شاعران از ادبیات آیینی می گویند ؛ بر علم ها موج نام کیست این؟

سالهاست كه پرداختن به مضامین دینی در قالب شعری برای شاعران ارزش خاصی دارد. اشعار آیینی تأثیرگذاری كه از دیر باز تاكنون نسل به نسل منتقل شده اند، نشان از تاریخ پر فراز و نشیب تشیع دارند، اما شعر آیینی باید چه ویژگیهایی داشته باشد؟
شاعر آیینی كیست و چه آفتهایی اشعار آیینی را در حال حاضر تهدید می كند؟ این مسأله را در گفت و گو با شاعران كشور به بحث گذاشتیم:
● كم لطفی كرده ایم
▪ احد ده بزرگی: در گذشته در زمینه تجلیل از مقام منیع اهل بیت(ع) كاری صورت نمی گرفت. بیشتر اشعار جنبه شعاری داشتند؛ زیرا در قدیم آشنایی با شعر مذهبی وجود نداشت، اما در حال حاضر به این نقطه رسیده ایم كه اگر كسی اشعار مذهبی در دفتر شعرش نداشته باشد، برایش كاستی محسوب می شود. جایگاه امروز شعر مذهبی و آیینی به عنوان یك هنر ناب دینی در میان ادبیات ما بسیار برجسته است.
اگر بگوییم شعر آیینی بیان احساس و عاطفه است، در حق آن كم لطفی كرده ایم. شعر آیینی شعری است كه از جان و دل شاعر متعهد ریشه می گیرد و به عقیده من اگر كسی ناشناخته وارد این حیطه شود، آسیب پذیر خواهد بود و شاعرانی كه بدون پشتوانه شناخت و معرفت دست به خلق شعر می زنند، ماندگاری چندانی نخواهند داشت. شاعر باید برای سرودن شعر آیینی با دو بال حركت كند؛ احساس و اندیشه.
● انتقال مفاهیم دینی
▪ حمید سبزواری: شعر آیینی و مذهبی جایگاه ویژه ای در میان مخاطبان دارد. شعر آیینی وصف حال تاریخ دین و بزرگان دین است و نمونه آن را می توانیم در اشعار عاشورایی جستجو كنیم. مثل اشعار محتشم كاشانی و آن ترجیع بند مشهور:
... باز این چه شورش است كه در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است ...
شعر آیینی بیانگر حزن و اندوه است. از دیرباز تاكنون ایرانیان جزو ملتهایی بوده اند كه در خلق اشعار عارفانه آیینی، دستی توانا داشته و دارند. یكی از اهداف سرودن اشعار آیینی در گذشته انتقال پیام و مفاهیم دینی به مردم بوده است.
شعر آیینی می تواند عاملی مهمی برای بیداری و راهنمایی مردم باشد كه این جای تأمل بسیار دارد.
● شیعه و سنی از دیرباز ادب آیینی داشته اند
▪ دكتر علی موسوی گرمارودی: شعر آیینی از ابتدا دو دسته بوده است. ادب آیینی عربی و ادب آیینی فارسی. ادب آیینی فارسی از دورترین روزگار، یعنی از زمان قبل از رودكی شروع و تا امروز هم ادامه دارد و همه شاعران، اعم از شیعه و سنی ادب آیینی داشته اند. كم و بیش هم شاعران سنی مثل سیف فرغانی، شعرهایی در زمینه ادبیات دینی سروده اند كه از جمله آثار این شاعر؛ شعری در مدح امام حسین(ع) است كه بسیار پخته بیان شده است. و یا اینكه مولوی با توجه به اینكه اهل تسنن بوده، برای حضرت اباعبدا...(ع) شعری بسیار زیبا سروده است. حال آنكه شیعیان در جای خود نیز آثار بسیاری در زمینه آیینی و مذهبی سروده اند و ادبیات دینی را گسترش داده اند.
● باید بدانیم میراث دار كدام فرهنگیم
▪ دكتر محمدرضا سنگری: شعر آیینی تركیبی است از شعر و آیین؛ یعنی باید شاخصه ها و ویژگیهای ممتاز یك شعر را در آن ببینید. چه از نظر جذابیت، زیبایی، تأثیرگذاری و چه از نظر ساخت و بافت منسجم. وقتی صحبت از آیین می شود؛ یعنی باید نمادهای ارزشی و فرهنگی آیین كه در اینجا به طور مشخص دین است، در آن دیده شود. طبیعی است یك شعر موفق آیینی باید با پشتوانه هایی از درك درست تاریخی، ارزشها و نگرشهای دینی همراه باشد و اگر این ویژگیها را نداشته باشد، شعر آیینی موفقی عرضه نكرده ایم. این تركیب بین شعر و آیین است؛ یعنی شعری كه ترجمان و برآیند اندیشه و ارزشهای دینی است.
اما شاعر آیینی، كسی است كه خالق و آفریننده شعر آیینی است. او باید به چند عنصر مسلح باشد. اول اینكه شعر را بشناسد و با همه ویژگیهای شعری اعم از ویژگیهای ساختار و درونمایه و مضمون آشنایی داشته باشد. دوم اینكه به تاریخ شعر فارسی اشراف داشته باشد و بداند كه میراث دار كدام فرهنگ است. شاعری كه گسسته و بریده از گذشته بخواهد شعر بگوید، قطعاً شعر او تأثیرگذار نخواهد بود. اما نكته سوم اینكه باید آشنایی كاملی با فرهنگ و درونمایه دینی بخصوص در قلمرو شیعی داشته باشد. اگر شاعری بخواهد در خصوص واقعه عاشورا شعر بگوید باید با تاریخ كربلا و تحریفهایی كه در آن وارد شده، آشنا باشد. بهترین اشعار در این زمینه اشعاری از محتشم كاشانی، عمان سامانی و ... است.اما در این گونه شعر آفتهایی هم دیده می شوند، مثل نبود پالایش حوادث تاریخی و در نتیجه، در آمیختن تاریخ به تحریف، بی توجهی همه سو نگرانه به فرهنگ آیینی. مثلاً پرداختن به سوگ و مرثیه بدون توجه به ارزشهای دینی و نیز اقبال بیش از اندازه شاعران به زبان محاوره كه گاهی اوقات افق شعر را تنزل می دهد.
● اوضاع خیلی متفاوت شده
▪ عبدالجبار كاكایی: از دهه ۵۰ به بعد و همزمان با جنبش روشنفكری اسلامی، توجه به ادبیات مذهبی در بین اقشار مختلف بیدار شد. طرح مضامین مذهبی كه ادبیات انقلاب سال ۵۷ را شكل داد، وارد حوزه روشنفكری مذهبی شد و قبل از انقلاب رگه های شعر مذهبی را در آثار استاد علی موسوی گرمارودی، نعمت میرزا زاده و ... شاهد بودیم. اما در حال حاضر اوضاع خیلی متفاوت شده و شاعران به این گونه شعر بیشتر توجه دارند و اشعار ماندگاری را در این زمینه سروده اند.
● ادبیات آیینی، در همه قالبها
▪ پرویز بیگی حبیب آبادی: ادبیات آیینی حرفی نیست كه امروز در میان شاعران و مخاطبان مطرح شده باشد بلكه از گذشته بوده و آثار بزرگان و قدما، نشان از جاری بودن این گونه شعری در ادبیات ما دارد.
در دو دهه ۶۰ و ۷۰ و آغاز دهه ۸۰، شاعران به ادبیات و اشعار آیینی رویكرد بیشتری نشان دادند، هر چند كه در گذشته ادبیات آیینی بیشتر در قالبهای كلاسیك مطرح می شد، اما حالا در قالبهای سپید، نیمایی و نو هم مطرح می شود و آثار بسیاری در این زمینه در دست داریم، مثل كتاب «گنجشك و جبرییل» زنده یاد سیدحسن حسینی. اما آسیبهایی كه به ادبیات دینی ما در حال حاضر وارد می شود در بحث قرائت است و شاعران استناد می كنند به مواردی كه دچار اشكال است و متأسفانه این مشكل در حوزه نوحه سرایی اتفاق می افتد. اما هر شاعری كه با گذشته آشناست و به خوبی شعر گذشته را می شناسد و در حال و هوای آن زندگی كرده و تأثیرپذیری لازم را داشته، در این زمینه خالق آثار خوبی هم خواهد بود.
در این دهه آثار بسیار ارزشمندی را داشته ایم كه حتی در قالب سرود و ترانه ارایه شده اند.
● شعر آیینی نباید محدود شود
▪ مصطفی محدثی خراسانی: شعر مذهبی زمانی تنها مخصوص مداحان بود و در حال حاضر از این حالت خارج شده كه این اتفاق خوبی است. وقتی شعر از این حصار خارج شد، شاهد غنی شدن هر چه بیشتر این گونه شعر می شویم و كارهای به یاد ماندنی از آنها به جا مانده كه شعر «خط خون» علی موسوی گرمارودی گواهی بر این مدعاست.

ملیحه پژمان

منبع : روزنامه قدس