معماری در گذر از واقعیت به مجاز

معماران نخست از هندسه و ابزار ترسیمی‌ برای تفهیم ایده‌هایشان به دیگر گروه‌های دست‌اندر‌کار نظیر کارفرمایان و پیمانکاران استفاده می‌کردند. پرسپکتیوها و ترسیمات سه‌بعدی و سرانجام ماکت‌ها و مدل‌ها ابزار بعدی برای تجسم بخشیدن به تصورات ذهنی طراحان فضاهای معماری بوده‌اند.
اما در عصر جدید با ورود کامپیوتر به عرصه شبیه‌سازی فضای معماری، افق های نوینی فراروی معماران گشوده شده است. چه این ابزار جدید، علاوه‌بر اندازه‌ها و تناسبات، مصالح و رنگ و بافت را نیز به نمایش می‌گذارند. نورها را باز‌آفرینی می‌کنند و با جان بخشیدن به تصاویر و حرکت دادن به آنها، پاره‌ای از وظایف مدل‌های حجمی را‌ نیز به دوش می‌کشند. کامپیوتر، ابزار قدرتمندی است که می‌تواند نقش چند‌رسانه‌ای را در انتقال یک ایده از طراح به مخاطب ایفا کند.
سیر تجارب معماران در آزمودن روش‌های معرفی ایده های فضایی شان در این هزاره‌ها، سیر تکاملی در دستیابی به روش‌های چند‌رسانه‌ای برای بازآفرینی مجازی فضای معماری است. سیری که هدف غایی آن بازآفرینی هرچه کامل‌تر و جامع‌تر و واقع‌نمایانه‌تر فضای معماری بر روی صورتی مجازی بوده است.
مقوله «واقعیت مجازی» مدت‌ها است که دلمشغولی اصلی طراحان سیستم‌های مالتی‌مدیا در عرصه شبیه‌سازی است. تجربه‌ها و طراحی‌هایی که در عرصه بازآفرینی واقعیت مجازی صورت گرفته‌اند، در تسخیر تمامی ‌حواس انسان، از بینایی و شنوایی گرفته تا لامسه‌ ، بویایی و حتی چشایی را در نظر دارند و می‌کوشند قرارگیری تمام و کمال در یک محیط مجازی را همانند دیدن یک رویا، امکان‌پذیر سازند.
هم اینک، با کمک سنسورهایی که کلیه پیام‌های محیطی را به تمامی ‌حواس ما می‌دهند و متقابلا دستورات حسی و حرکتی را از آنها دریافت می‌کنند، می‌توانیم در محیط مجازی حضور یابیم. به هر سو که خواستیم حرکت کنیم، زوایای مختلف محیط و اتفاقات جاری در آن را به انتخاب خود ببینیم، صداهای موجود در محیط را بر حسب موقعیت خود و به تناسبات جابه‌جایی‌هایمان بشنویم، اشیا را لمس کنیم، بافت، نرمی ‌و زبری، یا گرمی ‌و سردی آنها را تجربه کنیم، بوهای پیرامون را استشمام کنیم و با رفتار و حرکت‌های خود بر رویدادها تاثیر بگذاریم. در محیط واقعیت مجازی می‌توانیم صدای قدم‌هایمان را بشنویم. می‌توانیم وزش نسیم را حس کنیم، می‌توانیم با دیگر افراد حقیقی (کاربران) یا مجازی (سیستم) حاضر در محیط گفت‌وگو و تعامل کنیم و به تعبیری می‌توانیم زندگی کنیم.
اما اثرات این دستاورد تکنولوژیک، صرفا به معرفی و بیان معماری محدود نمی‌شود. «واقعیت مجازی» در تلفیق با امکانات شبکه گسترده اینترنت، قابلیت‌ ها و بالطبع تحولاتی در عرصه‌های مختلف زندگی شهری نظیر تجارت، آموزش و‌... روی شبکه اینترنت انجام می‌شوند. در شبکه می‌توان به مرکز تجاری مجازی قدم گذاشت. ویترین‌های هرکدام از فروشگاه‌ها را دید. وارد فروشگاهی شد و اجناس را بررسی کرد‌. سپس با استفاده از کارت‌اعتباری خرید کرد. می‌توان به یک اداره مجازی وارد شد. به قسمت مربوط به کار خود رفت و سوالات مورد‌نظر را پرسید. یا فرم‌های مورد‌نظر را دریافت و تکمیل کرد و کار خود را به جریان انداخت. همچنین می‌توان در یک سالن مجازی موسیقی حضور یافت. صندلی مورد‌علاقه را انتخاب کرد و اجرا را دید و شنید و حتی می‌توان صندلی خود را ترک کرد و با قرار گرفتن در کنار نوازنده، از نزدیک روش کار او را مشاهده کرد.
اینترنت در شهرهای آینده، بخش عمده‌ای از کاربری‌های شهری را در خود جای خواهد داد. تحول مفهوم شهر در اثر این اتفاق تکنولوژیک، خود مقوله شهرسازانه‌ای است که از هم‌اکنون می‌توان جوانب مختلف آن را دید و بدان پرداخت، اما در کنار این مساله، نکته قابل‌توجه دیگری نیز وجود دارد و آن شکل وشمایل شهر مجازی جدیدی است که در شبکه به وجود آمده است. یقینا این شهر مجازی نیازمند طراحی است. طراحی که جدا از ساختار‌، هویت ادراکی- فضایی آن را هم مورد توجه قرار دهد.
طراحی این محیط‌ها بر‌مبنای تکنولوژی «واقعیت مجازی» را چه کسانی انجام خواهند داد؟ بی‌تردید معماران در شمار اصلی‌ترین طراحان این محیط‌ها خواهند بود. چه بسیار از خصلت‌ها و قانونمندی‌های حاکم بر محیط‌های واقعی و فیزیکی، در محیط‌های مبتنی بر «واقعیت مجازی» نیز صدق می‌کند، اما قانونمندی‌های فضایی حاکم بر محیط «واقعیت مجازی» به قانونمندی‌های محیط فیزیکی و واقعی محدود نیست. محیط «واقعیت مجازی» قانونمندی‌های ویژه خود را دارد که شرایط و امکانات جدیدی را پیش روی طراحان و معماران قرار می‌دهد. واقعیت مجازی به لحاظ مجازی بودن، امکان رهایی از بسیاری از محدودیت‌ها و قوانین دنیای فیزیکی را فراهم می‌سازد. در دنیای واقعیت مجازی‌، محدودیت‌های متعارف خواص مواد، قیمت مصالح، جنبه‌های استاتیک، بعد مكان، زاویه دید و‌... وجود ندارند. در این دنیای مجازی می‌توانیم مصالحی را فارغ از خواص آنها، در فضاهای طرحمان به کار بریم.
انتخاب مصالح مختلف تفاوتی از نظر قیمت و هزینه کاربرد مصالح ایجاد نمی‌کند. قواعد سازه‌ای متعارف، نقش تعیین‌کننده‌ای جز در حیطه عادات بصری ما نخواهد داشت. حتی می‌توان اثرات فقدان نیروی جاذبه‌ ثقلی و امکان تثبیت، شناوری یا حرکت منظم عناصر و احجام در فضاها را تجربه کنیم. آن‌گونه که گویی در سیاره‌ای دیگر سیر می‌کنیم. بعد مسافت در این دنیای مجازی بی‌معنی است و تنها در یک لحظه می‌توانیم بین دو نقطه با دورترین فاصله جابه‌جا شویم. محدودیتی از لحاظ زاویه دید معمول بر حرکت و درکمان از محیط حاکم نیست. می‌توانیم محیط را از چشم پرنده ببینیم. از چشم ماهی تجربه کنیم یا با چشمانی با عدسی محدب در فضا حرکت کنیم. می‌توانیم ببینیم بی‌آنکه دیده شویم.
می‌توانیم همزمان در چند جا باشیم و می‌توانیم امکانات جدید را تجربه کنیم که هیچ‌گاه در دنیای واقعیات عینی برایمان متصور نبوده‌اند.
البته این نخستین‌بار نیست که پیشرفت تکنولوژی دامنه امکانات معماری را توسعه می‌دهد. روزگاری کشف قوانین پرسپکتیو، نگاه معماران به محیط پیرامونشان را تغییر داد. زمانی مهندسان بتون را کشف کردند و امکانات جدید آن، انقلابی را در فرم و فضای معماری پدید آورد. با ورود کامپیوتر به عرصه معماری امکان اندیشیدن به مقوله‌هایی نظیر فرم‌های پیچیده هندسی و ریاضی فراهم شد. فرم‌هایی که تا پیش از آن و به شیوه سنتی به هیچ‌وجه متصور نبودند. تکنولوژی باز‌آفرینی «واقعیت مجازی» نیز امکان جدیدی است که می‌توان معماران هزاره آینده را به تجسم فضاهای خیال‌پردازانه‌تری وادارد.
پیدایش شاخه حرفه‌ای جدید و طراحی فضاهای مجازی، نقش نوینی را هم به نقش‌های اجتماعی- حرفه‌ای معماران می‌افزاید. امری که پیش از این نیز سابقه داشته است. چرا که معماران همواره در طیف متنوعی از نقش‌های اجتماعی- حرفه‌ای نوسان کرده و همیشه سر نخ شاخه‌های متعددی از فعالیت‌های حرفه‌ای را در دست داشته و همپای تحول و نو شدن شیوه زندگی هر دوره، نقش‌ها و فعالیت‌های جدیدی را تجربه کرده‌اند. طراحی فضاهای شهری و معماری روی شبکه نیز نقش جدیدی است متعلق به عصر نوینی که بدان وارد می‌شویم.
هزاره‌های گذشته، هزاره‌های تلاش معمار برای تحقق ذهنیت‌های فضایی‌اش و به عبارتی گذار معماری از دنیای مجازی به دنیای واقعی بوده است. به نظر می‌رسد هزاره آینده هزاره گذار معماری از واقعیت به مجاز می‌باشد چه این دنیای مجازی است که بستر تحقق تخیلات معماری خواهد بود که در هزاره جدید، باید او را معمار فضاهای مجازی نامید.

شهوند یوسف زاده

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد