تکنولوژی بستر سازی محصول کیفی

امروزه دستیابی به كشاورزی پایدار، امنیت غذایی و تولید اقتصادی عمدتاً با بهره گیری از دانش مهندسی كشاورزی امكانپذیر بوده و انجام تحقیقات مهندسی كشاورزی فراهم كننده بستر مناسب به منظور استفاده بهینه از نهاده ها برای نیل به اهداف خوداتكایی در تولید محصولات اساسی در بخش كشاورزی است.
بدیهی است در كشور ما با توجه به محدودبودن نهاده های كشاورزی (آب، خاك و...) برای استفاده بهینه از این نهاده ها و تحقق اهداف بخش، نقش فناوری بسیار پراهمیت است. بخش كشاورزی در ایران یكی از مهمترین بخشهای اقتصادی است و بی شك درحالی كه آب اصلی ترین نهاده محدودكننده تولید محصولات كشاورزی است كارآیی مصرف آب كه مقدار تولید درواحد آب مصرفی است، وضعیت استفاده بهینه از آب را مشخص می كند.
این شاخص در حال حاضر حدود ۰‎/۹ كیلوگرم بر مترمكعب است. درحالی كه برای تأمین غذای جمعیت روبه رشد كشور در سال ،۱۴۰۰ باید این عدد به ۱‎/۶ كیلوگرم بر مترمكعب افزایش یابد. این افزایش باید در دستور كار اصلی قرارگیرد تا از فشار بر منابع آبی و یا ایجاد منابع آبی جدید با سرمایه گذاری هنگفت جلوگیری به عمل آید. كارآیی مصرف آب را می توان با تولید بیشتر به ازای همان مقدار آب مصرفی، تخصیص آب به گیاهان با ارزش اقتصادی بالاتر، یا تخصیص آب از بعضی بخشهای كشاورزی به سایر بخشهایی كه ارزش افزوده آب بیشتر است، افزایش داد.
درواقع افزایش كارآیی مصرف آب تنها ناشی از سیستم آبیاری مناسب نبوده، بلكه از افزایش عملكرد ناشی از مدیریت بهتر نیز منشأ می گیرد. راهكارهای بهبود كارآیی مصرف آب در سه جزء بیولوژیكی (گیاه)، محیط و مدیریت خلاصه می گردند. واضح است كه این شاخص تقابل و نتیجه تمامی اجزای فوق در هر سیستم آبیاری است.
▪ گندم به عنوان مهمترین محصول زراعی كشور به طور متوسط سطحی معادل ۶‎/۲ میلیون هكتار از اراضی كشور را به خود اختصاص داده كه سهم گندم آبی از این سطح ۳۵ درصد است. با توجه به نرخ بهره وری و رشد فعلی جمعیت، افزایش مصرف آب در سایر بخشها و نیاز به تأمین موادغذایی جامعه، كلید حل مشكل بحران كمبود آب در كشور نیل به كارآیی مصرف آب بالاتر است.
با عنایت به اهمیت گندم، ساماندهی روش و مدیریت آبیاری مزارع گندم از مهمترین، عمده ترین و ضروری ترین اقدام های تحقیقاتی - اجرایی در طرح خودكفایی تولید گندم بوده است. در این میان حداقل ۹۵ درصد سطح زیركشت این محصول با روشهای سطحی آبیاری می شوند. گرچه عملكرد گندم وابستگی زیادی به بارش های پائیزه، زمستانه و بهاره دارد.
اما همان تعداد نوبت های محدود آبیاری كه بسته به اقلیم منطقه ممكن است بین ۲ تا ۷ نوبت تغییر كند، تأثیر زیادی در عملكرد گندم دارد. در حال حاضر متوسط میزان آب مصرفی برای آبیاری هر هكتار گندم به روش نقلی با راندمان تقریباً ۳۷‎/۵ درصد برابر ۷۳۱۰ متر مكعب است. نتایج تحقیقات حاصل از اصلاح و بهبود این گونه روش های آبیاری نظیر انجام آبیاری شیاری یك در میان، كاربرد لوله های آبرسان كم فشار (هیدرو فلوم) و استفاده از فناوری تسطیح لیزری اراضی، سبب افزایش راندمان آبیاری مزارع گندم به میزان ۱۵-۱۰ درصد شده كه كاهش آب مصرفی گندم به ۶۱۴۰-۵۵۵۰ متر مكعب در هكتار را به همراه داشته است.
همچنین، متوسط راندمان آبیاری روش های بارانی معادل ۷۰ درصد و میزان آب مصرفی برای یك هكتار كشت گندم در حدود ۳۳۹۴ متر مكعب است به همین دلیل با پشتوانه تحقیقات انجام شده، انتخاب و توصیه انواع روش های آبیاری بارانی مناسب با شرایط اجتماعی، اقلیمی و فرهنگی مناطق عمده كشت گندم سبب صرفه جویی آب معادل ۳۳۹۴ متر مكعب در هكتار شده است.
این ارقام نشان می دهد با استفاده از روش های آبیاری بارانی برای گندم، می توان در حدود ۴۶ درصد در مصرف آب صرفه جویی كرد. بدیهی است با این مقدار آب صرفه جویی شده، حتی در صورت افزایش سطح زیر كشت گندم آبی نیز فشاری بر منابع آبی نخواهد آمد. همچنین براساس یافته های تحقیقاتی كه در عمل نیز به اثبات رسیده اند، عملكرد گندم در روشهای آبیاری بارانی به حدود ۵ تن در هكتار رسیده است در صورتی كه متوسط عملكرد گندم آبی با روش های آبیاری متداول در حدود ۳‎/۲ تن در هكتار بوده است.
▪ بهینه سازی مصرف آب با اصلاح روش های آبیاری سطحی و به كارگیری روش های آبیاری تحت فشار منجر به افزایش راندمان آبیاری از ۳۷-۳۳ درصد متداول به ۵۰-۴۵ درصد در آبیاری سطحی و ۷۰-۶۰ درصد در آبیاری بارانی شده است. محاسبات حاكی از پتانسیل افزایش تولید محصولات كشاورزی (بویژه گندم) به میزان ۱۰ میلیون تن از محل آب صرفه جویی شده است.
▪ اعمال مدیریت های مناسب آبیاری نظیر؛ انجام كم آبیاری كنترل شده، كودآبیاری و سم آبیاری در روشهای آبیاری بارانی سبب افزایش كارآیی مصرف آب تا میزان ۱‎/۱ كیلوگرم بر مترمكعب و در نتیجه بهره مندی از ۲۴ میلیارد متر مكعب آب صرفه جویی شده، كه معادل ساخت تقریباً ۷۰ سد ذخیره آب است.
▪ با اتخاذ تمهیدات مناسب ناشی از تحقیقات انجام شده در مورد پسابها، پتانسیل استفاده از ۷‎/۱ میلیارد مترمكعب فاضلاب های شهری در اطراف شهرها وجود دارد كه در حال برنامه ریزی است.
همه این موارد تأییدی است بر اهمیت اقدام های انجام شده و یا در حال انجام تحقیقی - اجرایی برای ارتقای بهره وری و راندمان آبیاری در بخش كه به طور جدی تا حصول به اهداف برنامه چهارم ادامه خواهد یافت.
● نقش مكانیزاسیون كشاورزی و كاربرد ماشین در خودكفایی گندم
مكانیزاسیون كشاورزی می تواند موجب ارتقای كارآیی و تضمین كننده اثربخشی اقدام ها در كل فرآیند قبل از تولید، فرآوری و عرضه محصولات كشاورزی باشد. لذا انتخاب و به كارگیری فناوری مناسب و كاربرد ماشین های كشاورزی با اتخاذ روش های صحیح در تولید محصول استراتژیك گندم با رعایت اصول توسعه پایدار است .
براساس تحقیقات انجام یافته روش های به كارگیری ماشین در مراحل مختلف شامل خاك ورزی، كاشت، داشت و برداشت محصول گندم می تواند تأثیر مثبت درجهت نیل به حفظ رطوبت، كاهش تبخیر و بهبود ساختمان خاك ، تهیه بستر مناسب بذر و ریشه، مصرف كمتر بذر، حفظ محیط زیست و كاهش افت در مرحله برداشت داشته باشد. همه این موارد با رعایت هدف افزایش عملكرد در واحد سطح بدون گسترش سطح زیركشت مدنظر قرار گرفته اند كه به نمونه هایی اشاره می شود.
▪ به كارگیری روش های خاك ورزی حفاظتی شامل كم خاك ورزی و بی خاك ورزی در تولید این محصول ضمن كاهش تبخیر و حفظ رطوبت خاك ، بهبود مواد آلی تا ۳۰درصد، كاهش مصرف انرژی به میزان ۵۰درصد و افزایش عملكرد محصول به میزان ۱۰درصد در مناطق مختلف كشور با شرایط اقلیمی متفاوت را در بر داشته است.
▪ به كارگیری روش ها و ماشین های مناسب كاشت از جمله خطی كارها در تولید گندم و كنار گذاشتن روش های معمول كاشت (بذرپاشی با كودپاش سانتریفوژ) علاوه بر یكنواختی توزیع بذر در سطح، یكنواختی عمق قرارگیری بذور، میزان مصرف بذر را به طور قابل توجهی تا ۵۰درصد كاهش داده كه این رقم حتی با كاربرد خطی كارها و كمبینات ها از ۳۰۰ تا ۳۵۰ كیلوگرم در هكتار به ۱۰۰ تا ۱۵۰ كیلوگرم در هكتار نیز رسیده است. همچنین كاربرد كمبینات ها در كاهش تردد تراكتور و ادوات درخاك و نتیجتاً كاهش میزان فشردگی خاك و حفظ ساختمان خاك در جهت توسعه پایدار خاك است.
▪ به كار گیری روش ها و ماشین های مناسب سمپاشی در تولید گندم نیز كاهش مصرف سم (توسعه پایدار و حفظ محیط زیست) و افزایش عملكرد محصول نقش بسزایی دارد. حذف روش های سمپاشی هوایی و جایگزین كردن آن با سمپاش های میكرونر و تراكتوری علاوه بر صرفه جویی در هزینه ها و صرفه اقتصادی كه در جهت تولید و خودكفایی گندم در نتیجه تحقیقات انجام یافته و در دست اجرا است.
▪ به كارگیری روش های كاهش افت كمباینی گندم حاصل از تحقیقات انجام شده منتج به تهیه دستورالعمل های اجرایی شد كه در برداشت سال جاری (۱۳۸۵) در چندین استان كشور به مورد اجرا گذاشته شد. نتایج كاربرد و استفاده از این دستورالعمل اندازه گیری و كاهش افت كمباینی گندم با به كارگیری سیستم های نوین نمایشگر افت (نمایشگر افت دانه) و دستیابی به رقم ۵درصد كاهش در میزان افت برداشت بوده است كه با احتساب ۱۲میلیون تن تولید گندم در سال بالغ بر ۶۰۰هزار تن محصول بدون هیچ گونه تحمیلی بر نهاده ها و گسترش سطح زیركشت صرفه جویی می شود.
● نقش تكنولوژی در كاهش ضایعات نان و خودكفایی گندم
ضایعات گندم، آرد و نان از مشكلات اصلی كشور ما بشمار می آید. بدون شك هر قدمی در جهت كاهش این ضایعات ما را به خودكفایی پایدار در تولید گندم نزدیكتر خواهد كرد. از طرفی كیفیت تولید نان به عنوان غذای اصلی مردم جامعه ما از اهمیت خاصی برخوردار است. كیفیت ارگانولپتیكی و تغذیه ای نان نقش اساسی بر سلامت مردم و اقتصاد ملی دارد و بیانگر میزان توجه ما به مسائل تغذیه ای و اقتصادی كشور است.
بر مبنای آمارهای موجود، درحدود ۳۰ درصد از نان های تولیدی در كشور ما، به دلیل پائین بودن كیفیت و قابلیت ماندگاری، به صورت های مختلف دور ریز شده و از چرخه مصرف صحیح خود خارج می شود. این مقدار از نظر كمی معادل حدود ۲ میلیون تن گندم و از نظر ریالی معادل بیش از ۲هزار میلیارد ریال است.
این امر علاوه بر میلیاردها تومان ضرر مستقیم اقتصادی، به دلیل وارد شدن نان های كپك زده به خوراك دام ها و راه یافتن توكسین های تولید شده به وسیله كپك های نان به گوشت و شیر آنها، اثرات نامطلوب و جبران ناپذیری بر سلامت عمومی جامعه خواهد داشت. همچنین رعایت نكردن نكات علمی و فنی در تولید نان های سنتی كشورمان می تواند موجبات كم خونی و كمبود برخی از عناصر ضروری و مهم در سیستم متابولیكی بدن را فراهم كرده و منجر به زیان های مخفی و ناپیدایی شود كه آثار سوء اجتماعی ـ اقتصادی آن بسیار گسترده تر خواهد بود.
▪ بدون شك استفاده از تكنولوژی مناسب به منظور: بهینه سازی فرآیند سیلو كردن و نگهداری گندم، تولید آرد مناسب برای تهیه نان و ماكارونی و دیگر فرآورده ها، افزایش راندمان فعالیت مخمرهای نانوایی، استفاده از مواد افزودنی (نظیر سبوس گندم، ویتامین ها و مواد معدنی ضروری و امولسیفایرها و...) در فرمولاسیون آرد نان های سنتی، بهینه سازی سیستم های پخت ماشینی نان های سنتی و معرفی شرایط بهینه بسته بندی هر یك از نان های سنتی راهكارهایی است كه منجر به افزایش قابلیت ماندگاری و ارتقای ارزش های تغذیه ای و كاهش ضایعات گندم و نان شده و در جهت نیل به خودكفایی پایدار گندم است. چنانچه با به كارگیری فناوری های مذكور تنها یك درصد از ضایعات نان كاهش یابد، رقمی در حدود ۲۰ میلیارد ریال به اقتصاد كشور كمك شده است.

منبع: مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی كشاورزی

منبع : روزنامه ایران