تولدی دیگر

● سینمای دفاع مقدس و حضور پررنگ در جشنواره بیست و پنجم فیلم فجر
سینمای جنگ یا سینمایی كه به واسطه نوع حضور مضامین آن در كشور ما به سینمای دفاع مقدس مشهور است، طی حدود دو دهه از حیات این ژانر در سینمای ایران مسیر پرفراز و نشیبی را طی كرده است. این نوع سینما همزمان با دوران دفاع مقدس در ساختار سینمایی كشور وارد شد و اتفاقاً جریان پررنگی از سینمای مستند و داستانی را به وجود آورد كه به تولید آثار زیادی درباره حوادث این دوران منجر شد.
عمده آثاری كه همزمان با هشت سال جنگ تحمیلی در سینمای ایران تولید شدند، به طور مستقیم مقوله جنگ را محور داستان قرار دادند و فیلمهایی را به روی پرده سینما بردند كه اتفاقات آن در جبهه ها رخ می داد و بیشتر حول همین محور شكل می گرفتند.
اما بعد از پایان جنگ تحمیلی نوع سینمای دفاع مقدس و دغدغه هایی كه در آن مطرح می شد تا اندازه زیادی تغییر كرد و بیشتر حواشی و تأثیرات اجتماعی جنگ مورد توجه قرار گرفت.
ابراهیم حاتمی كیا، رسول ملاقلی پور و احمدرضا درویش از جمله فیلمسازانی بودند كه فیلمسازی را در این حوزه ادامه دادند و موضوعات متفاوت دیگر را وارد این جریان كردند.
به دنبال تغییرهای عمده اجتماعی بعد از دوران جنگ، موضوعات مختلفی كه بیشتر هم به مسایل اجتماعی مربوط به جنگ اختصاص داشت در این سینما مطرح شدند. اما با گذشت چندین سال پس از این دوران، سینمای دفاع مقدس با ركودی نسبی مواجه شد. تا جایی كه در چند دوره مربوط به سالهای اخیر حتی تعداد فیلمهای جنگی جشنواره فیلم فجر به صفر رسید.
به هر ترتیب آن چه امسال در بیست و پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر به عنوان یك اتفاق مهم مورد توجه قرار گرفت، رویكرد تازه به سینمای جنگ بود، جشنواره امسال ۶ فیلم جنگی داشت كه البته در میان نام فیلمسازان آن، كارگردانان تازه وارد یا كسانی كه تا به حال سینمای دفاع مقدس را تجربه نكرده بودند، نیز به چشم می خورد.
در میان ۶ فیلم دفاع مقدس جشنواره امسال «روز سوم» به كارگردانی «محمدحسین لطیفی» مهمترین آنهاست. لطیفی كه در روزهای ماه مبارك رمضان توانسته بود توجه عموم مردم را با سریال «صاحبدلان» جلب كند امسال با «روز سوم» به موفقیتی چشمگیر در زمینه فیلمسازی دست یافت و توانست توجه بسیاری از منتقدان و مخاطبان سینما را به این اثر جلب كند.
داستان «روز سوم» بر اساس یك ماجرای واقعی شكل گرفته است. در دوران دفاع مقدس دختر جوانی موقع حمله نیروهای مهاجم در زیر خاك پنهان می شود و اهالی محل بعد از چند روز موفق می شوند او را نجات بدهند. فیلم لطیفی با محور قرار دادن این اتفاق و پرداخت مناسب داستانی كه اولاً لحنی كاملاً صمیمی و ساده دارد و هیچ گاه نمی خواهد به سمت تقدس گرایی محض پیش برود و ثانیاً از مایه های كمرنگ و در عین حال مؤثر كمیك بهره گرفته، توانست موفق ترین فیلم دفاع مقدس امسال لقب بگیرد.
«روز سوم» از طرفی نظر داوران جشنواره و منتقدان سینمایی را به خود جلب كرد و از طرف دیگر توانست در زمینه جلب تماشاگر موفق نشان بدهد. شاید یكی از مهمترین ویژگیهای این فیلم به ژرف ساخت آن مربوط باشد. لطیفی همه مردان داستانش را بسیج می كند تا دختر (زنی) را از زیر خاك نجات دهند و به آب برسانند و همه مردها از جان خود می گذرند تا زنی كه نماد میهن، خاك و وطن است نجات پیدا كند. «روز سوم» شعار نمی دهد، توصیه نمی كند و بیراهه نمی رود، اما به بهترین شكل میل و عشق ساده و صمیمی عده ای جوان را به دفاع از خاك وطن به نمایش درمی آورد.
«اتوبوس شب» عنوان فیلم دیگری بود كه «كیومرث پوراحمد» آن را بر اساس قصه ای از «داستانهای شهر جنگی» نوشته «حبیب احمدزاده» ساخته و در جشنواره به نمایش درآورده بود. پوراحمد كه تا به حال در ژانرهای مختلفی به تولید آثار سینمایی پرداخته و به خصوص در حوزه سینمای كودك، فیلم موزیكال و ملودرام خانوادگی موفق هم نشان داده بود، امسال بعد از عدم موفقیت «گل یخ» و «نوك برج» با «اتوبوس شب» یك بار دیگر توانست توانایی هایش را در تجربه ای متفاوت از ژانری دیگر به اثبات برساند. «اتوبوس شب» هم در جلب مخاطب و هم در بوته نقد و نظر سینماگران اثر موفقی بود.
فیلم جدید پوراحمد كاملاً متكی بر ساختار محكم داستانی و قدرتهای كارگردانی تولید شده بود. شاید بتوان این فیلم را به لحاظ تكنیكهای ساختار سینمایی با «شب یلدا» از خود پوراحمد مقایسه كرد كه در فضایی محدود و بسته اتفاق می افتاد.
در چنین شرایطی همه قدرتهای فیلم بر بازی بازیگران، جذابیت ساختار داستان و كارگردانی متكی هستند. كیومرث پوراحمد، با اتوبوس شب نگاهی واقع گرایانه و در عین حال با كمترین قضاوت غلط آمیز معمول را در فیلمش به تصویر كشید و به همین واسطه هم توانست در كارش موفق باشد.
«پاداش سكوت» نیز فیلم دیگری بود كه توانست در حوزه سینمای دفاع مقدس به عنوان یك اثر قابل تأمل مطرح شود و نظر خیلی از تماشاگران را به خود جلب كند. «مازیار میری» كه سال گذشته با فیلم خوب «به آهستگی» در جشنواره حضور داشت، امسال این فیلم را بر اساس داستانی از مجموعه «من قاتل پسرتان هستم» نوشته «احمد دهقان» ساخت و به جشنواره رساند.
البته فیلم «مازیار میری» نتوانست به اندازه «روز سوم» و «پاداش سكوت» موفق نشان بدهد، اما از آثار قابل تأمل سینمای دفاع مقدس امسال بود.
«پاداش سكوت» با تكرار نقش مشابهی دیگر از پرویز پرستویی خیلی شبیه به فیلمهای چند سال اخیر سینمای دفاع مقدس بود و بیش از همه این آثار به فیلمهای ابراهیم حاتمی كیا شباهت داشت. شاهد مهمترین ویژگی این فیلم، تعلیق در ساختار منظم داستانی بود كه البته به نحوی كشدار و تأخیری و با ریتمی كند روایت شد.
«پاداش سكوت» نشان داد كه تكرار یك بازیگر تثبیت شده در قالب یك نقش (پرویز پرستویی) می تواند به شباهتهای پیشین دامن بزند و حتی موضوعی متفاوت را به ورطه تكرار بكشاند.
نخستین فیلم بلند «مسعود ده نمكی» هم با وجود همه كاستیها و كمبودهایی كه در ساختار داستان و شاكله سینمایی اش داشت، به یك كمدی موفق تبدیل شد. كمدی ای كه در پی موفقیت سالهای گذشته فیلم كمال تبریزی (لیلی با من است) اجازه ظهور و تكرار پیدا كرد و با به خنده واداشتن تماشاگران سینما و بدون شك به واسطه ستاره های بازیگرش موفق هم شد. «اخراجی ها» نمی تواند فیلم متفاوت و جدیدی باشد، چون نمونه مشابه آن را قبلاً كمال تبریزی به سینما آورده است. این فیلم حتی نمی تواند یك اثر قوی سینمایی لقب بگیرد. زیرا ساختار منظم و عناصر پایه ای سینما را دارا نیست.
اما آنچه «اخراجی ها» را به یكی از فیلمهای مهم در نگاه تماشاگران تبدیل كرد، طنز كلامی حضور چهره های موفق و ستاره های بازیگری بود. «اخراجی ها» با بیان گفتار كمیك و حتی لطیفه های امروزی از زبان شخصیتهایش توانست تماشاگران را بخنداند و به همین خاطر هم موفق شد!
«آنكه دریا می رود» در مورد طی طریق رزمنده ای در یك مسافت ۲۵ كیلومتری است. «آرش معیریان» پس از ساخت فیلمهای تجاری ای چون «كما» و «شارلاتان» و «چپ دست»، در عین ناباوری حوزه سینمای جنگ را تجربه كرده است.
فیلم جدید معیریان تا اندازه زیادی وابسته به قواعد ژانر آن است و از آن جهت با آثار قبلی این فیلمساز متفاوت نشان می دهد كه دیگر از عناصر عامه پسند سینما در آن خبری نیست. معیریان حتی در زمینه انتخاب بازیگر هم به سراغ تجربه های قبلی نرفته و تنها از افشین هاشمی و هومن سیدی در فیلمش استفاده كرده است.
آرش معیریان، با انتخاب سینمای دفاع مقدس قصد دارد توانایی هایش را بدون دغدغه های پیشین در گونه ای متفاوت به آزمایش بگذارد. او در این راه هر چند موفق به جلب توجه مخاطبان نشده، اما در زمینه كسب تجربه ای متفاوت و جدا شدن از كلیشه های مرسوم سینمای عامه پسند به موفقیتی تازه دست یافته است.
سعید سعدی كه تهیه كنندگی فیلم موفق«روز سوم» را برعهده داشته امسال فیلم دیگری از سینمای جنگ را هم به كارگردانی «خسرو سینایی» در جشنواره بیست و پنجم داشت. «مثل یك قصه» فیلمی است كه سینایی بعد از آثاری چون «در كوچه های عشق» و «عروس آتش» دست به تولید آن زده است.
سینایی در این فیلم كه كل وقایع آن را در بوشهر تولید كرده، تماماً از بازیگران بومی استفاده كرده و فضایی باورپذیر و واقعگرایانه را وابسته بر شرایط جغرافیایی داستان خلق نموده است.
«مثل یك قصه» ماجرای سرباز عراقی است كه در پی زخمی شدن فرمانده شان به اشتباه وارد خاك ایران می شوند و به یك پیرمرد و نوه اش برمی خورند... .
ظهور مؤلفه های باورپذیر و واقعی كه ظاهراً حاصل تجربیات سینمایی اوست را می توان از مهمترین ویژگی های آخرین فیلم این كارگردان دانست. سینمای دفاع مقدس بدون شك در بیست و پنجمین جشنواره فیلم فجر و ۱۸ سال پس از پایان جنگ تحمیلی با رویكردی جدی و متفاوت همراه بوده است.
نگاهی كه حتی با آثاری مثل «لیلی با من است»، «روبان قرمز» و «گیلانه» از سینمای موفق درویش، حاتمی كیا و ملاقلی پور هم پیشی گرفته است. این سینما با گذار از نمونه های قبلی ژانر ظاهراً حركتی جدی تو را به سوی نزدیك شدن به قواعد ژانر و همچنین واقعیتهای سینمای دفاع مقدس آغاز كرده است.
نگاهی اجمالی به تعداد آثار سینمای دفاع مقدس در دوره های مختلف جشنواره فیلم فجر رشد كمی این آثار را نسبت به هشت سال پیش به راحتی نشان می دهد. ضمن اینكه كیفیت و زاویه دید «مؤلف» در آثار امسال سینمای دفاع مقدس تفاوت چشمگیری داشته است.

مهدی نصیری

منبع : روزنامه قدس