نگاهی به وضعیت گسترش اسلام در غرب

● نور شرقی در جهانی غربی
▪ در آمد
همه می‌دانیم كه آنچه امروز امت اسلامی می‌نامیم، سرزمین‌های وسیع اسلامی، ملل اسلامی، اقوام مختلف با زبان‌های گوناگون تمدن اسلامی را نشان می‌دهند، تاریخ واحدی ندارند و راه یافتن اسلام به سرزمین‌های مزبور یكسان نبوده است.
بی‌تردید در ورود اسلام به آن دیارها، مسلمانان مواجه با درگیری شده‌اند ولی همه اینگونه نیست، برخی از نواحی با آمد و شد مسلمانان برای تجارت و غیره صرفا با رسیدن معارف و آموزه‌های اسلامی به آن دیار، شهروندان اسلام را گزیده و به آن گرویده‌اند. بخش دیگری هم از مسلمانان وجود دارند كه اصولا در دارالاسلام قرار نگرفته‌اند و در متن سرزمین‌های غیر اسلامی زندگی می‌كرده‌اند، آنان به صورت متفرق در گوشه و كنار دنیا صرفا از طریق مطالعه و بررسی و تفكر و تامل مسلمان شده‌اند. به نظر من میان این سه گروه مسلمان بایستی مقایسه‌ای صورت گیرد، عمق اسلام و نفوذ آن مطالعه شود تا ببینیم اسلام كدامیك از سه گروه موفق‌تر، ناب‌تر و شكوفاتر است.
گسترش دین مقدس اسلام و نفوذ آن در جوامع مختلف علی‌رغم وجود اختلاف و گونه‌گونی زمان‌ها و مكان‌ها، بی‌گمان می‌توان برای آن عنصر مشترك یافت. آنچه مسلم است این است كه عنصر مشترك نفوذ و گسترش حیرت آور اسلام در سرزمین‌های پهناور، آن هم در فاصله زمانی بسیار كوتاه به گواهی اسناد و منابع معتبر تاریخی چیزی جز تامین و فراهم ساختن همگانی‌ترین خواست‌های بشری نمی‌باشد. اگر برای اثبات این مدعی در خصوص وقایع قرون اولیه اسلامی به ارائه شواهد و اسناد كهن نیازمند باشیم، برای گرایش‌های اعجاب آور متفكران بزرگی در قرون معاصر كه در گوشه و كنار دنیا در كمال آزادی با مطالعه عمیق و مقایسه تعالیم و آموزه ادیان مختلف، به دین اسلام گرویده و در مقابل فشارهای سیاسی و هجوم تلخگویی‌های همكیشان پیشین خود با قامتی استوار ایستاده و انگیزه خود را تعلیمات و آورده‌های اسلامی اعلام داشته‌اند، راه چندان دور و درازی را نباید بپیماییم. اگر برای تحقیق در خصوص كیفیت و انگیزه گسترش اسلام در ایران، روم، هند، و شرق دور در قرون اولیه و گذشته بیش از هزار سال پیش ممكن است دچار چون و چرا باشیم و یا با مدعی مواجه شویم، خوشبختانه جمال چهره هزاران متفكر معاصر شرقی و غربی گرویده به دین اسلام برای اثبات جذابیت اسلام حجت موجه ماست. حدود چهارقرن است كه مسیحیت، اعم از كلیسای كاتولیك و یا سایر شعب مسیحیت، دارای سازمان تبلیغات مستقل، متشكل و منظم است. همه ساله گروهی از كشیشان را با سیاست‌های از پیش تعیین شده آموزش می‌دهند وبا صرف هزینه‌های بسیار سنگین به اقصی نقاط جهان به ماموریت تبلیغاتی اعزام می‌دارند. سازمان تبلیغات وابسته به مسیحیت از حمایت دولت‌های بزرگ مسیحی برخوردارند و چنانچه موفق شوند كسی را به آیین مسیحیت درآورند همه‌گونه تسهیلات مادی برای او فراهم می‌سازند. با وجود این، بنابر تحقیقات خود اروپاییان تقریبا پیشرفت مسیحیت متوقف شده است و تبلیغات كشیشان حتی در سرزمین‌های پررونق پیشین، مانند برخی از كشورهای آفریقایی نیز دیگر تاثیر چندانی در رواج مسیحیت ندارد. در كتاب دائره‌المعارف مسیحیت كه در دو جلد چاپ شده است صریحا می‌نویسد كه هم‌اكنون ۴۳۷رادیوی كاتولیك در ایتالیا به زبان‌های مختلف مشغول تبلیغ مسیحیت هستند ولی باز هم گریز از مسیحیت امری مسلم است!!در حالی كه علی‌رغم مجهز نبودن مسلمانان به سازمان تبلیغاتی متشكلی همانند ارگان‌های تبلیغاتی مسیحیان و فقدان اعتبارت و امكانات مالی، دین اسلام همچنان به پیشرفت خود حتی در صنعتی‌ترین كشورهای جهان ادامه می‌دهد و روز به روز بر اعتلا و كشش آنان افزوده می‌شود، تا آنجا كه قدرت‌های بزرگ مسیحی را به شگفتی همراه با نگرانی واداشته است.
● راز این گسترش در چیست؟
این سوالی است كه در درجه نخست برای خود مسیحیان مطرح شده است. موجب خوشبختی است كه در میان انبوه گرویدگان به اسلام دانه‌های درشت، چهره‌های تابناك علم و ادب و متفكرین نامدار صاحب قلم بسیارند كه در آثار مكتوبشان پاسخ سوال را به صراحت داده‌اند. مطالعه آثار متفكرین گرویده به اسلام نشان می‌دهد كه برای آنان عناصر جذاب در اسلام مختلف و گوناگون است ولی چند نكته در اغلب آثار آنان مشترك است مثلا اغلب ‌از سادگی‌ اصول‌ اسلام‌ و از سازواری‌ این‌ اصول‌ با عقل‌ و منطق‌ سخن‌ می‌گویند‌. برخی به عدالت و‌ مساوات‌ اسلامی‌ اشاره می‌كنند،‌ من در مباحث مختلف در عقلانیت و رازداری اسلام بحث كرده‌ام. ولی در اینجا می‌خواهم به اعترافاتی كه آنان راجع به معارف والای اسلامی كرده‌اند اشاره كنم. سرگذشت‌ برخی‌ از اینان‌ كه‌ در سرزمین‌ خود هیچ‌ كم‌ نداشتند و باز هم‌ به‌ مسلمانی‌ روی‌ آوردند، شگفت‌انگیز است‌. برای نمونه توجه فرمایید:
▪ كنت دو بنوال:
كلود الكساندر كنت‌ دو بنوال‌ به‌ سال‌ ۱۶۷۵ در یكی‌ از توابع‌ شهرستان‌ لیموژ فرانسه به‌ دنیا آمد. در نوجوانی‌ به‌ نیروی‌ دریایی‌ فرانسه‌ پیوست‌ و در ۲۶ سالگی‌ (۱۷۰۱ میلادی‌)، با درجه‌ سرهنگی‌ به‌ گارد سلطنتی‌ انتقال‌ یافت‌. ولی‌ به‌ علت‌ بی‌احترامی‌ نسبت‌ به‌ معشوقه‌ و سپس‌ همسر‌ لویی چهاردهم‌، مغضوب‌ شد. در نتیجه‌ از خدمت‌ به‌ فرانسه‌ چشم‌ پوشید و به‌ ارتش‌ اتریش‌ پیوست‌. در مدت‌ ۲۲ سال‌ اقامت‌ در اتریش‌، در جنگ‌های‌ متعددی‌ شركت‌ جست‌ و به‌ درجه‌ ژنرالی‌ نایل‌ شد اما در آن‌ جا هم‌ مغضوب‌ و زندانی‌ شد. پس‌ از آزادی‌ از زندان‌ در سال‌ ۱۷۲۹ به‌‌ تركیه‌ (عثمانی)‌ پناهنده‌ شد و اسلام‌ آورد و نام‌ احمد بر خود نهاد.
واقعه‌ مسلمان‌ شدن‌ كنت‌ دو بنوال‌ و پیوستن‌ او به‌ ارتش ‌‌تركیه‌ در دنیای‌ مسیحیت‌ آن‌ روزگار انعكاس‌ نامطلوبی‌ داشت‌ و مسیحیان‌ معتقد را از كنت‌ و ژنرال‌ پیشین‌ متنفر كرد. از این‌ رو داستان‌های‌ بسیار درباره‌ او رواج‌ دادند و اسلام‌ آوردن‌ او را مصلحتی‌ و برای‌ انتقام‌ گرفتن‌ از كسانی كه‌ موجب‌ طرد او از اتریش‌ شده‌ بود دانستند اما گروهی‌ از آزاد‌اندیشان‌ اینگونه‌ توجیهات‌ را نپذیرفتند و در پیِ كشف‌ علت‌ واقعی‌ مسلمان‌ شدن‌ كنت‌ برآمدند. یكی‌ از آنان‌ ولتر بود كه‌ از دیرباز به‌ تحقیق‌ درباره‌ اسلام‌ پرداخته‌ بود و اینك‌، پس‌ از سال‌ها جفا در حق‌ پیامبر و به‌ دنبال‌ مطالعاتی‌ پیگیر در مستندترین‌ نوشته‌های‌ روزگار خود، گرایشی‌ نسبت‌ به‌ اسلام‌ در او پدید آمده‌ بود. از این‌ رو بسیار مایل‌ بود كه‌ بداند چه‌ انگیزه‌ای‌ كنت‌ را به‌ مسلمانی‌ راه‌ نموده‌ است‌.
ولتر وقتی نوشته‌های كنت را پس از مرگش دید در جواب‌ شوالیه‌ چنین‌ نوشت‌:
«نمی‌دانم‌ در این‌ محمد(ص‌) چه‌ چیزی‌ وجود دارد كه‌ اعجاب‌ همه‌ را برمی‌انگیزد».
بدینگونه‌ راهی‌ كه‌ بنوال‌ برگزید و دلایلی‌ كه‌ برای‌ گرویدن‌ خود به‌ اسلام‌ اقامه‌ كرد، نه‌ تنها موجب‌ جلب‌ چند تن‌ دیگر از فرانسویان‌ و گرایش‌ آنان‌ به‌ اسلام‌ گردید، بلكه‌ یكی‌ از بزرگ‌ترین‌ نویسندگان‌ قرن‌ هجدهم‌ یعنی ولتر را نیز تحت‌ تاثیر قرار داد و عقاید او را درباره حقیقت‌ اسلام‌ دگرگون‌ كرد. ما در ذیل به نحوه گرایش خود ولتر خواهیم پرداخت.
▪ ولتر:
حال نوبت آن می‌رسد كه از خود ولتر و گرایشش به اسلام برایتان بگویم. شاید كمتر كسی از آشنایانِ با ادبیات جهانی است كه نام «ولتر» را نشنیده باشد. زندگی این فیلسوف فرانسوی تحولات عظیمی به خود دیده است. در مقطعی از عمرش یعنی از حدود سال‌های ۱۷۰۵ تا ۱۷۴۲ میلادی كه وی دوران دبیرستان را در دبیرستان لویی كبیر (Louis La Grand ) می‌گذراند، از اسلام به طور سطحی اطلاعاتی به گوشش رسید و به علت یافتن احساسی منفی در تالیف نمایشنامه زشت و ناروای خرافات (فناتیسم) به گونه‌ای از پیامبر اسلام نام برد كه حتی پیروان سایر ادیان را به خشم آورد. انتقادات او از اسلام تا آنجا شهرت یافت كه نویسندگان زیادی وی را «دشمن محمد» عنوان دادند. ولتر به انتقاد بسنده نكرد و در پی آن شد كه راز گسترش اسلام و پیشرفت عظیم مسلمانان را دریابد. وی در مقطع بعد یعنی در سال‌های ۱۷۴۲تا ۱۷۶۳ به بعد به مطالعه و تحقیق در این باب می‌پردازد و با پشتكار عجیبی كه داشت منابع و آثار مربوط به تمدن ملل شرقی را بررسی می‌كند و نتیجه آن می‌شود كه در آثاری كه در این مقطع از زندگی او دیده می‌شود همه بیانگر پختگی اوست و گواهی می‌دهد كه در باب گسترش اسلام و تحول معتقدات مسلمانان و نیز ریشه برخی آداب و سنن اسلامی به افكاری عمیق دست یافته و واقعیت‌ها را درك كرده است. در مقدمه چاپ جدید نمایشنامه فناتیسم (۱۷۴۸م) دیگر ولتر سابق نیست مطالبی آورده كه به هیچ وجه به آثار پیشینش شباهت ندارد. او نسبت به اسلام با تحولی شگرف روبه‌رو شده است و دیگر پیامبر اسلام(ص) را جاعل و دروغزن نمی‌نامد بلكه با اعجاب تمام مردی می‌داند كه «بزرگ‌ترین انقلاب روی زمین را پدید آورده است» این جمله را در مقطعی می‌نویسد كه هنوز صراحتا به اسلام نگرویده و گویی هنوز در حال تحقیق و بررسی و تلاش برای رسیدن به حقیقت است. و سر انجام به حكم وعده قطعی الهی كه فرمود: «الذین جاهدوافینا لنهدینهم سبلنا» به ستایش صریح و دفاع از اصول عقاید مسلمانان می‌پردازد. وی در اثری تحت عنوان «گورستان خرافات» (La (tombeau du fanatisme و نیز «شرعیات مردی شریف» (La catechisme de l,honnete home, ) ستایش او از اسلام تا حد حماسه اوج می‌گیرد. در اواخر عمر (۱۷۷۲م) ولتر كتابی تالیف كرد كه عنوان او چنین است: سرانجام باید به سویی گرایید منظورش این است كه سرانجام باید دینی از میان ادیان برگزید!! وی در این كتاب آشكارا اسلام را از همه ادیانِ روی زمین برتر می‌داند. آثار اخیر ولتر كاملا گواهی می‌دهد كه آنچه وی را به اسلام جذب كرده عبارت است از:
الف) معارف اسلامی.
ولتر توحید را كه نخستین اصل از اصول اعتقادی اسلام است مورد ستایش قرار می‌دهد و از خدای مسیحیت كه با اسرار متناقضی همراه است، بیزاری می‌جوید. ولتر چنان تحت تاثیر تعلیمات قرآن در مورد توحید قرار گرفته كه در آثارش خداوند را با همان تعبیرات سوره توحید قرآن (سوره ۱۱۲) ستوده است. به متن زیر توجه كنید كه می‌نویسد:«او قائم بالذات است. هیچكس به او هستی نبخشیده ولی همه هستی خود را از او دارند. هرگز نزاییده و هرگز زاییده نشده است. و در سراسر كائنات بسان او نتوان یافت.»
ولتر در آثارش نسبت به اعتقاد به قیامت نیز شهادت می‌دهد. او معتقد است كه اعتقاد به وجود خدا مستلزم اعتقاد به روز جزاست.
ب) شریعت اسلامی
از نظر ولتر شریعت اسلامی كه تعلیم دهنده «همزیستی مذهبی» و «تسامح دینی» است، نشانه حقانیت آن است. وی در كتاب «باید به سویی گرایید» اسلام را «دینی معقول و جدی و پاك و دوستدار بشریت» می‌داند و می‌گوید «اینها نشانه حقیقت اسلام است، فضیلتِ «همزیستی مذهبی» را نیز به آن بیفزایید.
▪ بولن ویلی یه
یكی دیگر از اشراف نامدار فرانسوی كه در قرن هجدهم به اسلام روی آورد «هانری كنت دوبولن ویلی یه» است. او آثار زیادی از خود به جای گذاشته و در آخرین اثرش تحت عنوان «زندگی محمد» چنان دفاعی از شخصیت پیامبر اكرم(ص) كرده، كه حساسیت بسیاری از مسیحیان را فراهم ساخته است. نوشته وی در زمان حیاتش چاپ نشد. هفت سال پس از مرگ وی در سال ۱۷۲۹ یكی از ناشران انگلیسی به نام «ژان گانیی‌یه» استاد زبان عربی در دانشگاه آكسفورد كه از حرمت و اعتبار فراوان برخوردار بود پیشنهاد كرد كه نوشته‌های «بولن ویلی یه» را ویرایش و برای چاپ آماده كند. گانیی‌یه طی نامه‌ای از او خواست كه دستنوشته‌ها را برای او بفرستد و قول داد كه چنانچه محتوای آن را مغایر با «دین مبین مسیح» نیابد به ویراستاری و رفع كاستی‌های آن همت گمارد. ناشر كه از نامه او به طرز تفكر گانیی یه پی برده بود، سال بعد بدون مشورت با وی كتاب‌ را به چاپ رساند. گانیی‌یه با دیدن كتاب سخت برآشفت و افسوس خورد كه چرا نتوانسته است «این دیو ملعون (كتاب بولین ویلی یه) را در نطفه خفه كند و او را یكراست به دوزخ بفرستد» سپس به منظور نقد كتاب بولن ویل یه كتابی كه خودش به زبان لاتینی درباره پیامبر اسلام نوشته بود را به فرانسه درآورد. مقدمه مفصلی برآن افزود و در سراسر آن با استناد به روایات مجعول و یا تحریف شده، كوشید داوری‌های بولن ویلی یه را تكذیب كند. بولین ویلی یه در كتاب خود چه آورده بود كه این چنین احساسات مذهبی گانیی یه استاد نامدار دانشگاه آكسفورد را برانگیخت؟پاسخ این است كه «بولین ویلی یه» علی‌رغم فشار انبوهی از تبلیغات علیه پیامبر اسلام(ص) در مجامع غربی، به صراحت نوشته است:«محمد (ص‌) قانونگذاری‌ بزرگ‌ و خردمند بود كه‌ دینی‌ مهذب‌ برای‌ جهانیان‌ به‌ ارمغان‌ آورد. خداوند كه‌ بر همه‌ چیز آگاه‌ است‌، او را فرستاد تا مسیحیانِ گمراه‌ را متنبه‌ گرداند، بت‌ها را خرد كند، ایرانیان‌ خورشید پرست‌ را مطیع‌ سازد و آیین‌ خداشناسی‌ را از دیوارهای‌ چین‌ تا سواحل‌ اسپانیا بگستراند. »
▪ هانری كربن:
و بالاخره در زمان خود ما شادروان پروفسور «هانری كربن» شیفته معارف اسلامی به روایت شیعی می‌شود و برای دریافت معارف اهل بیت (ع)به سرزمین ما ایران وارد شد و مدت مدیدی به منظور فراگیری این معارف از سرچشمه اصلی آن در ایران سكنی می‌گزیند و از محضر عالمان بزرگ شیعی از جمله علامه طباطبایی صاحب المیزان كسب فیض می‌نماید. نگارنده او را عاشق معارف اهل بیت (ع) می‌شناسد و این واقعیت در آثار مختلف وی مشهود است. در اثر گرانسنگش «درباره اسلام ایرانی» در ۴ مجلد، می‌خواهد بگوید ایرانیان قرائت خاصی از اسلام دارند كه همان قرائت شیعی است.

ْ دکتر سید مصطفی محقق داماد
رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم

منبع : روزنامه تهران امروز