دیدار عقل و عشق

تعریف انسان به حیوان ناطق مبین این معناست که اندیشه، کمال انسان است. نفس، یا تعالی و فیض ناشی از ادراک هستی کامیاب گشته و در طریق تفکر که برآمده از تاله و بحث است، تابش جان می یابد و مشتاق حقیقت حضور می گردد و حکمت، مجال ملموس و محسوس این حضور است.
دستیابی به این بحر بصیرت که البته شائبه بیم جان در آن هست و رنج تن را نیز لازم دارد، نیازمند سلوک معنوی مشتمل بر نظر و عمل است تا آدمی را از سکر ناشی از توهم و شک بیدار کند و با شکستن حصار آن، از نعمتی معنوی و فراخ به نام اندیشه که عظیم تر از آسمان و کوچکتر از قلب آدمی است بهره مند گرداند.
در این طریق، پرسش، راز دانایی و فرزانگی انسان اندیشمند است. او به مدد تفکر، پرسش را می آفریند و بدین سبب آن را فضلیت دانسته اند زیرا مسبوق به عینیت و گفت و گوی با عقل و خردمندی است. در کنار استدلال و برهان، معرفت قلبی نیز موجب تأله می گردد و از این رو، در فلسفه اسلامی، صداقت و تخیل پویا و تهذیب نفس، لازمه سلوک باطنی و اشراق فلسفی در جذبه ادراک حضوری حکمت و معارف الهی است.
کلمه صداقت نه تنها یک اصطلاح بلکه صفت نفس حکیم است. شور و هیجان مبتنی بر القاء مسلمات و مشهورات در اذهان بسیط آدمیان که میان بیم و امید برای نیل به حقیقت تلاش می کنند ، برآمده از بنیاد مکر و سفسطه و مغلطه اهل جدل است تا آسایش را که میوه جان آدمی است و به تعبیر دینی همان اطمینان است، مکدر کنند.
شعبده در بساط اندیشه فیلسوفان راستین و اهل صداقت نیست. زیرا حقیقت فلسفه، مبطل سحر و افسونگری و مهد آزادی و آسودگی انسان از تعلق و دل سپردگی به خویش و بیگانه است و فنا و محو شدگی در کمالات وجود از نخستین ویژگی های آن به شمار می رود. این معنا در تکرار و تاکید حکیمان مسلمان در تعریف حکمت و فلسفه به تشبه انسان به باری قابل استنباط است؛ سرنوشت تلخ عقل در چیرگی خرافه و سفسطه و تقلید کورکورانه از مصایب مرثیه افزا بوده و ندبه گوی عظیم حوزه معارف انسانی است و کمترین حاصل آن انهدام اخلاق و انسانیت و ایمان و عقل بوده و هست.
صرف نظر از مسائل و مباحث متعارف و معهود، فلسفه اسلامی، صورت ادراک عقلانی انسان مسلمان از هستی است و درخشش آن مرهون اندیشه حکیمان مسلمان در ساحت معنوی عقل و نقل است. در این میراث، علو روح در گرو تعلق و پیوند با توحید و کمالات ناشی از آن دانسته شده که در واقع عشق کهن و حقیقی انسان محسوب می شود.
دکتر غلامحسین ابراهیم دینانی استاد برجسته فلسفه اسلامی در دانشگاه تهران ، نامی آشنا در قلمرو چنین اندیشه ای فلسفی و از مفاخر و ذخایر فرهنگی ایران و اسلام محسوب می شوند. ایشان از شاگردان برجسته حوزه درس مرحوم سید محمد حسین طباطبایی در حکمت و معرفت بوده و سال های گذران زندگی خود را به تعلیم و تعلم اختصاص داده اند که در هر دوسویه پر برکت بوده است.
در طول بیش از پنجاه سال تدریس فلسفه و عرفان در حوزه اسلامی، بسیاری از دوستداران و دل شیفتگان علوم عقلی به شرف صحبت ایشان نائل گشته و اکنون اغلب آنها از استادان برجسته حوزه های علمیه و دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور محسوب می شوند. با حضور ایشان، فلسفه اسلامی مجال بیشتری برای تطبیق با دیگر حوزه های فکری و فلسفی بافت.
موضوع و مضمون اساسی نوشته های ایشان، اندیشه وجود است و چهره دلپذیر عقل، درون مایه همه آنها است. نثر فلسفی استاد دینانی در عین سادگی و دلنوازی، سحرآساست و سهولت و صلابت از خصوصیات بارز آن محسوب می شود. در حقیقت این نوشته ها نه تنها زبان فلسفه اسلامی را تغییر داد بلکه تمهیدی موثر در تطبیق میان مسائل فلسفه اسلامی و فلسفه مغرب زمین به شمار می رود.
در واقع استاد دینانی با تشخیص نوع زبان و اندیشه عصر خود افقی را گشود که نخستین رهرو آن خود ایشان بود و از آن پس بسیاری از دوستداران فلسفه اسلامی طالب تفکر در آن طریق شدند. معهذا ادراک عمیق در کنار درایت دقیق و نیز شیوه تعبیر و تحریر ایشان از فسلفه اسلامی و مسائل و مباحث آن، به طور گزیده و پرمعنا، متفاوت با منابع مشابه بوده و مایه مجذوبی مخاطب می گردد. در واقع استاد دینانی از حاشیه، متن آفریده و بدایع حکمی بسیاری مطرح کرده اند.
این نوشته اختصاص به تاریخ عقل در فلسفه اسلامی دارد. مجلدات سه گانه دفتر عقل و آیت عشق نیز با طنین آرام و تحلیل گونه و با کمال ایجاز خود که تالیف متنی عرفانی است روح عرفان را عبارت از عقل به شهود رسیده دانسته و به اقتضای موضوع کتاب که بررسی عقل از منظر عارفان است ظریف تر ار متن پیشین به توصیف مقام عقل پرداخته است. پرتو خرد، مشتمل بر بخشی از مقالات و سخنرانی ها و گفت و گوهای استاد دینانی است که زیر نظر ایشان جمع آوری شده و به حسب موضوع ترتیب یافته اند. تنوع و تمایز آنها از یکدیگر جذابیت خاصی به این مجموعه بخشیده است.
کتاب شامل ده ها مقاله است. مقاله سقراط و پرسش های وجودی نام نخستین مقاله ای است که در سمینار سقراط فیلسوف گفت و گو در مرکز بین المللی گفت و گوی تمدنها ارائه گردیده است. مقاله دوم فلسفه و اخلاق است که در گذشته در نشریه نامه فرهنگ انتشار یافته است. مقاله ای که در آن افرادی همچون رضا داوری، غلامرضا اعوانی، عباس منوچهری، محمد رضا ریخته گران و ابراهیمی دینانی دیدگاه های خود را در این زمینه ارائه نموده اند.
دیدار عقل و عشق در تفکر اسلامی سومین مقاله ای است که در این کتاب انتشار یافته است. در این گفت و گو محمد میلانی و ابراهیم دینانی شرکت داشته و در روزنامه انتخاب انتشار یافته است. در این مقاله دیدگاه این دو در خصوص عقل و عشق در تفکر یونانی وپس از آن در فلسفه اسلامی مورد بحث قرار گرفته است.
در مباحث عقل و تجربه دینی (گفت و گوی حسن اسدی با ابراهیم دینانی ) و تاکید عنصر عقل در دین مورد بررسی قرار گرفته است. سلوک در راه عقل و مسوولیت پذیری نام مقاله بعدی است. تمدن اسلامی در طول چهارده قرن و در یک مسافت وسیع جغرافیایی تمدن بزرگ شناخته می شود. اگر کسی این تاریخ را طی چهارده قرن در این عرض جغرافیایی گسترده، تمدن نداند جای شگفتی است.
اسلام، دین است و تمدن اسلامی زاییده دین اسلام است. این تمدن بر چه اساسی استوار است ؟ آیا عقلانیت دارد ؟ یا تمدنی به این عرض و طول، بدون عقلانیت به ظهور رسیده است ؟ ممکن است چنین تمدنی با این عظمت و آثار عجیب بدون عقلانیت به وجود بیاید ؟ این تمدن براساس احساس و تحصیلات به وجود آمده یا عقلانیت ؟ آیا اساسا ممکن است یک تمدن در یک گسترش بسیار عمیق، بدون توجه به عقلانیت به وجود بیاید ؟ در این مقاله به چنین پرسش هایی پاسخ داده می شود.
در مقاله دیگر تحت عنوان تفکر فلسفی از ابن سینا تا عین القضات دینانی به بررسی تفکرات فلسفی این دو اندیشمند یکی مظهر اندیشه عمیق فلسفی ( ابن سینا ) و دیگری عارف دلسوخته و در عین حال اندیشمند و محقق وارسته که بر سرعشق بر سردار رضایت و در اثر شهامت، جرات و اظهار اندیشه و بیانات آتشین، پیکرش را سوزاندند ( عین القضات ) که هر دو از خطه همدان برخاسته اند و هر دو درس عشق و آزادگی به جهان داده اند، پرداخته است. ابوالحسن عامری عنوان مقاله دیگری است که در واقع گفت وگوی دکتر عبدالله نصری با دینانی در خصوص ابوالحسن عامری است.

غلامحسین ابراهیمی دینانی
ویراستار؛حسن سید عرب
ناشر؛ مهر نیوشا
چاپ اول؛ ۱۳۸۵
محمود فاضلی

منبع : روزنامه کارگزاران