نگاهی به عملکرد پیشوای چهارم شیعیان در حوادث پس از عاشورا

● امام سجاد(ع) و مدیریت بحران
مدیریت در هر مجموعه، امنیت و آرامش را بسیار سهل و ممكن می نماید تا وقتی بحران در جامعه، اندیشه و یا به گروهی كه طرفدار اندیشه خاص می باشند، حاكم با شد، برای خروج از این بحران مدیری بسیار كارآزموده می طلبد تا از این شرایط به سلامت عبور كرد؛ بخصوص مجموعه ای گرفتار بحران جمعی باشند كه حامل پیام بزرگی برای تمام انسانها هستند، درست مثل پیامبران الهی كه وظیفه ای بسیار خطیر از طرف خداوند عهده دار بودند.
پیام آوران كربلا برای انسانها، پیام آزادی از قید طاغوتها و فرعونها و پیام عزت و آزادگی، و پیام شهادت با عزت در مقابل زندگی ذلت و خفت بار، و پیام پیروزی خون بر شمشیر را آوردند، در بحرانی ترین لحظه ها این پیامها به بهترین و رساترین فریادها بر گوش تمام اهل تاریخ طنین انداز شد و صدای كیست مرا یاری كند؟ را آزادگان و شرافتمندان تاریخ انسانیت لبیك گفته و خواهند گفت؛ و بدین سبب هرگز هیچ زور و سلطه ای را از مستكبران پذیرا نخواهند شد! اما امام سجاد(ع) و عمه اش زینب(س) و اهل بیت امام حسین(ع) در بحران بی نظیر تاریخ بشریت این پیامها را به انسانیت رسانده اند.
مدیریت چنین بحرانی با درایتی امكان پذیر است كه صبر و سعه صدر و شجاعت پیامبران بزرگ الهی چون نوح، ابراهیم، ایوب، موسی، عیسی و محمد و ... - صلوات ا... علیهم اجمعین- در او متجلی و نمایان باشد، امام سجاد(ع) به راستی وارث انبیای الهی است كه دین الهی را از بحرانی ترین لحظه های تاریخ به سلامت گذراند و حیات انسانیت و انسان را كه رمز قیام عاشورا بود، به قلب و دل انسانها پیوند داد و برای همیشه تاریخ زنده ماند. بدون تردید اگر مدیری همچون امام سجاد(ع) پس از شهادت امام حسین(ع) وجود نداشت، طغیان گران و مستكبران پیروز تاریخ بودند و هیچ كس در مقابل ظلم و ستم فرعونهای زمانه قدرت نفس كشیدن نداشت، امام حسین(ع) با فدا كردن خود، این درس را در مدرسه عاشورا به امام سجاد(ع) تدریس كرد و ایشان هم در كوفه و شام در مقابل فرعون زمانش با شجاعت به همگان آموخت و بدون كوچكترین واهمه آنها را به قبول شكست وادار كرد. و از این روی بود كه انسانیت آموخت كه مقاومت و ایستادگی در برابر مستكبران برای مظلوم پیروزی و برای ظالم خفت و خواری در پی دارد.
امام علی بن الحسین(ع) مشهور به زین العابدین و سجاد، با انواع بحرانها و تدابیر از نزدیك آشنایی داشت و با مشكلات بسیاری كه در دوره حیاتش با جد و عمو و پدرش برای جامعه اسلام به وجود آمد همه را از نزدیك می شناخت و با جریانهای سیاسی و اجتماعی مدینه و كوفه و جهان اسلام آشنا بود.
آن حضرت در حادثه عاشورای سال ۶۱ (ه.ق) حدوداً ۲۳ سال سن داشته و دارای همسر و فرزندانی بوده است. تمام قضایای تاریخ و وقایع شهر مدینه و حركت امام حسین(ع) و پیش از آن صلح امام حسن(ع) و برخورد معاویه با شیعیان همه برای آن حضرت شناخته شده است. در جمع كاروان امام كه از مدینه به سوی مكه رهسپار شد حضور داشت و در حضور امام از مكه به سوی كوفه حركت می كند و در مسیر راه و در منازل مختلف با افراد مختلف ملاقات می كند. و خطبه های فراوانی ایراد فرموده و هدفها و غایت قیام را نیز تبیین و وظایف اهل بیت پس از شهادت خود را ترسیم و بصراحت فرمود: فرزندم علی پس از من امام واجب الاطاعهٔ است، به اهل بیت خود فرمود كه از او اطاعت كنید امام در آخرین لحظه ها تمام آنچه را كه برای امامت نیاز است، به امام سجاد(ع) سپرد. بنابراین راهی كه امام حسین(ع) با درایت كامل آغاز كرد و مدیریت نمود، راه پایدار و مستمر بود كه امام سجاد(ع) باید آن را ادامه می داد. این قضیه از ابتدای راه روشن بود و امام سجاد(ع) برای استمرار و رهبری نهضت بزرگ كاملاً آماده بود و از قبل برنامه هایی كه پدر بزرگوارش ترتیب داده بود، همه را می شناخت و مو به مو اجرا می كرد، در تأسیس نهضت عاشورا مدیریت بسیار قوی از سوی امام حسین(ع) اعمال شد به گونه ای كه تعداد سپاه امام و اعضای آن همه افراد خاص بودند، اخلاصی كه امام در راه خدا داشت این اخلاص با مدیریت امام در تك تك اعضای سپاه امام از كودك تا پیرترین عضو مشاهده می شود، این یك مدیریت معنوی بی نظیر است، اخلاصی كه امام دارد، حبیب بن مظاهر دارد و سرباز خردسال امام نیز دارد و با بی زبانی این اخلاص متجلی می گردد نظمی كه در نهضت عاشورا و اداره این نهضت دیده می شود، با انسجام و وحدت در كمتر مجموعه ای یافت می شود و همین نظم در مدیریت بود كه گروه اندك امام(ع) با سپاه عظیم وقتی روبرو شدند خود را نباختند، استواری و ایمان راسخ در تك تك اعضای سپاه امام واقعاً بی نظیر و یك الگوی كامل برای نهضت های الهی و اسلامی است.
سپاه دشمن از وضع امام و روحیه آن حضرت در روز عاشورا وقتی كه تنها مانده بود، چنین گزارش می دهند: هرگز او را با تنهایی اش شكست پذیر ندیدیم با این كه تمام یارانش در خون غلتیده بودند(۶) هر چه بلا بیشتر می شد، چهره اش نورانی تر می شد، وقتی شب عاشورا امام با تك تك یاران خود صحبت كرد و فرمود شما آزاد هستید بروید، «زهیربن قین» برخاست و عرض كرد: اگر هزار مرتبه زنده شوم و مرا در دفاع از تو و در راه هدف تو قطعه قطعه كنند، دست از یاری تو برنمی دارم. همین زهیر چند روز پیش از این دوست نداشت در مجاورت خیام امام خیمه بزند و از آن حضرت دوری می كرد، اما درایت و مدیریت امام از همان زهیربن قین مردی ساخته كه چنین عاشقانه در راه او اظهار محبت می كند، شیخ مفید می نویسد: همه یاران آن حضرت چنین گفتند امام زین العابدین(ع) می فرماید: در این شب (عاشورا) من مریض بودم، عمه ام زینب از من پرستاری می كرد، پدرم در گوشه ای نشسته بود و شمشیر خود را اصلاح و این شعر را زمزمه می كرد: «ای روزگار دوستیت پایدار نیست با دوست غیر از دشمنیت هیچ كار نیست» من منظور پدرم را متوجه شدم بغض گلویم را گرفت، اما ساكت شدم، ولی عمه ام زینب بی قراری نمود، پدرم او را دلداری و توصیه به صبر كرد
امام، خواهران و سایر اعضای اهل بیت را به صبر و استقامت و شجاعت و تحمل مصائب سفارش نمود. پس از این توصیه هیچ یك از آنها بی تابی نكردند و عمل دون شأن از آنها دیده نشد. از «حر بن ریاحی» كه فرمانده اولین دسته از سپاه كوفه بود كه برای دستگیری امام مأموریت داشت، مدیریت و برخورد شایسته امام، او را به اندیشه واداشت، امام با رفتار خود كه از دشمن با گشاده رویی و با آب پذیرایی كرد و سعی نمود آنها را به راه روشن هدایت نماید، حر پس از تفكر به خیل كاروان امام پیوست. بنابراین نقش مدیریت در نهضت عاشورا و تأسیس آن مكتب بی نظیر، كاملاً برجسته است. مدیریت امام مجموعه ای منسجم و همدل و هماهنگ به وجود آورد كه اساس یك نهضت است. همه در پیروی از پیشوای خود یك دل بودند و همه پیمان جان بسته بودند كه با همان هدف تا پای جان از او دفاع نمایند، یكی از یاران امام سینه خود را سپر امام كرد تا امام نماز را بپا دارد. مدیریت امام انسان ساز بود و نهضت عاشورا بر پایه این مدیریت تأسیس شد.
۱) امام سجاد(ع) و استمرار مدیریت در شرایط بحران
امام حسین(ع) برای ادامه نهضت خود چنانكه در تأسیس، مدیریت شایسته ای اعمال كرد ضروری است كه برای استمرار و پایداری و انتقال آثار و حفظ آنها و تبیین و بازگو كردن بدون تحریف آن به مدیری نیاز است كه در شرایط بحرانی پس از تأسیس آن را صیانت و اداره كند و از آن پاسداری نماید، مدیری كه مؤسس نهضت بود شخصیتی چون امام حسین تربیت یافته پیامبر(ص) بود، مدیری كه بتواند از بحرانی ترین شرایط، نهضت را عبور دهد و با حفظ شعارها و پیامهای آن به آیندگان منتقل كند چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟
۱-۱) ویژگی های امام سجاد(ع) و كاركرد آن در مدیریت بحران
مدیر هر مجموعه و هر اندیشه ای باید ویژگیهای ممتاز داشته باشد تا مجموعه را به هدف غایی و عالی با بهترین روشها هدایت كند. امام سجاد(ع) با درایتی كه از خود در نهضت عاشورا و پس از آن نشان داده روشن كننده شخصیت ممتاز آن حضرت است، حضور امام سجاد(ع) در كربلا دارای پیام است، به این جهت كه امام و تنها معصوم پس از امام حسین(ع) و كسی كه باید نهضت عاشورا به دست او به ثمر و نتیجه برسد، در این مجموعه باشد. چنانكه خواهران امام به عنوان اعضای اردوی مرحله بعد بودند در این مجموعه حضور داشتند. چون در نهضت امام حسین(ع) دو گروه با دو وظیفه خاص نقش آفریدند.
الف) گروه اول (امام و یاران شهیدش)
این گروه تأسیس نهضت عاشورا را به عهده داشتند، آنها با خون سرخ خود اسلام ناب محمدی(ص) را از اسلام غیر ناب كه سازشكاران و قدرت طلبان و خلفای اموی و عباسی و... مدعی آن بودند متمایز كردند و با رنگ سرخ خون، حق را از باطل جدا كردند.
ب) گروه دوم: (امام سجاد و اهل بیت «بقایای كاروان حسینی»)
وظیفه و نقش گروه اول با مدیریت امام حسین(ع) از مدینه شروع شد و تا شهادت امام حسین، عصر عاشورا بود. آنها نقش تأسیسی داشتند.
وظیفه و نقش گروه دوم با مدیریت امام زین العابدین(ع) پس از شهادت امام حسین(ع) آغاز می شود. این دوره بسیار حساس و سخت و در طول تاریخ اسلام دوره ای بسیار پرآشوب و مشقت بار برای پیروان اهل بیت بوده است. اوضاع اجتماعی بسیار آشفته و اوضاع سیاسی نیز در بحران كامل قرار دارد، چون در رأس امور فردی نالایق و ناشایسته مثل یزید قرار گرفته است. انواع منكرات در جوامع اسلامی و شهرهای اسلامی به تقلید از بنی امیه رواج یافته و دین اسلام با تمام دسیسه ها از درون و از بیرون مورد تهاجم قرار گرفته، اگر به وقایع تاریخی این دوره اشراف داشته باشیم، به حاكمیت بحران به سراسر جغرافیای جهان اسلام واقف می شویم ابوالفرج اصفهانی به گوشه هایی از انحرافهای اجتماعی این دوره اشاره می كند و مسعودی به فسق و فجور دوره حكومت یزید تصریح می كند.
مدیری كه باید از این بحرانهای سخت نهضتی تازه تأسیس را به سلامت عبور بدهد، امام زین العابدین است كه دارای ویژگی های ذیل است:
▪ در متن نهضت قرار دارد و در واقعه كربلا حاضر است و از نزدیك شاهد وقایع پیدایش نهضت الهی است.
▪ مقبولیت عمومی دارد، همه امت اسلام او را قبول دارند و بدین جهت آن حضرت را القابی نظیر: العدل، امام الامهٔ، سیدالمتقین، الامین و... لقب داده اند، دكتر شهیدی معتقد است این القاب را مردم به آن حضرت داده اند، افرادی كه نه شیعه بودند و نه به مقام عصمت و امامت آن حضرت عقیده داشتند، بلكه به خاطر بروز صفاتی عالی از آن حضرت و براساس اعتقاد قلبی خود كه به شخصیت حضرت در آن ها به وجود آمده بود می دادند. هر یك از این لقبها نشان دهنده مرتبه ای از كمال نفس و درجاتی از ایمان و اخلاص آن حضرت و اعتماد مردم به آن حضرت بود.
«محمد ابن سعد» درباره امام سجاد(ع) می نویسد: علی بن الحسین عالی مرتبه و پرهیزگارترین و بلند مرتبه ترین فردی است كه از پیامبر(ص) روایت می كند... . زهری (او یكی از دانشمندان بزرگ اهل سنت است كه معاصر امام سجاد بود) گفته علی بن الحسین فقیه ترین و داناترین فرد روزگار است و بیش از همه بر گردن من حق و منت دارد.
▪ عابد و زاهدی بی نظیر در عصر خود كه تمام علمای اسلام به این ویژگی آن حضرت اعتراف و در برابر آن حضرت خاضع و خاشعند.
▪ اعلمیت (دانایی و علم) امام سجاد(ع) برای دوست و دشمن اثبات شده است و هیچ كس منكر فضایل علمی حضرت نیست.
▪ جمیع اوصاف و ویژگیهایی كه رسول خدا(ص) و جانشینان راستین آن حضرت داشتند، در آن حضرت به زیباترین و نیكوترین صورتها نمایان بود و همین تجلی اوصاف بود كه مقبولیت عمومی و هیبتی خاص از حضرت ظاهر می نمود، وقتی مسلم بن عقبه حضرت را احضار كرد و به سبب خشمی كه از او و خاندانش در دل داشت قصد كشتن حضرت را كرد. وقتی امام سجاد(ع) وارد شد، مسلم با دیدن امام به لرزه افتاد و در مقابل امام از جای خود برخاست و با احترام امام را در كنارش جای داد. شكوه امام در حج «عبدالملك» را به حیرت واداشت و او با قصد تحقیر پرسید او كیست؟ فرزدق او را با زیباترین سروده اش معرفی كرد.
بنابراین امام سجاد(ع) از نظر شایستگی بدیل امام حسین(ع) بود و از آن جهت كه مقبولیت عمومی و بی نظیر در میان امت اسلام داشت تجلی سیره نبوی نیز در او بسیار برجسته است پس شایستگی و منزلت رفیع اجتماعی آن حضرت، سیمای پیامبر(ص) را احیا كرد و نفاق بنی امیه و جبهه مقابل نهضت عاشورا كه یكی از اهداف قیام امام حسین(ع) بود را روشن كرد و بر همه حتی اهل شام و آیندگان تاریخ روشن شد كه اسلام ناب در جانب مكتب عاشوراست.
از این روی یكی از بحرانهای مهم تاریخ اسلام در این مقطع با شخصیت و ویژگیهای امام زین العابدین(ع) مدیریت شد. پس در مدیریت بحران وجود شخصیت برجسته برای گذر از وضع بحرانی یكی از درسهایی است كه از نهضت عاشورا و سیره امام سجاد می توان درس گرفت. پس از برشمردن ویژگیهای فردی امام سجاد(ع) و نقش آن در مدیریت بحران، به بحرانهایی كه آن حضرت در انجام مأموریت خود با آن مواجه شد و از آنها برون رفت اشاره می كنیم:
۲) بحرانها و مدیریت امام سجاد(ع)
۱-۲) بحران اسارت اهل بیت(ع)
بحران اسارت اهل بیت(ع) كه ناشی از فقدان امام حسین(ع) بود خلا پناهگاه عواطف و امنیت روحی را آسیب پذیر می كند. دیدن این صحنه از نظر عاطفی برای مجموعه تحت مدیریت امام سجاد(ع) بسیار غم انگیز بود. چون وجود پدر و عموی قهرمان و همسر، مایه امن و آسایش كودكان و زنان، عضو این مجموعه بود كه پس از فقدان عزیزان، به شدت متأثر و دردمند بودند، طبیعی است كه اظهار عواطف و احساسات در مقابل این تراژدی بی نظیر تاریخ باید عظیم باشد،مجموعه ای كه ساعتی پیش، پدر داشتند، عمو و برادر و همسر داشتند ولی در فاصله اندكی همه را یك جا از دست دادند و با دشمنی مواجه هستند كه بسیار سفاك و بی رحم است، غارتگر و چونان درندگان وحشی به خیمه های اهل بیت(ع) هجوم می برند،امام در این حال مبتلا به تب شدید است، كه پناه اهل حرم بود، عمه اش زینب نگران حال اوست. در هر صورت نهضت با این وصف وارد مرحله جدید و حساس شده و به تدریج امام سجاد(ع) باید وظایف و نقش خویش را در حفظ نهضت كربلا ایفا كند، نشر پیام امام حسین(ع) در مسیر حركت با سخنرانیهای حضرت زینب(س) كه با درایت امام سجاد(ع) آغاز شد این بانوی قهرمان در این بحران حامی بزرگ امام سجاد(ع) بود و نقش مهمی در گذر از بحران ایفا كرد. (نقش زن در رفع بحران) چون جان امام هنوز در معرض خطر جدی بود. از این روی حضرت زینب(س) سرپرست كاروان اهل بیت امام حسین(ع) شب عاشورا دست او را گرفت و در پیش امام سجاد(ع) نشاند و با این رمز همراهی آن دو را روشن كرد. امام سجاد(ع) در برابر ابن زیاد در كوفه با دلایل و براهین قرآنی در مقام دفاع از خون شهدای كربلا برآمد و به قرآن استناد می كرد و با این شیوه منطق دفاع را تبیین می نمود، خطاب به ابن زیاد فرمود: مرا از كشتن می ترسانی، نمی دانی كه كشته شدن شعار ما و شهادت كرامت ماست؟ در كوفه امام سجاد(ع) خطبه ای غرا ایراد كرد و خود را معرفی نمود و از آنچه در كربلا گذشته بود به مردم كوفه خبر داد، چون در كوفه علاوه بر این كه عده ای طرفدار امویان بودند شیعیان نیز حضور داشتند، امام در این خطبه، از چهره عده ای كه نفاق داشتند پرده برداشت و آنها را به بی وفایی و حیله گری محكوم كرد كه عهد شكستند (البته شیعیان امام حسین(ع) در كوفه فراوان بودند و وفادار به اهل بیت) در این سخنرانی امام به مرثیه سرایی و ذكر مصیبت پرداخت و با این راهبرد عواطف مردم را نسبت به مكتب عاشورا پیوند داد و با روح مردم عجین كرد تا حیات ابدی و پیوند ناگسستنی به آن بدهد (انتقال بعد حماسی عاشورا به متن جامعه) این حركت امام شورش علیه خط نفاق را در كوفه زمینه سازی كرد و اولین قیام به زودی توسط عبداله بن عفیف ازدی كه از یاران امیرمؤمنان(ع) و شیعیان مخلص بود صورت گرفت، كوفه مرحله ناآرامی و اعتراض خود را آغاز كرد.اسیران از كوفه به سوی شام پایتخت امویان در حركت بود، تدابیر مأموران بر این بود كه مسیر حركت اسیران از شهرها نباشد. امام سجاد(ع) شهر شام را از بحرانی ترین و سخت ترین دوران حیات خود می شمارد كه بر آن حضرت بسیار سخت و طاقت فرسا بود اما با درایت و شایستگی توانست پیام نهضت را از این شهر به فراتر از مرزهای جهان اسلام برساند و از ارزشهایی كه امام حسین(ع) درپی آنها بود به خوبی دفاع و حقانیت مكتب اهل بیت(ع) را اثبات كند، در برخورد و تدابیر امام زین العابدین(ع) یزید بسیار منفعل شد و شكست خود را دریافت و تحقیر شد. در ابتدای ورود كه سرهای شهدا در برابر یزید قرار گرفت، یزید با سرودن اشعاری اظهار خرسندی كرد امام سجاد(ع) با استناد به آیات قرآن شادی یزید را برهم زد، در شام نیز امام بیشتر در مقابل كارهای یزید به قرآن استناد می كرد و با این استدلال رفتار او را در بین اهل شام برخلاف قرآن معرفی و مشروعیت و ادعای خویشاوندی او با پیامبر(ص) را كه سالها تبلیغ كرده بودند پوچ و بی اساس نمود و ریشه های خلافت امویان را به لرزه انداخت، موضعی كه امام و همراهان (عمه ها و خواهران) در كوفه داشتند، با موضع آنها در شام متفاوت است، اهل بیت سوابق مسلمانی امویان و خاندان ابوسفیان و مقابله آنها با پیامبر(ص) را به مردم تبیین می كردند (این درس را باید از امام بگیریم كه برای تفهیم شرایط حاضر، آگاهی كافی از گذشته داشته باشیم) این رویكرد امام(ع) دقیقاً در راستای قیام امام و نهضت بزرگ امام حسین(ع) است كه بین اسلام نبوی و اسلام اموی تمایز ایجاد كند تا تحریفات به عنوان اسلام ناب معرفی نشود (از این مدیریت دقیق امام این درس را باید گرفت كه مكتب عاشورا را از تحریفات باید جدا كرد، همان طور كه امام حسین(ع) در مقابل تحریفات بنی امیه قیام كرد) امام(ع) در كاخ یزید چنان موضع و تدبیری از خود نشان داد كه یزید برخورد عبیدا... با اسیران را ناشایست دانست و او را تقبیح كرد، این پیروزی بزرگ برای كاروان اهل بیت بود. امام سجاد(ع) در منبر مسجد دمشق سخنرانی كرد و فضایل اهل بیت پیامبر را تبیین و جو مسموم دمشق را كه سالها معاویه و امویان ایجاد كرده بودند تغییر داد. یزید برای فرونشاندن موج گفتار امام به مؤذن دستور اذان داد، امام ساكت شد تا مؤذن به نام پیامبر رسید، حضرت پرسید ای یزید آیا محمد(ص) جد تو است یا جد من؟ اگر جد من است چرا پدر مرا كشتی، مردم حاضر در مسجد با شنیدن این كلام امام شیون و ناله سردادند! درحالی كه همین مردم بر اثر تبلیغات یزید بر این باور بودند، كه اینها خارجی و دشمن دین اند! این گونه بود كه امام این بحران بزرگ را با مدیریتی بی نظیر به بهترین شیوه به سود نهضت هدایت كرد، به نحوی كه زبان منتقدان به یزید گشوده شد و یزید، ابن زیاد را لعنت و تمام حوادث را به او نسبت داد. این مرحله دیگری از شكست او و پیروزی امام سجاد(ع) بود. امام سجاد(ع) در دوره اسارت ابراز احساسات و عواطف خواهران و عمه ها و سایر اعضای اهل بیت را محدود و ممنوع نكرد بلكه بر اساس توصیه پدرش از این گزینه نیز در ابلاغ پیام و ایفای نقش استفاده كرد و عواطف مردم را بر علیه حكومت امویان و... برانگیخت و روی همین اصل بود كه قیامهای بزرگی از میان مردم برعلیه حكومتهای اموی و عباسی شكل می گرفت و در اكثر این پیامها شعارهای امام حسین(ع) نمود داشت مثلاً در قیام زید فرزند امام سجاد(ع)، یكی از برجسته ترین شعارها یعنی عنصر امر به معروف و نهی از منكر و قیام به حق و تأكید به سیره نبوی خود را نشان می دهد.
در تمام قیامها الهام از قیام امام حسین(ع) با ریشه های عاشورایی به وضوح دیده می شود، امام زین العابدین(ع) با مدیریت مقتدرانه خود نهضت عاشورای امام را با ویژگی هایش ابدیت و جاودانگی داد.
۲-۲) بحرانهای پس از اسارت
جامعه اسلامی گرفتار داغ و اندوه فراموش ناشدنی گردید و اهل بیت پیامبراكرم(ص) به مصیبت و درد جانكاه و دلخراش مبتلا شدند. امام سجاد(ع) ۳۴ سال امامت داشت كه همه این دوره را گریان و از درد جانكاه این ضایعه سنگین محزون بود. حزن امام به نوعی واكنش درونی در برابر این مصیبت بود كه حامل پیام عاشورا و احیا و حفظ نهضت بود. اهل بیت امام كه از كربلا برگشتند هر یك با رویكردهای مختلف در حفظ ارزشهای نهضت عاشورا كوشیدند، همسران امام، دختران امام مثل سكینه كه مراثی بلندی در رثای امام می سرود و شاعران را در سرودن اشعار اهل بیت تشویق می كرد، امام سجاد(ع) نیز در اوضاع اجتماعی و سیاسی آشفته، از این گزینه نیز سود جست. پس از مراجعت امام به مدینه بحرانهای متعددی در این شهر به وجود آمد و امام در این شرایط مجبور بود به نوعی موضعگیری كند تا اساس دین كه پس از این با نهضت عاشورا آمیخته بود، محفوظ بماند، شورشهای سیاسی و قیامهای اجتماعی در مدینه آغاز شد و امام پس از مراجعت به مدینه به طور رسمی برای شهدای كربلا عزاداری نمود و مردم مدینه در كنار بنی هاشم در فراق شهیدان كربلا گریسته و نوحه سرایی كردند، با این روش پیوند روح نهضت با روح جامعه محقق شد و در مدینه با بروز قیامهای پی در پی خود را نشان داد كه بر علیه حكومت انجام می گرفت. بزرگترین قیام مدینه قیام عبدا... بن حنظله بود كه توسط ابن عقبه (مسرف) به خاك و خون كشیده شد. در این زمان حكومت یزید گرفتار بحران فراگیر بود و امام با نشان دادن سیره صحیح پیامبراسلام(ص) به مردم، تنها مدافع حقیقی اسلام بود موضع دیگری كه در این بحرانها از امام مشاهده می شود بهره گیری از دعا در تبیین جایگاه اهل بیت است كه با هدف، حفظ نهضت و اسلام ناب، امام از این ابزار بهره می جوید كه حاصل آن امروز مجموعه ای بی نظیر به نام صحیفه سجادیه بر جای مانده و بر غنای معارف مكتب اهل بیت می افزاید. امام سجاد(ع) یاران انگشت شماری دارد كه برای آنها از نهضت امام حسین(ع) و اهمیت آن می گوید: در این دوره خانه كعبه در آتش سوخت و ابن زبیر بر علیه حكومت اموی قیام كرد، مختار قیام كرد و به امام نیز نامه نوشت امام(ع) سرانجام قیام مختار و ابن زبیر و همه را می دید لذا هیچ عكس العملی از خود در قبال قیامهای مختلف نشان نداد. پس از سال ۶۴ تا ۷۵ حجاز و شام در محنت كامل و آشوب و خونریزی قرار داشتند. امام با روش و شیوه دعا و با فعالیتهای اجتماعی درصدد احیای سنت رسول خداست. قاتلان امام حسین(ع) ابن زیاد، یزید و... همه به زودی طعم تلخ انتقام را چشیدند و مردم كوفه نیز گرفتار حكومت حجاج شدند، دوستان علی و شیعیان و صحابه راستین را هر جا می یافت به قتل می رساند، او در یكی از خطبه های خود گفت: مرگ بر این مردم، چرا گرد قصر عبدالملك را طواف نمی كنند (به زائران حرم رسول خدا این جمله را گفت) مگر نمی دانند خلیفه هر شخص بهتر از رسول اوست. (۳۵) بدین ترتیب دوره امام سجاد(ع) بحرانی ترین دوره اسلام است كه حاكمانی چون یزید، مروان، عبدالملك و ولید و سلیمان حكومت راندند، هیچ یك از آنها از فضل و انسانیت اندك بهره نداشتند. پست ترین عرب بودند، بدعتهای فراوانی در دوره آنها بر جامعه اسلامی تحمیل شد.
خنیاگری و ترویج لهو و لعب و انواع مفاسد توسط حاكمان اموی، اسلام را در معرض انحرافی دیگر قرار داد. امام علی بن الحسین(ع) نیمه دوم زندگانی خود را در چنین محیطی كه اندكی از وصف آن گفته شد، گذرانده است، محیطی از یك سو زیر مراقبت مأموران شام و مواظبت بر آن كه مبادا از آل علی و خاندان او نامی به نیكی برده شود و چنان در این كار سخت می گرفتند كه مردم می كوشیدند خود را از چشم آنان دور نگاه دارند. مبادا متهم شوند تا آنجا كه امام می فرماید: در مكه و مدینه ۲۰ نفر نیست كه ما را دوست بدارد. امام در صحیفه با بیزاری از كردار و گفتار زشت مردم آن روز و پناه بردن به خدا از آنچه می بیند و می شنود و راه درست را در پرتو تربیت دین و قرآن و پاكیزه ساختن جانها از آلایش می داند و ستم را مورد نكوهش قرار می دهد و بر پیامبر و اهل بیت(ع) آن حضرت در تمام دعاها مكرراً درود می فرستد.
و سیره و منش امام سجاد(ع) درباره اهل و عیال خود و خادمان یكی از روشهایی است كه آن حضرت برای حفظ آداب و ارزشهای اسلامی به كار بسته، غلامان و كنیزان زیاد می خرید و آنها را تربیت می نمود و آزاد می ساخت و یكی از همین غلامان نقل می كند به مولایم علی بن حسین(ع) گفتم: گریه و زاری شما تمام شدنی نیست؟
حضرت فرمود: وای بر تو، یعقوب برای تنها گمشده خود به قدری گریست من چگونه بر تمام عزیزانم كه در یك روز كشته شدند گریه نكنم. تربیت فرزندان شایسته و نخبگان خاص جهت حفظ دستاوردهای نهضت از سیره امام روشن است. بدین سان امام در بحرانهای بی نظیری قرار گرفت و با روشهای عالی توانست دوره محنت و رنج بی نظیر را سپری كند و نهضت عاشورا و دستاوردهای آن را به نسلهای بعد از خود بسپارد و پس از آن حضرت، فرزندش امام باقر(ع) با فرصت مناسبتر از آن حضرت با محوریت بیشتر این اندیشه را وسعت داد. از این روی هر چه از زمان آن فاصله گرفته، مجالس عزاداری امام با رونق بی نظیر در افزون بوده و بهترین احیاگر ارزشهای اسلامی شده است تا جایی كه نهضت عاشورا، نهضتی است كه غیر مسلمانان، برای رهایی از یوغ استعمار از آن الگو می گیرند.
چنان كه گاندی در مبارزه با استعمار انگلیس از آن الگو می گرفت و تمام نهضتهای آزادی بخش از مكتب امام حسین(ع) و یارانش درس گرفته و در قیام خود به این نهضت بزرگ انسانی اقتدا می كنند. در پایان می توان نتیجه گرفت كه امام سجاد(ع) در مواجهه با بحران معاصر خود با این رویكرد به رسالت الهی خود عمل نموده است:
▪ استناد به قرآن و سنت پیامبراعظم (ص) و تلاوت قرآن با صدای دلنشین در دوره ای كه امویان برای نابودی اسلام مجالس غنا و لهو و طرب برگزار می كردند و با این دسیسه ها درصدد به فراموشی سپردن نهضت عاشورا بودند كه امام سجاد(ع) با زمزمه های دعا و قرآن و عبادت، تبلیغات سوء آنها را تحت الشعاع قرار می داد.
▪ آن حضرت با عمل نمودن به مضمون آیات قرآن همچون چراغی پرفروغ در ظلمت عصر اموی می درخشد و همه او را وارث نهضت عاشورا می شناسند. وارث پیامبر و داناترین اهل زمان معرفی می كنند، این ویژگی حكومت اموی را بدون قیام و شورش دچار خلا مشروعیت و بحران كرده است.
▪ در مقابل غلو بنی امیه و جعل احادیث برای بالا بردن نسب و حسب خودشان كه با تطمیع شاعران و جاعلان حدیث این هدف را دنبال می كردند، امام نیز از شعرای اهل بیت حمایت می كند و آنها را تشویق به ذكر فضایل اهل بیت(ع) می نماید (فرزدق امام را در اجتماع بزرگ حج با قصیده بلندی به زیبایی معرفی می كند).
▪ بازگویی و نقل حوادث عاشورا با گریه های طولانی در رثای امام حسین(ع) و یارانش در هر فرصت.
▪ پیوند دادن روح حماسی نهضت عاشورا با روح و عواطف مردم و جاودانه كردن آن، رویارویی مردم با حكومت و شكل گیری قیامهای گسترده بر علیه امویان.
▪ تربیت فرزندان و دانشمندان: امام با درك شرایط كه اسلام حامی دانشمند نداشت و در برابر افكار انحرافی كه امویان در جامعه رواج می دادند و افكار خارجی به جهان اسلام از طرق مختلف وارد می شد، این خلا در جامعه كاملاً محسوس بود، از این رو امام به تربیت نخبگان همت گماشت. با این تدبیر بحران بزرگ علمی را در جامعه اسلامی از بین برد.

امیر علی حسنل
منابع:
۱- قرآن كریم
۲- محمدصادق نجمی، سخنان حسین بن علی(ع) از مدینه تا كربلا،
۳- فیض الاسلام، خاتون دوسرا
۴- مفید، الارشاد
۵- بلاذری انساب الاشراف، ج ۳، ۴ و ابن طاووس۴
۶- مسعودی، مروج الذهب (ترجمه)، ج ۲
۷- دكتر سیدجعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین
۸- ابن سعد طبقات، ج ۵
۹- ابن عنبه، عمدهٔ المطالب
۱۰- ابن اثیر كامل، ج ۴ و طبری تاریخ، ج ۷
۱۱- ابی مخنف، (وقعهٔ الطف)، مقتل (یوسفی غروی)
۱۲- ابن طاووس، اللهوف
۱۳- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۶
۱۴- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۴
۱۵- صحیفه سجادیه، دعای دوم، دعای هشتم، دعای سی و هشتم و دعای چهل و دوم.

منبع : روزنامه قدس