تبارشناسی چند تشکل سیاسی در قبل از انقلاب

مروری تحلیلی بر تاریخ معاصر ایران نشان می دهد که بسته شدن نطفه انقلاب ۵۷ به دهه ۳۰ بازمی گردد. وقتی سرلشکر زاهدی به کمک امریکا و انگلستان در۲۸ مرداد۱۳۳۲ حکومت دکتر مصدق را ساقط کرد نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران معاصر شروع شد که در نهایت در ۲۲ بهمن ۵۷ منجر به سرنگونی رژیم پهلوی و تغییر حکومت شد.
اگرچه در ظاهر کودتا با موفقیت انجام گرفت و روز بعد از کودتا جمع کثیری از مخالفان دستگیر و روانه زندان شدند و محمدرضا شاه توانست بار دیگر سلطه و خودکامگی خود را احیا کند، اما فضای به ظاهر آرام بعد از کودتا آتش زیر خاکستری بود که از خرداد ۴۲ آرام آرام شروع به دود کردن کرد تا این که در بهمن ۵۷ حکومت پهلوی را سوزاند.
به قول مهندس بازرگان کودتای ۲۸ مرداد یک ضربه گیج کننده و در عین حال یک شوک بیدارکننده برای مردم و خصوصاً روشنفکران بود. ۱به رغم این که در سال های بعد از کودتا فضای خقفان به گونه یی بود که هر حرکت مخالفی به شدت سرکوب می شد و مخالفان یا در زندان بودند و یا سکوت و انزوا پیشه کرده بودند، در این فضای سنگین دانشگاه ها به مراکز اصلی مخالفت با حکومت پهلوی تبدیل شدند به گونه یی که به فاصله سه ماه از کودتا، در۱۶ آذر۱۳۳۲ دانشجویان در اعتراض به سفر ریچارد نیکسون (معاون رئیس جمهور امریکا) به ایران تظاهرات گسترده یی در دانشگاه تهران برگزار کردند و فضای رعب و وحشت و سرسپردگی حکومت به امریکا و انگلیس را به چالش کشیدند.
دولت زاهدی که انتظار چنین عکس العملی را از دانشجویان نداشت گارد ویژه را برای سرکوبی دانشجویان روانه دانشگاه کرد و این شورش بی سابقه نظامی به دانشگاه منجر به کشته شدن سه دانشجوی دانشکده فنی (شریعت رضوی، بزرگ نیا و قندچی) شد. فعالیت و تحرک دانشجویان پس از مدتی به گروه های مخالف حکومت منتقل شد. حزب توده پس از مدتی وقفه فعالیت خود را تشدید کرد و همچنین سال ۱۳۳۹ جبهه ملی دوم تاسیس شد. یک سال بعد از آن نهضت آزادی ایران اعلام موجودیت کرد.
با فعال شدن گروه های سیاسی تحرکات و فعالیت های دانشجویی و کنفدراسیون دانشجویان خارج از کشور تحت تاثیر و سیطره و نفوذ این احزاب و گروه ها قرار گرفت و دانشجویان به دلیل اقتضای روانی و سنی بیشتر به گروه ها و گرایشات چپ رو آوردند. علاوه بر دانشجویان بسیاری از روشنفکران ناراضی و مبارز نیز ترجیح دادند در قالب گروه های سیاسی فعالیت کنند، از احسان طبری و بیژن جزنی گرفته تا مهندس مهدی بازرگان و دکتر یدالله سحابی.اما احزاب سیاسی آن دوران را چه افرادی تشکیل می دادند. پیش از همه به حزب توده می رسیم.
● نماد چپ ایرانی
به دلیل همسایگی ایران با شوروی، بعد از انقلاب کمونیستی روسیه، مراودات طبقه تحصیلکرده و تجار ایرانی با شوروی موجب رواج اندیشه های سوسیالیستی و کمونیستی در ایران، به خصوص در شهرهای شمالی و شمال غربی شد.
اگرچه در انقلاب مشروطه نیز احزاب و گروه هایی با صبغه سوسیالیستی وجود داشتند، اما شروع فعالیت رسمی حزب توده در مهر ۱۳۲۱ نقطه عطف فعالیت های چپ ایرانی است. پس از کناره گیری رضاشاه و آزادی گروهی از زندانیان سیاسی، بیست و هفت نفر از اعضای گروهی که به «پنجاه و سه نفر» مشهور شده بودند پس از آزادی از زندان، در گردهمایی هفتم مهر۱۳۲۰ تشکیل یک سازمان سیاسی با عنوان «حزب توده ایران» را اعلام کردند و سلیمان میرزا اسکندری را به دبیرکلی برگزیدند و حزب توده یک سال بعد در کنفرانسی رسماً اعلام موجویت کرد و سازماندهی تشکیلاتی را آغاز کرد.۲
بنا به گفته مقامات انگلیسی در تابستان ۱۳۲۲ که انتخابات مجلس چهاردهم برگزار شد، حزب توده تنها حزبی بود که سیاستی قاطع و روشن، ساختاری منسجم و سازمانی فراگیر داشت. حزب توده در این انتخابات بیست و سه نامزد در چند شهر مهم داشت که در نهایت با کسب ۲۰۰ هزار رای بیش از سیزده درصد آرای کل کشور و دو برابر آرای هر حزب سیاسی دیگر را به خود اختصاص داد و هشت نفر از نامزدهای آن راهی مجلس شدند.
به گفته مقامات انگلیسی این انتخابات نشان داد که حزب توده با سازمان «منسجم و خطرناک» خود می تواند به نارضایتی های طبقات پایین دامن بزند و ضرورت اصلاحات اجتماعی را به موضوعی مهم تبدیل کند.۳ رشد و گسترش حزب توده در سال های آینده نیز همچنان ادامه داشت و در نوع خود به یکی از احزاب موفق آسیایی تبدیل شد و در آن زمان با توجه به ارتباط نزدیکی که با شوروی و همچنین ارتباطی که با سازمان ها و اتحادیه های کارگری داشت، به یکی از بازیگران مهم در عرصه ساسی ایران تبدیل شده بود.۴
در اواسط سال ۱۳۲۸، حکومت ۹ عضو از نوزده عضو کمیته مرکزی حزب توده را روانه زندان کرد و بقیه یا به خارج رفتند و یا پنهان شدند، در چنین شرایطی فعالیت حزب توده غیرقانونی اعلام شد و مجلس رای به انحلال آن داد. در این وضعیت هیات مشورتی و اعضای باقی مانده کمیته مرکزی، رهبری حزب را در دست گرفتند و به شاخه های حزبی دستور دادند تا هسته های زیرزمینی پنج الی شش نفری تشکیل دهند.۵ با نخست وزیری رزم آرا فشارهای وارده بر حزب توده کاسته شد و این حزب مجدداً فعالیت هایش را گسترش داد.
گرچه پس از کودتای ۱۳۳۲ حزب توده به زندگی خود ادامه داد تا نقشی هرچند کوچک در انقلاب اسلامی ایفا کند، اما قدرتش بسیار کاهش یافت و در اواخر دهه ۳۰، تنها شبحی از آن حزب قدرتمند پیشین باقی مانده بود. این افول چهار عامل اصلی داشت:
۱) ضربات سخت نیروهای امنیتی پس از کودتا. پس از تشکیل ساواک بیشتر عملیات های آن با هدف نابودی مراکز زیرزمینی حزب توده بود و در حالی که برخورد رژیم با اعضای اصلی دیگر احزاب از جمله جبهه ملی در سطح توبیخ یا چند ماه زندان بود، اعضای معمولی حزب توده شغل های خود را از دست دادند و یا این که به زندان های طولانی مدت محکوم شدند.
۲) رژیم با همکاری متخصصان تبلیغاتی خارجی جنگ روانی شدیدی علیه این حزب راه انداخته و حزب را به ایفای نقش «اسب تروا» و جاسوسی برای شوروی، تلاش برای تقسیم ایران، بی توجهی به منافع ملی و... متهم می کرد و همچنین این حزب را نه تنها مخالف سلطنت و مالکیت خصوصی بلکه دشمن قسم خورده ایران و اسلام معرفی می کرد.
۳) دگرگونی های اجتماعی حاصل از نوسازی سریع، حزب توده را تضعیف کرد. روند صنعتی شدن موجب شد تا حدود چهار میلیون دهقان که از صحنه سیاسی دهه ۲۰ برکنار بودند به نیروی کار شهری و طبقه متوسط بپیوندند. همچنین گسترش سریع نظام آموزشی باعث شد که فرزندان خانواده های بازاری (خانواده هایی که در گذشته مخالف حزب توده بودند) به جرگه روشنفکران ملحق شوند. این روند آشکارا فضای سیاسی دهه ۵۰ را تحت تاثیر قرار داد و دگرگون کرد.
۴) رهبری حزب در نتیجه مرگ، پیری و ترک حزب تضعیف شد. رهبران باتجربه یی مانند روستا، کامبخش و نوشین در خارج از کشور درگذشتند و گروهی نیز (ازجمله آوانسیان، بقراطی و امیرخیزی) بیمار و ناتوان شدند. شمار دیگری نیز چون بزرگ علوی و کشاورز از فعالیت های حزبی کنار کشیدند. علاوه بر این حزب نیز به سه جناح اصلی منشعب شد.
انشعاب اول زمانی رخ داد که در۱۳۴۳ گروه کوچکی از روشنفکران کرد حزب توده را ترک کردند و حزب دموکرات کردستان را (که از سال ۲۵ در کما به سر می برد) احیا کردند. انشعاب دوم در سال ۱۳۴۴ و در آستانه اختلاف چین و روسیه اتفاق افتاد. در این زمان دو تن از اعضای برجسته کمیته مرکزی (قاسمی و فروتن) با ترک حزب، سازمان مارکسیستی - لنینیستی توفان را تشکیل دادند.
انشعاب سوم زمانی روی داد که اعضای کمیته جوانان حزب در سال ۱۳۴۵ آن را ترک کرده و«سازمان انقلابی حزب توده در خارج» را تشکیل دادند.۶ حزب توده با وجود این گونه آسیب ها و عقب نشینی ها به حیات خود ادامه داد و حتی در سال های نخست دهه ۵۰ به پیروزی ها و پیشرفت هایی دست یافت و خواستار تشکیل جبهه متحد میهن پرستانه بر ضد شاه و ایالات متحده امریکا شد، اما با توجه به سلیقه این حزب گروه ها و احزاب دیگر چندان توجهی به این پیشنهاد نکردند.
● اسلام انقلابی
از دهه ۴۰ در میان مسلمانان ایرانی متجدد، تفسیر خاصی از اسلام رواج پیدا کرد و هژمونی یافت که ریشه آن را می توان در اندیشه های سیدجمال الدین اسدآبادی ردیابی کرد؛ سیدجمال بر این باور بود که عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان به خاطر دوری از تعالیم اصیل اسلامی و فراموشی بعد اجتماعی اسلام است. او معتقد بود که اگر مسلمانان دستورات اسلام را سرلوحه کار خود قرار می دادند و عمل خود را براساس آن تنظیم می کردند هیچ گاه دچار انحطاط نمی شدند و غربی ها نمی توانستند بر آنها تسلط یابند.
او برای ایجاد تحول در جوامع اسلامی در ابتدا تلاش داشت که با حاکمان شاهان کشورهای اسلامی همکاری کند و با همراهی آنها بتواند نظریه اش را اجرا کند، اما بعد از مدتی از شاهان ناامید شد و به این نتیجه رسید که حاکمان و شاهان جوامع اسلامی خود یکی از مهمترین عوامل تشدید عقب ماندگی مسلمانان هستند.
بر همین اساس از سیدجمال به بعد روشنفکران مسلمان به ویژه روشنفکران مسلمان ایرانی در مقابل حاکمیت و طبقه حاکم قرارگرفتند و با حکومت روابطشان خصمانه شد. از دهه چهل که بخشی از روحانیت نیز به رهبری امام خمینی در مقابل حکومت پهلوی قرارگرفتند و نارضایتی عمومی نیز روزبه روز افزایش یافت روشنفکران مسلمان تلاش کردند که تفسیری انقلابی و ایدئولوژیک از تعالیم اسلامی عرضه کنند و اسلام را به عنوان ایدئولوژی مبارزه معرفی کنند. آیت الله سیدمحمود طالقانی، دکتر یدالله سحابی، آیت الله مرتضی مطهری و... ازجمله ترویج کنندگان اسلام انقلابی بودند، اما این دکتر علی شریعتی بود که قرائت انقلابی و مبارزاتی از اسلام را به اوج رساند.شریعتی با سخنرانی های مهیج و پرشور خود و همچنین نوشته های برنده و جذابش توانست خیل عظیمی از جوانان را جذب کند و اسلام ایدئولوژیک و انقلابی را به آنها معرفی کند. شریعتی حضرت علی(ع)و امام حسین(ع) را قهرمانان اسلام انقلابی می دانست و معتقد بود که دینی که به درد دنیا نخورد و نتواند دنیا را آباد کند به درد آخرت هم نمی خورد.
جوهر تفسیر شریعتی از اسلام این بود که تنها راه رهایی جوامع اسلامی از سلطه اقتصادی و سیاسی و نفوذ فرهنگی غرب بازیابی هویت اسلامی است و بر این باور بود که اسلام همه شرایط نظری و عملی را که برای یک مکتب پیشرو لازم است دارد و در عین حال رستگاری معنوی ایجاد می کند که در ایدئولوژی های مادی نوین وجود ندارد. شریعتی عقیده داشت که اسلام هم به لحاظ نظری و هم از طریق نهادهای گوناگونش، به عنوان ایدئولوژی سیاسی عملی و همچنین فلسفه جهان شمول زندگی عمل می کند و به روشنفکران اطمینان می دهد که تشیع همه اجزای لازم برای ایدئولوژی پیشرو امروزین را داراست.۷
● اصلاح طلبانی که انقلابی شدند
نهضت آزادی ایران در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۴۰ توسط مهدی بازرگان، آیت الله سیدمحمود طالقانی، دکتر یدالله سحابی، مهندس منصور عطایی، حسن نزیه، رحیم عطایی و عباس سمیعی در مخالف با حکومت شاه و با هدف اصلاح حکومت و احیای قانون اساسی مشروطه تاسیس شد. هیات موسسان در نامه یی خطاب به دکتر محمد مصدق هدف از تشکیل این حزب را چنین بیان کرده اند؛ «با استحضاری که از وفاداری و ایمان مداوم مردم نسبت به اصول نهضت ملی ایران دارید و علاقه و انتظاری که در دل های فرزندان وطن به احیای آزادی و تامین استقلال کشور عزیز وجود دارد و با توجه به تحولات اخیر جهانی عده یی از افراد مومن مبارز که در طول هشت سال اختناق از ادامه راه پیشوای محبوب و تعقیب خواسته های مردم آرام ننشسته بودند درصدد برآمدند با توکل به عنایات خداوندی و به سرمایه شرف و غیرت و همت مردم آزاده ایران جمعیتی به نام «نهضت آزادی ایران» تشکیل دهند، یقین داریم از پشتیبانی و راهنمایی های پیشوای بزرگ خود پیوسته برخوردار خواهیم بود.» همچنین در بخشی از بیانیه اعلام موجودیت نهضت آمده است؛ «مردم نگران امنیت هستند.
خسته از استبداد و اختناق هشت ساله، رنجور از سختی معیشت و شرمسار از ننگ دزدی و خیانت هیات حاکمه یی که متاسفانه نام ایران و ایرانی را آلوده ساخته است خواهان سرنوشت بهتر، رهایی از ننگ و نکبت و استقرار یک حکومت ملی سازنده ایران پاک و آباد و آزاد است.»۸
نهضت از همان ابتدا گرایشات اسلامی داشت و دربرگیرنده طیف های روشنفکر و ملی - مذهبی بود. بسیاری از بنیانگذاران این نهضت از فعالان سابق جبهه ملی ایران بودند. مهندس بازرگان در یک سخنرانی مرامنامه و خط فکری نهضت را اینگونه خلاصه کرد؛ «ما مسلمان، ایرانی، تابع قانون اساسی و مصدقی هستیم.»
سخنان مهندس بازرگان و مفاد بیانیه های ابتدایی نهضت به خوبی نشان می دهد که هدف نهضت دگرگونی کشور نبوده بلکه تلاش داشت با تکیه بر قانون اساسی مشروطه در جهت اصلاح وضعیت نابسامان کشور گام بردارد و حکومت را وادار به پذیرش حقوق اساسی ملت و انجام اصلاحات کند، اما حکومت چندان توجهی به نیک خواهی نهضت نکرد و از سر ستیز و دشمنی با آن وارد تعامل شد و به همین جهت نهضت نیز فعالیت های خود را علیه حکومت شاه تشدید کرد و در ۴ بهمن ۱۳۴۱ جمعی از فعالان آن ازجمله بازرگان، طالقانی و سحابی به زندان افتادند و پس از ماه ها زندان بدون محاکمه سرانجام ۱۴ اسفند ۴۲ در دادگاه نظامی محاکمه آنها آغاز شد و ۱۵ جلسه به طول انجامید.
مهندس بازرگان در دادگاه به حکومت هشدار داد که «ما آخرین گروه مخالفی هستیم که با زبان قانون با شما سخن می گوییم»، اما گوش کر حکومت این هشدار را نشنید و اعضای نهضت به ۴ تا ۱۰ سال زندان محکوم شدند. زندانیان نهضت آزادی که زندان ها را به مدرسه بزرگی برای آموزش زیربنایی تبدیل کرده بودند، تحولی در وضع زندان ها به وجود آوردند، به طوری که رژیم پس از مدت کوتاهی مجبور شد آنها را از هم جدا ساخته و هر کدام را به نقاط دورافتاده و بد آب و هوا بفرستد. به این ترتیب این زندانیان را در اوایل مهرماه ۱۳۴۳ به زندان های جنوب ایران، خصوصاً برازجان، تبعید کردند.۹ نهضت آزادی در ماجرای ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ از امام خمینی حمایت کرد و به عنوان بخشی از نواندیشان دینی ایشان را به عنوان رهبر مبارزات ضدرژیمی پذیرفتند.
بعد از این تاریخ و با توجه به سرکوب شدید ساواک در دهه ۵۰ فعالیت نهضت آزادی در داخل تقریباً متوقف شد اما شاخه های خارجی آن در اروپا و امریکا شروع به کار کردند. دکتر علی شریعتی و دکتر ابراهیم یزدی شخصیت هایی بودند که نهضت آزادی را در خارج از ایران تاسیس کردند و تا زمان انقلاب بین جنبش ضدشاهی در خارج از کشور نقش ایفا کردند.
● از اسلام انقلابی تا ایدئولوژی مارکسیستی
در اواخر سال ۴۳ افراد و گروه های مخالف رژیم با نقطه نظرهای مختلف و حتی بدون شناسایی یکدیگر به یک نتیجه رسیده بودند؛ «مبارزه مسلحانه». ترور منصور در بهمن ۴۳ و تیراندازی به شاه در فروردین ۴۴ آغاز مبارزه مسلحانه علیه رژیم بود.
در همین روزها (شهریور۴۴) بود که سازمان مجاهدین خلق به وسیله سه تن از دانشجویان عضو نهضت آزادی پایه گذاری شد. در اغلب قریب به اتفاق متون سازمانی، بنیانگذاران سازمان را محمد حنیف نژاد، سعید محسن و اصغر بدیع زادگان ذکر کرده اند، ولی واقعیت این است که بنیانگذاران سازمان در سال ۱۳۴۴ عبارت بودند از؛ محمد حنیف نژاد، سعید محسن و عبدالرضا نیک بین رودسری (معروف به عبدی). سازمان مجاهدین در آغاز ایدئولوژی اسلام را به عنوان تئوری راهنمای عمل خود در مبارزه ضدامپریالیستی انتخاب کرد. در اول شهریورماه ۱۳۵۰حکومت با برنامه یی پیچیده و حساب شده، ضربه خود را بر مجاهدین فرود آورد. اغلب خانه های تیمی که در مناطق مختلف تهران پراکنده بود، مورد حمله قرار گرفت.
در روز نخست ۳۰ نفر و طی روزها و تا یکی دو ماه بعد، قریب ۱۲۰ نفر از اعضای سازمان به دام افتادند. از این عده علاوه بر عناصر مرکزی سازمان، حدود ۳۵ تا ۴۰ نفر کادر همه جانبه بودند و بقیه را اعضای ساده سازمان تشکیل می دادند.
پس از این دستگیری گسترده سازمان برای این که قدرت خود را به رخ رژیم بکشد رویکرد نظامی و چریکی را هرچه بیشتر تقویت کرد و از آن زمان به بعد عمل نظامی به دغدغه اصلی سازمان مبدل شد. سازمان مجاهدین خلق که در ابتدا بنا نداشت به صورت علنی اعلام موجودیت رسمی کند بعد از حوادث شهریور ۵۰ و گسترش محبوبیت، رهبرانش تصمیم گرفتند که هویت و تشکیلات خود را علنی کنند، بنابراین طی بیانیه یی در۲۰ بهمن همان سال رسماً اعلام موجودیت کردند. این بیانیه که در خارج از کشور منتشر شد آیه «اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا» و عبارت معروف «به نام خدا و به نام خلق قهرمان ایران» را بر پیشانی داشت و نام تشکیلات نیز «سازمان مجاهدین خلق ایران» اعلام شد.
در سال ۵۴ سازمان مجاهدین خلق ایران به رغم ضربات مهلک رژیم، به دلیل کارایی سازمان و شجاعت افراد آن در ادامه مبارزه مسلحانه با مخوف ترین دیکتاتوری پلیسی مورد توجه و حمایت معنوی و مادی قشر گسترده یی از مردم، به خصوص جوانان قرار گرفته بود و همگام با فداییان، به عنوان اپوزیسیون کوبنده رژیم شاه شناخته شده بود.
ولی به موازات استحکام ساختار تشکیلاتی و قدرت مقاومت، گرایش به مارکسیسم نیز در سازمان پیشرفت کرده بود. طی سال های ۵۳ - ۵۲، مطالعات اغلب رهبران و کادرهای درجه اول مجاهدین پیرامون انقلابات کوبا، چین، الجزایر و جنگ ویتنام بود و این چنین بود که آرام آرام درمیان بسیاری از اعضای اصلی سازمان کتاب ها و آموزهای مارکسیسمی جای قرآن و آموزه های اسلامی را گرفت و آموزش های قرآنی را کنار گذاشتند.
همزمان با کنار گذاشتن آموزش های قرآنی، هویت قرآنی نیز کنار گذاشته شد و به تدریج «دیالکتیک محصول علم» جای خود را به «دیالکتیک مارکسیستی» می داد. از اواخر سال ۵۲ برخی از رهبران و کادرها به بحث و گفت وگو در زمینه ترکیب ایدئولوژی مارکسیسم و تعالیم اسلامی پرداختند. در این میان تقی شهرام نقش مؤثرتری در این زمینه داشت. پس از تغییر ایدئولوژی سازمان دچار اختلافات درونی شد و کسانی چون مجید شریف واقفی، مرتضی صمدیه لباف، لطف الله میثمی و... تغییر ایدئولوژی را نپذیرفتند، همچنین روحانیون انقلابی که تا آن زمان از سازمان حمایت می کردند بعد از تغییر ایدئولوژی از سازمان سلب حمایت کردند. در چنین شرایطی سازمان برای این که در عملیات نظامی از چریک های فدایی و گروه های دیگر عقب نماند فعالیت نظامی و عملیات های انتحاری اش را گسترش داد، تا شاید از این رهگذر بحران های درونی تحت الشعاع قرارگیرد، همچنین بخش مارکسیست شده تصمیم به حذف و تصفیه غیر مارکسیست ها گرفتند و مجید شریف واقفی را ترور کردند. با در پیش گرفتن چنین رویکردی سازمان مجاهدین خلق روز به روز از اهداف اصیل خود دور شد و به گروهی مارکسیست ارتجاعی تبدیل شد و از جریان های مذهبی و مردمی فاصله گرفت.۱۰

پی نوشت ها:
۱- انقلاب ایران در دو حرکت، مهندس مهدی بازرگان، چاپ اول ۱۳۶۳، ص۱۷
۲ - ایران بین دو انقلاب، یرواند آبراهامیان، ترجمه؛ احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی چاپ نهم ۱۳۸۳، ص ۳۴۶ تا ۳۴۹
۳ - همان، ص ۳۵۸ تا ۳۵۹
۴ - تاملی در مدرنیته ایرانی ، علی میرسپاسی ، ترجمه؛ جلال توکلیان، انتشارات طرح نو چاپ اول ۱۳۸۴، ص ۲۷۷
۵ - ایران بین دو انقلاب، ص ۳۹۱
۶ - همان، ص ۵۵۵ تا ۵۵۹
۷ ك روشنفکران ایران در قرن بیستم ،علی قیصری، ترجمه؛ محمد دهقانی، انتشارات هرمس، چاپ اول۱۳۸۳، ص۱۶۷
۸ - جلد اول اسناد نهضت آزادی ایران
۹ - مقدمه جلد سوم اسناد نهضت آزادی ایران
۱۰-http://lootimammadmojahed.blogfa.com
بیژن مومیوند

منبع : روزنامه اعتماد