تاریخچه فرهنگستان ایران

ایران به پهنای فرهنگ، زبان و ادب فارسی و تاریخ پرفراز و نشیب اش شایسته عشق ورزیدن است، آن هم نه بیش و کم که باید با سراپای وجود به مردمان نجیب آن خدمت نموده و به یاد آوریم که داشته های علمی و معرفتی و الگوها و مفاخر انسانی آن را از اعماق آثار به جای مانده اش دریابیم.
در نیم قرن اخیر، شاخه های دانایی و آگاهی های انسانی، آنقدر گسترده شده اند که تشنگان علم را بر آن داشته که با سیری هدفمند و با مهارتی روشمند از پراکندگی و کلی نگری دوری جویند و راه پژوهش و دریافت های خود را در یک فرآیند نمایان یا در یک دوره خاص تاریخ یا با استفاده از ابزاری چون سند و نسخ منحصر به فرد، متمرکز سازند و کالبد و ساختار تحقیق خود را با خردورزی و پیوندی نتیجه بخش جزء شناسی کنند؛ تا بدین واسطه هرچه بهتر بتوان به کلان دانش بشری فایده ای نوید بخش و حقیقت گرا تقدیم و ارزانی داشت .
حق این است که عاملان و حامیان عرصه علم، نویسندگان و محققان شاخه های مختلف را بشناسند و بخصوص در حوزه علوم انسانی از طریق آثار به جای مانده شان، تالیف و تدوین طرح های پژوهشی را آغاز تا سرانجام به اهلش بسپارند و فرضیه ها و نظریه های علمی صاحبان اندیشه را در آینه کتب و رسالاتشان ارج نهند تا همواره در یک شرایط مطلوب، منابع مرجع و قابل اتکا توسط دلسوختگان علم، که در یک زمینه پژوهشی تخصص یافته اند، منتشر شوند .
از سوی دیگر، سپردن امور به اهلش فایده چشمگیر را نیز به دنبال دارد و آن جلوگیری از داوری ها و اعمال سلیقه های غریبی است که به نوعی، ناخودآگاه صیانت آثار و مآخذ معتبر و زحمت برده را تحت الشعاع خود قرار می دهند و نویسندگانی را که در خاموشی و خلوت خود با زحمات فراوان قدمی هرچند کوچک به دانش و علم افزوده اند، به دلسردی می کشانند .
کتاب حاضر، از جمله پژوهش های سندی ـ تاریخی و نوبنیادی است که پس از چندین سال تفحص و تحقیق به جامعه علم و ادب و تاریخ معاصر ایران از سوی نشر نی انتشار یافته است . با مطالعه و بررسی دیباچه کتاب، بخصوص مبحث تاریخ نگاری نخستین فرهنگستان ایران و “ این حقیقت آشکارتر می شود تا چه اندازه نگارش این کتاب و پیوند منطقی میان مطالب، کاری گسترده و وضعیتی بسیار استثنایی را، در مقوله تاریخ ادبیات ایران، در برداشته است و این امر ضرورتی پژوهشی بود که به مرور و در عمل خود را نشان می داد؛ تا آنجا که برای انسجام و تدوام بحث، چاره ای جز این نبود که تفکیک یا تفصیل بعضی وقایع و حتی سرشکن کردن مطالبی هم سنخ و به ظاهر مشابه در دستور کار قرار گیرد .
بنابراین در بخش دیباچه، افزون بر نگاهی کلی به فرهنگستان، به برخی مباحث نظری و مکمل نیز پرداخته شده است . مولف آنچه در کتابش نوشته حکایت از اثبات فرضیه ها و حل وقایع نگاری عناصر و حوادثی دارد که از راه پژوهش و تکیه بر اسناد نویافته به آن رسیده و ساختار نظری و عملی کتاب را بر آن مبتنی ساخته است.
نخستین فرهنگستان ایران، از جمله موسسات تمدنی بود که با پیش زمینه های تاریخ ـ فرهنگی که از عصر قاجار پیریزی شده بود، به پیروی از فرهنگستان فرانسه، در خرداد ماه ۱۳۱۴، به طور رسمی، جنب کتابخانه مسجد سپهسالار افتتاح شد و تشکیل جلسه داد .
ماده اول اساسنامه فرهنگستان، وظیفه اصلی این انجمن را با مضمون؛ حفظ، توسعه و ترقی زبان فارسی معین کرده بود و بدین منظور در آغاز کار جمعی از دانشمندان و درس خوانده های مدرسه دارالفنون و ... و نیز رجالی که تحصیلات خود را در فرنگ تکمیل کرده بودند به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد . اصولا در زمان رضا شاه مردانی بودند که برای به ثمر نشستن یافته های خود، به دنبال امنیت و بستری مناسب می گشتند تا به کارهای فرهنگی و تاسیس نهادهای تمدنی مبادرت ورزند.
هنوز در تاریخ ایران مشخص نیست که واژه فرهنگستان یکباره از کجا آمد و چه کسی آن را برابر فرانسوی اش ( آکادمی) برگزیده است. حتی بنیان گذاران فرهنگستان نیز در خاطرات خود به این نکته بسیار مهم اشاره نکرده اند، اما بدون شک، پایه گذران اولیه و اصلی فرهنگستان، افرادی چون ذکاءالملک فروغی (رئیس الوزرا)، عیسی صدیق و میرزا اصغرخان حکمت (وزیر معارف) بودند که به دنبال تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، اندیشه تشکیل فرهنگستان را به عنوان یک ضرورت و نیاز فرهنگی و ملی در دستور کار خود قرار دادند تا زبان فارسی، که در آن روزگار دستخوش حوادثی بی شمار و غریب شده بود، مصون و پایدار بماند.
خودسری در واژه گزینی و اصرار به استفاده از واژه های مجعول خود حدیثی دیگر است که نوشته ها و بیانات اقشار تحصیل کرده و در عین حال متوسط اجتماعی را در برگرفته بود و برای رهایی از این وضع، فریادرسی می خواست تا به این ناهنجاری زبانی و فرهنگی خاتمه دهد. از این رو محمد علی فروغی با اندیشه ایجاد انجمنی واژه گزین و قانونمند، شتاب کرد و رضا شاه که چند ماه قبل از کشور ترکیه بازگشته بود و جامعه ای را که هنوز در تب و تاب جشن هزاره فردوسی بسر می برد، مجاب کرد تا با تاسیس فرهنگستان ایران موافقت کند .
فرهنگستان ایران در اوایل تاسیس در انتخاب اصطلاحات و واژگان اصیل فارسی و ترویج آنها اهتمامی بسزا داشت و توانست در یکی دو سال آغازین فعالیت خود، واژه های مناسبی را برابر و معادل سازی کند، اما دیری نپایید که به دلیل کناره گیری عده ای از افراد صاحب فضل و ملحق شدن اشخاص ناآزموده به عضویت فرهنگستان، ناگهان واژه گزینی راه و رسمی پرشتاب یافت، به طوری که دیگر جایی برای تعمق و تحقیق باقی نماند . در این دوران کار عمده فرهنگستان وضع و انتخاب واژه و مقرر بود که همه هفته تعدادی واژه نو در جراید اعلام شود و همگان مجبور بودند آن واژه ها را که اغلب نارسا و نابجا بودند، در کتب درسی و رساله ها، مکاتبات اداری و روزنامه ها به کار ببرند .
این وضعیت حتی گریبان ذکاء الملک را نیز گرفته بود، چنانچه او در یکی از تالیفات خود واژه مطالعه را آورده بود و چون فرهنگستان واژه بررسی را برگزیده بود، مطبوعات وقت از طریق سانسور مطالعه را به بررسی مبدل کردند و هرچه فروغی استدلال کرد که در این مورد بررسی مفهوم ندارد، کسی گوش نداد . بیشتر اعضای فرهنگستان، صلاحیت علمی و ادبی کافی نداشتند، در جوانی بسیاری از فضائل ریشه دار را نیندوخته بودند و بعدها نیز مجال مطالعه نداشتند و بر فرض هم که داشتند، از ادب و واژه و واژه یابی چیزی سر در نمی آوردند.
دانشمندانی چون محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، در جلسات حاضر نمی شدند، به امثال فروغی و احمد بهمنیار هم اعتنایی نبود، خلاصه از میان اعضا، کسانی که استعداد و فضائلی داشتند و سره را از ناسره تشخیص می دادند، همین چند نفر بودند. سید حسن تقی زاده هم با نوشته های خود جنبش ملی ادبی را در سطوح مختلف به راه انداخت و فرهنگستان تازه کار را به شناخت تاریخ، فرهنگ و اصالت های زبان فارسی دعوت کرد . عمر واژه گزینی و معادل سازی فرهنگستان، با رخداد واقعه شهریور ۱۳۲۰ دوام نیافت، اما تا نیمه دی ماه همان سال جلسات فرهنگستان تعطیل نشد و به ریاست صدیق اعلم، رئیس وقت فرهنگستان و گاهی نیز به ریاست نایب رئیس فرهنگستان تشکیل می گردید .
در این دوران عیسی صدیق توانست دولت وقت را راضی کند تا در مجاورت مسجد سپهسالار در قطعه زمینی بایر که در شمال شرقی و مجاور کوچه شرقی مسجد بود، ساختمانی را به بنای جدید فرهنگستان ایران اختصاص دهند. ساختمان به تدریج و بی سروصدا و بدون آنکه اعتباری خاص داشته باشد به پایان رسید و از طرف دفتر مسجد سپهسالار چند صندلی، یک میز، چند قفسه و دوقالی برای آن تهیه شد و اتاق ها برای جلسات احتمالی فرهنگستان حاضر شدند .
در آذر ماه ۱۳۲۰، محمد تدین وزیر فرهنگ شد . وی پیشنهاد کرد که برای فرهنگستان ایران رئیسی انتخاب شود . محمد علی فروغی برای بار دوم به ریاست فرهنگستان برگزیده شد. کار عمده اعضای از شهریور ۱۳۲۰ تا آذر ۱۳۲۱، فقط تجدید نظر در مورد واژه ها و اصطلاحاتی بود که پیش از آن وضع شده بودند. از این رو دکتر عیسی صدیق و فروغی بی اعتباری بسیاری از مصوبات فرهنگستان را اعلام داشتند و نویسندگان و ادیبان ایران را در استعمال آن واژه ها مخیر ساختند. پس از مرگ فروغی، بازهم انتخاب رئیس فرهنگستان در دستور کار قرار گرفت و حسین سمیعی، به ریاست فرهنگستان ایران برگزیده شد .
پس از شهریور ۱۳۲۰ شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور به نحوی رقم خورد که کابینه های کم اثر نیامده سقوط می کردند. کشمکش های سیاسی و بحران های اقتصادی ایران، در داخل و روابط خارجی اش، مجالی برای مسوولین امور باقی نمی گذاشتند تا به انجمنی کم سو و کم رمق چون فرهنگستان اعتنا کنند، تا جایی که بسیاری از این کابینه ها آنقدر درگیر فراز و فرودهای نامحسوس و بی قاعده بودند که از وجود موسسه ای به نام فرهنگستان ایران خبر نداشتند، چه رسد به اینکه برای ماندگاری آن کار انجام دهند.
بی تردید فرهنگستان زبان و ادب فارسی و سایر فرهنگستان های کشور با الگوپذیری از آثار و همت بزرگانی که در تاریخ و فرهنگ زحمات عدیده ای را متحمل شده اند، در حفظ زبان فصیح و زیبای فارسی بکوشند و در اشاعه آن، از هیچگونه کوششی دریغ نورزند.
کار تاریخ نگاری فرهنگستان بسیار سنگین و مطالب و منابع آن بسیار دور از دسترس بود و نویسنده برای تهیه یک کتاب قابل اعتماد متحمل زحماتی فراوان گردیده و تلاش داشته است متد و قالب استثنایی و درستی برای آن در نظر بگیرد . مولف در این مسیر شاهد همکاری بسیاری از مراکز تحقیقاتی و علمی کشور بوده است .
کتاب تاریخ نخستین فرهنگستان ایران شامل دو بخش است؛ کتاب اول با عنوان تاریخچه فرهنگستان ایران شامل فصول پیشینه ایجاد فرهنگستان ایران، فرهنگستان و روسای آن، واژه های گمشده فرهنگستان اول، نصاب واژه های نو و نگاهی به دو گرایش ناسیونالیستی پیش از فرهنگستان ایران و کتاب دوم با عنوان کلیات و قوانین و واژه های مصوب فرهنگستان ایران و با سرفصل هایی همچون کلیات و قوانین؛ اساسنامه، نظامنامه ها و آیین های نخستین فرهنگستان ایران، واژه های نو که تا پایان سال ۱۳۱۹ در فرهنگستان پذیرفته شده است، ترکیبات عربی، واژه های پذیرفته شده در فرهنگستان به ترتیب قدیم، پیوست ها، منابع و ماخذ، گزیده اسناد و عکس ها، نمایه اشخاص و نمایه جای ها، موسسات و کتاب ها در ۶۳۱ صفحه انتشار یافته است.

محمود فاضلی

منبع : روزنامه کارگزاران