیل کولین در عضله قلب دارای اثر ضدگرفتگی عضلانی و به واسطه حضور ترکیبات ترپنی خاصیت آنتی‌اکسیدانی و به واسطه اسید رزمارنیک اثر ضدالتهابی دارد.
▪ احتیاط مصرف:
در افراد حساس به مصرف فرآورده‌های بهداشتی حاوی روغن این گیاه ایجاد حساسیت به نور و تحریکات پوستی می‌کند.
منع مصرف: روغن رزماری دارای ۲۰-۱۰ درصد کافور می‌باشد که اگر به مقدار زیاد مصرف شود، می‌تواند موجب تشنجات صرع مانند شود این گیاه در دوران بارداری، فشار خون بالا و به صورت موضعی مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
فلاونوئید، مواد فنلی، اسانس (آلفا و بتاپینن) ترپنوئید، تانن.
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) دم کرده:
برگ یا سرشاخه‌های خشک گیاه ۴-۲ گرم سه بار در روز میل شود.
۲) عساره مانی:
۴-۲ میلی‌لیتر به نسبت ۱:۱ در الکل ۴۵% سه بار در روز میل شود.
▪ مصرف غذائی:
روغن آن به‌عنوان خوشبوکننده به مقدار کم به موادغذائی اضافه می‌شود.
● بابونه گاوی مخلصه
Tanacetum parthenium L.Schultz-Bip (Compositae) Feverfew chrysanthemum, Feverfew
▪ ریخت‌شناسی گیاه:
گیاه پایا، دارای ریزوم عمودی، ساقه منفرد به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای یا زردفام و در بخش فوقانی منشعب است. برگ به‌طور تنک یا متراکم و پوشیده از کرک، دارای دمبرگ نسبتاً بلند و به‌صورت تخم‌مرغی یا پهن دراز - باریک، گل‌ها سفید رنگ مجتمع در کپه‌های متوسط با دمگل بلند در مجموع به شکل گل‌آذین وسیع و تقریباً دیهیمی و میوه فندقه سفید می‌باشد.
▪ محل رویش:
در بین آزادشهر و شاهرود، گنبد کاووس، کوه نیشابور، دامغان، سمنان، شاهرود، آمل، ساری، کندوان، هشتپر، آستار، بین کیوی و حاجی امیر در گردنه حیران، ارتفاعات سبلان و سهند، مریوان، الوند، اراک، ارتفاعات کرکس، خوانسار، شهر کرد، فارس، کوه دینار، یاسوج، ارتفاعات جبال بارز، تهران و ارتفاعات توچال، پلور و فیروزکوه پراکندگی دارد.
▪ زمان برداشت:
برگ‌ها در تابستان بعد از گل‌دهی جمع‌آوری می‌شوند.
▪ قسمت مورد استفاده:
برگ‌های جمع‌آوری شده بعد از گلدهی و قسمت‌های هوائی گیاه.
▪ کاربرد درمانی:
به‌عنوان پیشگیری از میگرن، ضدالتهاب و برای درمان آرتریت روماتوئید، وزوز گوش، سرگیجه، اختلالات قاعدگی، درد معده، دندان‌درد و گزیدگی حشرات، بت و تسهیل کننده زایمان به‌کار می‌رود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
به واسطه حضور پاتنولید، اثر سمیت سلولی دارد. سزکونی‌ترین موجود در گیاه (یعنی آلفا متیلن بوتیرولاکتون) مسئول فعالیت ضدترشحی گیاه است. عصاره این گیاه سبب مهار آنزیم فسفولیپاز A۲ که وظیفه آزادسازی اسید آراشیدونیک از فسفولیپیدهای غشاء سلولی را دارد، می‌گردد. همچنین باعث مهار ساخت پلاکت‌ها و نوتروفیل‌های خون که در ارتباط با بیماری میگرن و آرتریت روماتوئید می‌باشند، می‌گردد.
▪ احتیاط مصرف:
بعد از مصرف خوراکی، زخم دهان، حساسیت پوستی، خشکی و کلفت شدن زبان، اسهال، نفخ، سرگیجه و تهوع گزارش شده است.
▪ منع مصرف:
در دوران بارداری مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
اسانس (آلفاپینن)، ترپنوئید و پیرترپن، فلاوونوئید، تانن.
▪ نحوه و میزان مصرف:
با مقادیر زیر جهت پیشگیری از میگرن مصرف می‌شود.
۱) روزانه ۵/۲ میلی‌گرم برگ تازه، همراه یا بعد از غذا میل شود.
۲) روزانه ۲۰۰-۵۰۰ گرم قسمت‌های هوائی گیاه به‌صورت خشک شده میل شود.
۳) روزانه ۵۰ میلی‌گرم برگ خشک‌شده توسط انجماد، همراه یا بعد از غذا میل شود.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز