زعفران

● گل زعفران
زعفران با نام عمومی saffron و نام علمی crocus sativus گرانبها ترین گیاه زراعی موجود در روی كره زمین است و تنها گیاهی است كه واحد خرید و فروش آن به جای تن و كیلو مثقال و گرم است .
زعفران از خانواده زنبق و در منطقه آب و هوایی مدیترانه و غرب آسیا از عرض جغرافیایی ۳۰ الی ۵۰ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۱۰ در جه غربی تا ۸۰ درجه شرقی در مناطق بسیار كم باران ایران - توران كه دارای زمستان سرد و تابستان گرم بدون داشتن بارش در اوایل فصل پاییز باشد گسترش دارد از ویژگیهای بارز این گیاه ظهور گل آن قبل از هر اندام رویشی دیگر است . شروع رشد آن در پاییز . انتهای رشد در بهار . عدم تولید بذر بارور با وجود تولید گل كامل فراوان و ضرورت برداشت گل آن در صبح زود قبل از گرم شدن هوا می باشد . تكثیر زعفران منحصرا توسط غده زیر زمینی بنه ( كورم ) متداول است .
برداشت محصول شامل چیدن گلها و جدا كردن كلاله از سایر قسمتهای گل و در نهایت خشك كردن كلاله ها است . متوسط عملكرد زعفران در صورت رعایت كامل اصول زراعی حدود ۱۰ كیلو زعفران خشك در هر هكتار از نوع زعفران دسته ای می باشد . طول عمر گلها حدود ۳ تا ۴ روز بوده كه به طور متوسط هر كیلو گل زعفران معادل ۲۱۷۰ عدد گل است و از هر ۷۸ كیلو گل به طور معمول ۱ كیلو زعفران دسته ای ( كلاله همراه با خامه ) حاصل می شود برای تهیه ۱ كیلو زعفران سرگل نیاز به حدود ۱۰۵ كیلو گل و برای تهیه ۱ كیلو زعفران پوشالی ممتاز ( حداكثر طول خامه باقیمانده و متصل به كلاله كمتر از ۳ میلی متر ) نیاز به حدود ۱۰۳ كیلو گل زعفران است پس از برداشت گل و جدا سازی كلاله ها مهمترین پارامتر در مورد كیفیت زعفران نحوه خشك كردن كلاله آن است كه می بایست در محیط تمیز و در زمان كوتاه ( حدود ۲ الی ۳ ساعت ) و در دمای حدود ۵۰ تا ۶۰ درجه سانتیگراد در اون الكتریكی انجام می گیرد . روش خشك كردن اسپانیایی ( الك - هیتری ) در مرتبه بعدی است و پس از آن روش خشك كردن با مایكروویو می باشد .
در حال حاضر كلیه مراحل برداشت گل و جداده سازی كلاله ها و فن آوری زعفران با دست صورت می گیرد .
كلاله سه شاخه زعفران مهمترین بخش تجاری آن است این بخش از گل حاوی مواد چرب . املاح معدنی و موسیلاژ است . عطر و بوی زعفران به علت وجود اسانس بیرنگ تروپن دار و یك تركیب اكسیژن دار همراه با سینئول به نام سافرا نال می باشد . و ظعم زعفران مربوط به هتروزید تلخ پیكرو كروسین است . ماده رنگین زعفران مربوط به وجود ماده ای به نام كروسین می باشد .
بهترین راه جدا سازی مواد موجود در زعفران جهت مصارف غذایی خانگی حل كردن كوبیده زعفران در مخلوط آب گرم و روغن مایع است ( با نسبت یك قسمت روغن و بیست قسمت آب به صورت دم كرده برای مدت نیم ساعت ) .
مقدار مصرف برای هر نفر به طور معمول حدود ۱۵/۱ گرم در هر وعده غذایی می باشد .
برای نگهداری زعفران محیط ایده آل جای خشك و خنك و به دور از نور می باشد .
● مصارف خوراکی :
با آنكه از گذشته های دور از زعفران بدلیل رنگ زیبا و عطر و طعم استثنایی استفاده می شده است، در سالیان اخیر به دلیل گرایش به مصرف افزودنیهای طبیعی، به جای انواع شیمیایی و سنتزی در مواد غذایی، استفاده از زعفران رو به فزونی گذاشته است.
امروزه استفاده از زعفران در تكنولوژی و صنعت بسیار متداول شده است. كارخانجات مختلف صنایع غذایی، از زعفران در تهیه انواع سوسیس و مارگارین استفاده می كنند. كارخانجات لبنی، در تهیه انواع كره، پنیر و سایر محصولات تولیدی خود از آن استفاده می نمایند. در برخی از كارخانجات، زعفران در تهیه انواع پودرهای كیك و در انواع دسرها به كار می رود. همچنین كارخانجات مشروب سازی، از زعفران استفاده فراوانی می كنند. از زعفران به عنوان طعم دهنده و رنگ دهنده طبیعی و سالم در برخی نوشابه ها، ژله، بستنی، شكلات، نبات و آبنبات، كیك و كلوچه، پودرهای سوخاری و ... استفاده می شود. زعفران بخش ضروری دستورالعملهای غذایی برخی سوپها، غذاهای دریایی، انواع برنج و مرغ بوده و همچنین در تهیه دسر و نوشیدنیها مورد استفاده قرار می گیرد.
در بسیاری از فرهنگها، زعفران، ادویه ای ارزشمند می باشد كه بسیاری از افراد طعم آن را دوست دارند و عطر و رنگ آن را هم می پسندند.
در منازل اكثر ایرانیها،بسیاری از انواع غذاها و شیرینی ها به همراه زعفران تهیه می شود. دسرهایی نظیر سوهان و انواع كیكهای زعفرانی را می توان نام برد.
هندیها و عربها از بزرگترین مصرف كنندگان زعفران می باشند . عربها از زعفران غذاهای مختلف و همچنین چای مخصوصی تهیه می كنند. قهوه عربی حتما باید دارای زعفران و هل باشد. هندیها هم غذایی به نام بریونی دارند كه معمولاً در آن زعفران به كار می رود. در شمال ایتالیا و جنوب سوئیس زعفران، برای تهیه برنج زعفرانی معروف آنها یعنی ریزوتو(Risotto) مصرف زیادی دارد. فرانسویها نیز زعفران را به خوبی می شناسند و در تهیه انواع غذاها از آن استفاده می كنند. در اسپانیا غذایی به نام پائیا (Paella)، تهیه می شود كه زعفران در آن نقش مهمی دارد. در آلمان و انگلیس نیز از زعفران در تهیه كیك زعفرانی استفاده می شود.
● پزشکی و دارویی :
از زمانهای قدیم برای زعفران نیز همچون سایر ادویه جات، خواص درمانی مختلفی در نظر می گرفتند. امروزه بر مبنای تحقیقات علمی كه در ادامه استفاده فراگیر از زعفران در طب سنتی و گیاهی انجام شده، خواص متعدد زعفران و اثربخشی تركیبات مؤثره آن توجه بسیار زیاد محققین، شركتهای داروسازی و دست اندركاران علم پزشكی را به خود جلب نموده است. نتایج نشان می دهد كه در آینده ای نزدیك، زعفران یكی از مهمترین جایگزین های داروهای شیمیایی خواهد بود.
▪ از جمله این موارد می توان به كاربردهای زیر اشاره كرد:
ـ كمك به هضم طبیعی غذا، تقویت كننده معده، ضد نفخ
ـ محرك و تقویت كننده تمایلات جنس
ــ مسكن، بویژه در درمان دردهای لثه و قلنج
ـ ضد تومور، جمع كننده رادیكالهای آزاد (خاصیت ضد سرطانی زعفران)
ـ شادی بخش، درمان دردهای عصبی، آرامبخش، درمان كم خوابی، تقویت كننده حافظه، افزایش دهنده تمركز، ضد تشنج، افسردگی، اسپاسم، آلزایمر و پاركینسون
ـ درمان فشار خون، كاهش كلسترول، درمان كم خونی ناشی از كمبود آهن در دختران، كاهش درصد احتمال بروز بیماریهای قلبی، تصلب شرائین و افزایش سلامت قلب (بدلیل وجود تیامین، ریبوفلاوین و مواد معدنی)
ـ درمان بیماریهای تنفسی نظیر آسم، سرما‎خوردگی، سرفه
ـ افزایش جریان خون در شبكیه، درمان اختلالات لكه زرد شبكیه در اثر پیری، بهبود علایم مربوط به رتینوپاتی ایسكمیك
ـ درمان كوفتگی و رماتیسم بصورت استعمال خارجی
ـ درمان بیماریهایی نظیر اسهال خونی، سرخك، بزرگ شدن كبد و طحال و عفونت دستگاه ادراریـ همچنین تحقیقات فراوان انجام شده نشان می دهد كه تركیبات موجود در زعفران در درمان برخی از انواع سرطانها در حیوانات آزمایشگاهی تاثیر داشته است.
بنابراین مشاهده می كنیم كه بدلیل ویژگیها و خواص منحصر بفرد زعفران، امروزه از آن در صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی، آرایشی و عطرسازی استفاده قابل توجهی می شود .
کاشت زعفران در ایران از قدمت ۱۰۰۰ساله برخوردار است . این گیاه رنگی و گرانبهای چندین ساله ، بدون ساقه است و پیاز دارد و چون درخاک کویر به عمل می آید، به طلای سرخ و یا طلای کویر شهرت یافته است .
از هر ۱۵۰گل ، یک گرم زعفران و از حدود ۱۴۷هزار گل تازه ، یک کیلو زعفران خشک به دست می آید. زعفران به علت طعم و رنگ و عطر عالی ، کاربردهای فراوانی در تولید فرآورده های غذایی ، دارویی و شیمیایی دارد و با توجه به محدودیت کشت و تولید، از فرآورده های گران قیمت به شمار می رود. ایران با متوسط تولید ۱۰۰تن در سال ، در زمینه تولید زعفران مقام اول را دارد. اسپانیا با تولید متوسط ۲۵تن ، مقام دوم و کشورهای هندوستان ، جزایر اسپرون روسیه ، سنگاپور، مالزی ، ژاپن ، تایوان ، چین ، فرانسه ، ایتالیا، آلمان ، استرالیا و یونان با تولید متوسط ۲۵تن ، مجموعا مقام سوم را به خود اختصاص می دهند.
مرکز اصلی پرورش این گیاه ، مناطق کویری و کم آب جنوب خراسان و سابقه زعفرانکاری در این منطقه ، به ۷۰۰سال پیش بازمی گردد. زعفران از محدود گیاهانی است که در شرایط سخت زیستی پرورش می یابد. با توجه به آن که جایگاه تاریخی زعفران در ایران بوده و منشا آن نیز ایران است ، این گیاه یکی از جذابیت های ویژه ایران به شمار می آید و اغلب گردشگرانی که از کشورمان دیدن می کنند، زعفران را به عنوان سوغات سفر به دیار خود می برند و بدین ترتیب این گیاه در معرفی ایران نیز نقش بسزایی ایفا می کند.
زیبایی مزارع كشت زعفران در سحرگاه صبحهای پاییزی چنان خیال انگیز و مسحوركننده است كه هر كس یكبار تجربه دیدن آن را داشته باشد، آرزوی دوباره دیدن آن را مدام در دل خواهد داشت.؛ زعفران به عنوان یكی از محصولات ارزشمند كشاورزی است كه علاوه بر جنبه های اقتصادی می تواند گردشگران فراوانی را به تماشای زیبایی های خود بخواند.
بهره گیری از زعفران از دیرباز در ایران ، آسیای صغیر و بخش هایی از اروپا بویژه یونان رواج داشته است از سوی دیگر با آن كه بازار جهانی زعفران در اختیار شش كشور است ، ایران عمده ترین صادركننده زعفران به شمار می آید.
بسیاری از پژوهشگران معتقدند زعفران به عنوان باارزش ترین ادویه جهان ، خاستگاهش برخی از نواحی ایران است و ایرانیان باستان از قدیم الایام كشت و پرورش آن را رونق بخشیده اند.؛ در حال حاضر شش درصد تولید زعفران ایران در خراسان صورت می گیرد، یعنی همان نقطه ای كه از دوران كهن كاشت زعفران در آن آغاز شده است به همین دلیل برخی از محققان ”مادها“ را از اولین تولیدكنندگان زعفران می شناسند.؛ زعفران در زندگی اجتماعی و فرهنگی كشورمان نقش قابل توجهی داشته و نمونه ای از هماهنگی انسان و طبیعت در این منطقه است كشور ما همواره با مشكل كم آبی مواجه بوده ، اما زعفران گیاهی است كه به آبیاری زیادی نیاز ندارد.؛ به همین جهت مردم خراسان به كاشت این گیاه روی آورده اند.
از سوی دیگر این گیاه در هنگام خواب تابستانی نیز به آب نیاز ندارد و جالب آنكه زمان رویش گیاه زعفران در پاییز و زمستان است و همین امر موجب می شود كه این گیاه از آفات و بیماری در امان بماند و نیاز به سمپاشیهای مكرر نداشته باشد.؛ شاید بدانید زعفران گیاهی چندساله است یعنی هزینه و زحمت كشت آن در یك مرحله (؛یا یكسال )؛ صورت می گیرد، ولی طی چندسال متوالی زمین محصول می دهد.؛
اما پرورش و برداشت زعفران ، به نیروی انسانی زیادی نیاز دارد و این امر مطابق با شرایط زندگی اجتماعی قدیم ایرانی بوده كه خانواده گسترده بود و بسیاری از اقوام و فامیل در كنار یكدیگر زندگی می كردند .؛ این موضوع هم اینك نیز مصداق دارد، به گونه ای كه بیش از صدهزار خانوار در نواحی گرم و خشك كویری جنوب خراسان از كاشت، داشت و برداشت زعفران ارتزاق می كنند.؛ مساله دیگر سازگاری زعفران با محیط اجتماعی ساده و طبیعی منطقه خراسان است چرا كه پرورش زعفران نیازمند بهره گیری از تجهیزات عظیم حمل ونقل ، سردخانه ، انبارهای وسیع و غیره نیست .؛ به همین دلیل كاشت زعفران بازده اقتصادی خوبی برای مردم آن منطقه دارد.
نكته قابل توجه آنكه انتخاب زعفران به عنوان یك محصول كشاورزی از سوی مردم این منطقه نشانگر هوشمندی و توانایی علمی مردم این دیار است به گونه ای كه تازه دانشمندان در قرون اخیر به فكر بهره گیری مشابه از زمین برای تولید محصولات كشاورزی افتاده اند.؛ مارگالت اكولوژیست معروف جهان كه اسپانیایی است ، عقیده دارد برخی سرزمین ها كم بهره هستند، بنابراین باید از این سرزمین های كم بهره به گونه ای مناسب استفاده كرد.؛
به نظر او برای بهره برداری از سرزمین های كم بهره می توان موضوع زراعت گیاهان دارویی را مطرح كرد و زعفران از آن گونه گیاهان دارویی است كه می تواند در زمین های كم بهره به نحو مطلوب رشد كند، چرا كه مواد موثر در این گیاه افزایش پیدا می كند و چون ارزش افزوده آن بالاست ، می تواند در اقتصاد آن سرزمین و مردم آن خطه موثر واقع شود.؛ مارگالت برای بیان این نظریه جایزه نوبل هم دریافت كرده است حال آنكه كشاورز خراسانی قرنهاست این ایده را عملی ساخته است.
متاسفانه در طول زمانهای گذشته ، زعفران آنچنان كه باید شناخته نشده بوده و در ایران قدیم صرفا خانواده های مرفه از زعفران در تهیه خوراك استفاده می كردند اطبای قدیم از جمله زكریای رازی در قرن هشتم ، بوعلی سینا در قرن نهم ، ابوریحان بیرونی در قرن دهم ، حكیم مونس حسینی در قرن شانزدهم ، علوی خراسانی شیرازی در قرن هفدهم ، ابن الاطباء در قرن هجدهم ، ناظم الاطباء در قرن نوزدهم و برخی محققان ایرانی در قرن بیستم از زعفران در آثار خود نام برده اند.؛ در اكثر آثار آنان از زعفران به عنوان یك ماده معطر برای غذا و شیرینی ها، ایجاد نشاط، تحریك اشتها و هضم غذا ذكر شده است .
همچنین از زعفران به عنوان مسكن سرفه و برونشیت های مزمن ، تسكین درد دندان ، رفع حالات تشنجی و بی خوابی ، دفع سنگ كلیه و صفرا و تقویت كننده بینایی و درمان اسهال ذكر شده است همچنین از زعفران به عنوان مسكن سرفه و برونشیت های مزمن ، تسكین درد دندان ، رفع حالات تشنجی و بی خوابی دفع سنگ كلیه و صفرا و تقویت كننده بینایی و درمانی اسهال ذكر شده است .
تا مدتها زعفران ایران فقط در داخل تولید و مصرف می شد، ظاهرا از حدود یكصدسال قبل زعفران ایران به اروپا و بخصوص كشور اسپانیا راه یافت در دوران قاجاریه زعفران به صورت نامی آشنا و حالت تحفه و سوغات وارد بازار كشورهای اروپایی شد و بدون آنكه مبداء آن معلوم باشد مورد مصرف اروپاییان قرار می گرفت به عبارت دیگر زعفران ایرانی به نام خارجی ها به فروش می رفت ، اما از حدود چهل سال قبل بود كه زعفران ایران در بازارهای اروپایی شناخته شد و هم اینك زعفران ایران در كشورهای اسپانیا، ایتالیا، فرانسه ، آلمان ، یونان و انگلستان به فروش می رسد.
به گونه ای كه مردم این كشورها از طریق مرغوبیت زعفران ایرانی كشور ما را می شناسند با آنكه در كشورهایی مانند اسپانیا و یونان هم زعفران كاشته می شود، رنگ ، اصالت ، طعم ، عطر و اسانس زعفران ایران به مراتب از زعفران كشورهای یاد شده بهتر است .
زعفران ایران به سبب همین ویژگی ها دارای انرژی (؛كالری )؛ زیادی است و زعفران كشورهای رقیب از این میزان انرژی برخوردار نیست و نخواهد بود، چون زمینی مانند خطه خراسان در آن كشورها وجود ندارد.؛ از طرف دیگر بهره گیری های متنوع از زعفران ایران یك ویژگی دیگر آن به شمار می آید.؛ به عنوان نمونه یك دانشمند فرانسوی كه سال گذشته به ایران سفر كرده بود،۲۰؛ كیلو گل زعفران را با خود به فرانسه برد و از آن ماده ای استخراج كرده است كه این ماده می تواند تحول عظیمی در صنعت عطرسازی جهان ایجاد كند.
زعفران از چنان كارآیی در توسعه صنعت عطرسازی فرانسه برخوردار بوده كه فرانسویها امسال سفارش۵۰۰؛ كیلو زعفران را به ایران داده اند.؛ با این اوصاف مشخص است كه زعفران می تواند به عنوان سمبل گردشگری ایران مطرح شود، تا هم گسترش گردشگری و هم رونق اقتصادی را موجب شود؛ چرا كه در كشورهای فقیر زعفران مصرف نمی شود و عموما كشورهای مرفه به مصرف زعفران تمایل دارند.؛به همین جهت ضرورت دارد یك تحقیق علمی و گسترده نسبت به تاثیر زعفران بر رونق گردشگری انجام پذیرد تا زمینه های مختلفی در مورد گردشگری تجربه شود و راه حلهای نوینی نیز به دست آید..

منبع : کویر ایران