پوسته اقیانوسی

قشر جامد زمین پوسته نسبتا نازکی است که سنگهای آن از قشر زیرین یعنی قشر گوشته یا مانتل که براثر فرآیندهای پیچیده ، در طی میلیونها سال منشا گرفته ، سبکتر و غلظت آن کمتر می‌باشد. قشر جامد زمین خود شامل دو پوسته است: پوسته قاره‌ای و پوسته اقیانوسی. پوسته قاره‌ای (Continental) در مقایسه با پوسته اقیانوسی (Oceanic Crust) وزنش سبکتر است. چگالی متوسط آن ۲.۷ است در حالیکه چگالی پوسته اقیانوسی ۳ و چگالی قسمت فوقانی گوشته ۳.۴ است.
ضخامت پوسته قاره‌ای بیشتراز پوسته اقیانوسی بوده و ضخامت متوسط آن ۳۵ تا ۴۰ کیلومتر و درقسمت های مرتفع کوهستانی بین ۷۰ - ۶۰ کیلومتر و به قدمت ۱۵۰ تا ۳۵۰۰ میلیون سال است. در صورتی که پوسته اقیانوسی از ۲۰۰ میلیون سال قدیمیتر است. ساختمان پوسته قاره‌ای پیچیده و ترکیبش متغیر است در صورتی که قشر اقیانوسی ساختمان لایه‌ای ساده و ترکیب یکنواختی دارد. حد فاصل پوسته قاره‌ای با پوسته اقیانوسی بطور عادی بوسیله رسوبات جدید پوشیده می‌شود.
● ساختمان پوسته اقیانوسی
اطلاعات ما از ترکیب و ساختمان قشر اقیانوسی اکثرا بر اساس مدارک ژئوفیزیکی و مطالعه نمونه‌های سنگی که از حفاریها و نمونه برداری از کف اقیانوسها بدست آمده استوار می‌باشد. اطلاعات لرزه‌ای و ثقل سنجی ، پوسته اقیانوسی ، سه لایه با ضخامت متوسط ۶ کیلومتر را نشان می‌دهد:
▪ پوسته اقیانوسی زیرین
۱) لایه اول :
لایه اول یا بالاترین لایه شامل سنگهای رسوبی غیر متراکم به ضخامت یک کیلومتراست.
۲) لایه دوم :
لایه دوم از سنگهای متراکم مانند آهک و شیل تشکیل شده و معمولا بین ۱.۵ تا ۲ کیلومتر ضخامت دارد. در بعضی نواحی جریانهای گدازه بازالتی بطور بین چینه‌ای در لابلای این سنگها قرار گرفته است. از این بازالتها که پس از فوران به سرعت زیر آب سرد شده‌اند، اغلب به شکل بالشتکهای کروی در می‌آیند که پیلو (pillow) نامیده می‌شوند.
۳) لایه سوم :
لایه سوم با ضخامتی در حدود ۵ کیلومتر تا شکستگی موهورویچیک ادامه پیدا می‌کند. مرز بین پوسته جامد و گوشته با افزایش ناگهانی چگالی سنگها مشخص می‌شود. ترکیب لایه سوم به خوبی معلوم نیست، ولی از اطلاعات موجود درباره مراحل تشکیل پوسته اقیانوسی چنین استنباط می‌شود که این لایه در قسمت بالا شامل ترکیبات آذرین بازیک نفوذی و در پایین شامل سنگهای آذرین بازیک احتمالا از نوع گابرو می‌باشد.
● منشا حوضه‌های اقیانوسی
قدمت اکثر پوسته‌های اقیانوسی کنونی از ۲۰۰ میلیون سال کمتر است. مطالعه گسترش کف اقیانوسها توام با اطلاعات حاصل از حاشیه قاره‌ها نشان می‌دهد که اقیانوسهای اطلس ، هند ، آرکتیک و آنتراکتیک از دوران اول وجود نداشته‌اند. این اقیانوسها اساسا حوضه‌های گسلی و حوضه‌های ریفتی و بریده‌ای بوده‌اند که ابتدا بر اثر تقسیم شدن یک ابرقاره و بعدا ، از تقسیم یک قاره بزرگ حاصل شده‌اند.
پوسته گرانیتی این قاره‌ها که دارای چگالی پایینی است بطور افقی و یکسان پوسته بازالتی با چگالی بیشتر را پوشانیده است. برعکس ، اقیانوس کبیر که یک اقیانوس ریفتی نبوده بلکه احتمالا اقیانوس قدیمی بوده که با بازشدن و توسعه دیگر اقیانوسها از گسترش آن کاسته شده است.
● منشا پوسته اقیانوسی
گسترش کف دریا مکانیسمی است که در اثر آن پوسته اقیانوسی بوجود می‌آید و یا ازبین می‌رود. کف تمام اقیانوسها به علت بیرون ریختن مواد مذاب ، مخصوصا گدازه‌های بازالتی که از گوشته بیرون می‌آید دارای برجستگیهای در حال افزایش است. نسبت گسترش پوسته جدید در کف اقیانوسها در دو پهلوی برجستگی ، هر سال بین یک تا ده سانتیمتر تغییر می‌کند. نه تنها پوسته جامد در این حرکات بلکه گوشته بالایی تا عمق ۷۰ الی ۱۰۰ کیلومتر روی لایه نیمه مذاب حرکت می‌کند.
به محض رسیدن مواد مذاب جوشان بازالتی به سطح دریا ، در طول برجستگیها جامد گردیده و مغناطیسی در جهت شمال و جنوب ایجاد می‌گردد که همان میدان مغناطیسی متداول زمین است. به عبارت دیگر ، پوسته جامد مغناطیسی را بطور یکسان در دو طرف برجستگی مانند یک نوار ضبط می‌کند.
● تخریب پوسته اقیانوسی
در اقیانوسهای بزرگتر و بویژه در اقیانوس کبیر ، با گسترش آخرین سطح کف اقیانوس ، پوسته اقیانوسی در اثر نیروهای کمپرسیونی یا فشاری در مانتل پایین می‌رود. این عمق پوسته اقیانوسی در محل شکافهای اقیانوسی مشاهده می‌شود. به عبارت دیگر ، یکی از پلیتها که معمولا به علت گسترش فعال کف دریا تحرک زیادی دارد، در مجاور پلیت دیگر به علت نیروهای فشاری به سمت پایین کج می‌شود. قسمتی از این فرو رفتگی که شیب تند دارد، زون فرورانش را ایجاد می‌نماید. پلیت فرو رفته ضمن پایین رفتن پوسته اقیانوسی را به سمت زیر و داخل گوشته حمل کرده و رسوبات سطحی که چگالی کمتری دارند. در طی این مراحل تغییرشکل داده و اسکارپ تشکیل می‌دهند.
تمامی بقایای پوسته اقیانوسی بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر عمق ذوب می‌شوند، اما پلیت تا عمق ۷۰۰ کیلومتر قبل از ذوب شدن کامل در مانتل پایین می‌رود. مواد مذاب پوسته اقیانوسی به علت داشتن چگالی کمتر از مانتل ، به صورت گدازه و همراه با رسوبات حاصل از اسکارپ‌ها از کف اقیانوس فوران و رشته جزایر ولکانیکی یا جزایر قوسی را در حاشیه پلیتی که در روی پلیت دیگر قرار گرفته تشکیل می‌دهند.