شهر مادی در همسایگی تهران

مادها از قبایل آریایی بودند كه در هزاره نخست پیش از میلاد به تدریج در ولایات ایران ساكن شدند، ولایاتی كه از منطقه «ری» آغاز شده و به طرف مغرب تا ارتفاعات زاگرس و از طرف شمال و شمال غربی تا حدود «رود كورا» پیش می رفته است.
این همان ناحیه ای است كه به سرزمین ماد بزرگ معروف است. بزرگ ترین شهر آن «هگ متان» است كه آشوریان آن را «آمادانا» می نامیدند و امروزه «همدان» نامیده می شود. در همین شهر قدیمی است كه نخستین دولت تاریخی ایران غربی و مركزی به دست «دیااكو» به سال ۷۰۸ پیش از میلاد مسیح تشكیل شد. دولت ماد در یك قرن و نیم حكومت خود با منقرض كردن دولت زورمند آشور، حكومت وسیعی را به وجود آورد كه از جنوب ایران تا قسمتی از اراضی آسیای صغیر امتداد داشته است. حكومت مادها ۱۵۸ سال پس از تأسیس برافتاد.
بیشترین اطلاعات ما از معماری قلعه های دوره ماد در حقیقت از اسناد تاریخی «آشور» و نقاشی های آنان در كاخ های آشوری است. براساس این اسناد، دژهای مادی، ساختمان های مستحكم و عظیمی بودند كه بر ارتفاعات و صخره های طبیعی و گاهی بر روی خاكریزها و تپه های مصنوعی ایجاد شده و در اطرف آن ها، دست كم یك دیوار و یا گاه چند دیوار (حصار) بنا می شد. اغلب دیوارهای داخلی و خارجی قلعه های مادی از خشت خام ساخته می شدند، البته گاهی نیز دیوارهای اصلی از سنگ بنا شده اند. مادها در ساختن قلعه و نیز انتخاب موقعیت جغرافیایی برای ساخت وساز از معماری دژهای «اورارتویی» تأثیر گرفته اند.
با این كه مطالعه و پژوهش در محوطه های دوره ماد از جمله «گودین تپه» كنگاور، «نوشیجان تپه» ملایر، «تپه هگمتانه» همدان، «تپه باباجان» نورآباد و «تپه حسنلو» ارومیه اطلاعات خوبی از جزئیات معماری این دوره در اختیار باستان شناسان نهاده، اما تاكنون شواهدی از یك شهر مادی در این مكان ها به دست نیامده است.
برای نخستین بار در تاریخ باستان شناسی ایران، یك شهر مادی به وسعت یك كیلومتر در یك كیلومتر در محوطه باستانی ازبكی (۸۰ كیلومتری غرب تهران و در شهرستان نظرآباد) به همت دكتر یوسف مجیدزاده كشف شد كه تاكنون مشابه آن در هیچ یك از محوطه های باستانی منسوب به مادها مشاهده نشده است.
در مركز این شهر بر روی بقایای باستانی در تپه مرتفع، قلعه ای به وسعت ۹۵۰ متر مربع با حصاری به قطر ۵ متر ساخته شده است. این دژ و شهر پیرامون آن، شرقی ترین اثر شناسایی شده مادی در فلات مركزی ایران است؛ چون در متون تاریخی به حضور مادها در بخش هایی از شمال شرق ایران اشاره شده است، اما كشف آثار اداری مادها در ۸۰ كیلومتر غرب تهران برای نخستین بار صورت می گیرد.
دژ مادی ازبكی با دیوارهای درونی به قطر بیش از یك متر، دارای بخش هایی همچون تالار، بارعام، تالار شورا، تالار نشیمن خانواده فرمانروا، عبادتگاه، اتاق نگهبانان، برج دیده بانی و ۳ انبار و با ۲ هزار سنگ فلاخن است. در مجموع فضای معماری محصور بر فراز تپه، ساخت وسازی یادمانی برای سكونت شخصیتی اداری مانند حاكم یا فرمانروای منطقه بوده است كه به احتمال از سوی پادشاه مادها منصوب شده بود. در این دژ مستحكم، كارهای اداری مربوط به شهر مادی، نشست های رسمی نمایندگان شهروندان (ریش سفیدان) یا فرماندهان نظامی و مانند آن انجام می گرفت.
حصار ۵ متری دور دژ، سنگ های فلاخن انباشته شده در گوشه یكی از اتاق ها و چاه آبی به عمق ۴۰ متر كه به منظور استفاده در روزهای جنگ یا محاصره حفر شده، ارزش و اهمیت نظامی دژ را نشان می دهد. در این دژ پیش بینی های لازم برای دفاع از ساكنان آن و حتی همه یا بخشی از ساكنان شهر پائینی در كنار فعالیت های به اصطلاح كشوری صورت گرفته است.
وجود ۲ راه پله و بقایای ۲ سقف فروریخته نشان دهنده آن است كه بخش فروانروانشین این قلعه ۲ طبقه بوده است.
افزون بر آن اگرچه بیش ترین ارتفاع دیوارها در حال حاضر از ۲‎/۷۵ متر تجاوز نمی كند، اما محاسبه طول راه پله ها نشان می دهد كه ارتفاع سقف در حدود ۴ متر بوده است. به نظر دكتر مجیدزاده، معماران مادی به منظور پوشاندن سقف، تیرهای چوبی را كنار هم و كاملاً چسبیده به یكدیگر قرار می دادند و روی تیرها را پس از پوشانیدن آنها با بوریا و یا حصیر، با اندودی از كاهگل می پوشاندند.
بزرگ ترین فضای معماری در همه جای دژ، تالار بزرگی است با ابعاد ۱۱‎/۸*۶ متر كه در میان آن سكویی خشتی به ابعاد ۳‎/۳*۱ متر و بلندی ۶۰ سانتی متر برپا شده است. سطح بالایی این سكو مانند آب چكان لبه دیوار در هر سمت به ضخامت یك خشت گسترش یافته است. همه دیوارهای این تالار بزرگ با رنگ سفید رنگ آمیزی شده و كف آن خشت فرش است.
در دیوارهای جنوبی و غربی آن كه سالم ترند، ۴ تاقچه تزئینی تعبیه شده و كف آنها را با تخته سنگ هایی به رنگ سبز، فرش كرده اند. با توجه به وسعت این تالار و كاربرد این گونه سكوها كه در معابد پیش از تاریخ و دوران تاریخی به «سكوی نذر» شهرت دارند، به احتمال فراوان این فضای معماری یك «معبد مادی» بوده است. به دلیل تقدیس این معبد، مادها دور سكوی نذر را دیواری می كشیدند تا همچون ضریح از آن محافظت كند و همچنین پیش محراب كوچكی كه در كنار اتاق معبد قرار دارد، گویای آن است كه همه اجازه ورود به این عبادتگاه را نداشته اند و آداب و رسوم خاصی برای حضور در این محل وجود داشته است.
فضای درون این عبادتگاه پس از متروكه شدن مانند عبادتگاه مادی در «تپه نوشیجان» با مصالح ساختمانی پر شده بود با این تفاوت كه در اینجا به جای سنگ و كلوخ از خشت استفاده كردند. سرپرست هیأت كاوش محوطه ازبكی در گزارشی كه بعدها منتشر كرد، كاربری مذهبی بزرگ ترین فضای معماری در دژ مادی را انكار كرد.
در یكی از تالارهای قلعه، آثار در و پاگرد به دست آمده و بعضی از اتاق های آن به دلیل اهمیتی كه داشتند با درگاهی تزئینی از هم جدا می شدند. در آنجا همچنین تاقچه هایی كشف شده كه برای ساخت آنها از خشت های قالبی قوس دار استفاده كرده اند. این تاقچه ها در زمره استثنائات است، زیرا پیش از این دوره، نشانه هایی از «قالب» در هیچ یك از محوطه های باستانی به دست نیامده است.
قلعه مادی محوطه ازبكی هرگز با حمله دشمن، آتش سوزی و محاصره مواجه نبوده است و دلیل متروكه ماندن آن می تواند روی كار آمدن سلسله هخامنشیان در اواسط قرن ششم پیش از میلاد وتفاوت سیستم اداری این سلسله با سلسله مادی باشد. به همین دلیل ساكنان دژ فرصت كافی در اختیار داشتند تا وسائل خود را به مكان دیگری انتقال دهند.
هر مشتاق فرهنگ و مدنیت سرزمین ایران می تواند از فراز دژ مادی در ارتفاع ۲۶ متری تپه مرتفع ازبكی، كل شهر صد هكتاری اطراف تپه را مشاهده كند. زمین های تقسیم بندی شده رنگ در رنگ زیر كشت انواع محصولات كشاورزی، نشان دهنده تسطیح نیمی از شهر مادی است كه دیگر امكان حفاری در آن وجود ندارد. باستان شناسان می گویند جای جای این محوطه، باستانی است و جدیدترین آثار آن به دوره مادها می رسد یعنی تاریخی حدود ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح.
دكتر مجیدزاده معتقد است كه تپه مرتفع محوطه ازبكی بقایای ۳ قلعه را در خود جای داده كه قدیمی ترین آن ۲هزار و ۲۵۰ مترمربع وسعت دارد و قطر دیواره های آن ۷متر است. این قلعه در حال حاضر در پائین ترین قسمت تپه مدفون شده و روی آن در دوره های بعد قلعه ای دیگر ساخته شده است كه جدیدترین و آخرین آن، قلعه متعلق به مادها است.
از سوی دیگر باستان شناسان در چهارمین فصل كاوش (سال۱۳۸۰) در ۳۰متری غرب تپه مرتفع در وسعت ۲۰۰ متر مربع، به بقایای محلی دست یافتند كه با توجه به دیوارها، تالار و برخی شواهد دیگر احتمالاً خانه یك صاحب منصب عالی مقام دوره ماد بوده كه ممكن است با گسترش كارگاه حفاری، وسعت این خانه به ۴۰۰ مترمربع هم برسد.
در دومین فصل كاوش در محوطه ازبكی (پائیز ۱۳۷۸) از دژ مادی، دیوارهای دورنگی كشف شد كه وجود آنها نشان می دهد كه مادها به منظور تزئین بنای خود، یك ردیف خشت خاكستری را بر روی یك ردیف خشت به رنگ خاك معمولی (قرمز) قرار می داده اند. از آنجا كه این گونه تزئینات در دوران «هخامنشیان» و در آثار به جای مانده در «تخت جمشید» و «پاسارگاد» به وفور مشاهده می شود، تصور می شد كه هخامنشیان این سبك كار را از «اورارتوها» كه پیش ازمادها می زیستند، فرا گرفته باشند.
این در حالی است كه كشفیات اخیر بیان كننده تعلق این سبك كار به مادها است.در اواخر چهارمین فصل كاوش (پائیز۱۳۸۰) نخستین پیكره سنگی متعلق به دوره مادها در محوطه ازبكی كشف شد. این پیكره سنگی استوانه ای شكل، حدود ۱۵ سانتی متر ارتفاع دارد، اما از آنجا كه در قسمت پائین مجسمه آثار شكستگی وجود دارد احتمالاً اندازه اولیه مجسمه ۱۸ سانتی متر بوده است. این مجسمه مادی در عین سادگی از ظرافت خاصی برخوردار است و كلاهی كه بر سر دارد، مشابه طرح كلاه مادی در نقوش برجسته سنگی تخت جمشید و صخره های غرب ایران است.
همچنین استوانه ای بودن پائین تنه مجسمه احتمالاً بیانگر لباس پوستین مانند مادها است كه نمونه های مشابه آن بر نقوش برجسته بر جای مانده از مادها مشاهده می شود.این پیكره سنگی كه از جنس سنگ شنی است از كنار دیوار ورودی كف زمین یكی از ۳انبار قلعه مادی در تپه مرتفع كشف شد و باستان شناسان به لحاظ نوع پوشش، كلاه مجسمه ونیز لایه نگاری های انجام شده آن را متعلق به ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش و همزمان با دوره مادی می دانند. از این رو این مجسمه به عنوان نخستین اثر منتسب به مادها در زمینه مجسمه سازی ارزش فوق العاده ای دارد.
با توجه به تداول ساخت مجسمه های استوانه ای شكل در سراسر خاورمیانه، این مجسمه مادی نسبت به بسیاری از آثار كشف شده از بین النهرین، بسیار ساده و ابتدایی است. با توجه به این ویژگی می توان گفت مادها با وجود برخورداری از تجربه كافی در زمینه فلزكاری در مورد آثار سنگی تبحر چندانی نداشته اند.

حسین عسكری

منبع : روزنامه ایران