مازندران؛ سرزمین هنرهای چوبی

جنگل‌های مازندران به‌دلیل تنوع درختان پهن برگی چون افرا، شمشاد، راش، بلوط، گردو، زبان گنجشك، نارون، چنار، ملچ، توسكا، انجیلی، نمدار و درخت آزاد، كه در زبان محلی به آن "ازدار" می‌گویند، از جنگل‌های منحصربه‌فرد جهان به‌شمار می‌آید.
به راحتی می‌توان روی چوب درختان پهن برگ كار كرده و فرم و شكل دلخواه به آنها داد. به‌دلیل نرمی و عكس‌العمل ناچیز در برابر خشكی و رطوبت در برابر پیچیدگی یا كج شدن مقاوم هستند. تراش و فرم‌دهی به چوب ون و آزاد بسیار مشكل است، اما ظروف ساخته شده از آنها بسیار مقاوم بوده و از كیفیت بهتری برخوردار است.
ساكنان بومی منطقه از گذشته‌های دور به ویژگی‌های این چوب‌ها آگاهی كامل داشته و عمده‌ای از ملزومات زندگی روزمره خویش و ایجاد نقش برجسته یا گره چینی بر روی آنها، از ابزار آلاتی بسیار ساده و ابتدایی نظیر تبر، تیشه، اره، سوهان، چرب ساب، مغار یا در گویش محلی(رخ)، اسكنه، رنده، رخ درشت یا دار كن، دله‌گیر (برای خالی كردن داخل ظرف)، چكش چوبی از جنس درخت شمشاد (دست كما) استفاده می‌كردند.
● هنرهای چوبی مازندران عبارتند از:
لاك‌تراشی و مصنوعات چوبی، گره چینی، منبت، معرق و پیكره‌تراشی كه در این مجال به معرفی برخی از آنها می‌پردازیم.
▪ لاك‌تراشی: ساخت انواع محصولات چوبی را شامل می‌شود.
▪ جوله: شبیه به پارچ آب و دارای گردن باریك و دهانه گشاد است كه در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود. درگذشته برای نگاهداری شیر و مواد لبنی از آن استفاده می‌شد. بزرگترین نوع جوله كه تا ۱۸ كیلوگرم ظرفیت دارد "مندر" نامیده می‌شود. نوع دیگر آن "جوله كون" است كه از ریشه درخت افرا تراشیده می‌شود.
▪ كیله: به‌عنوان پیمانه استفاده می‌شود و در هر پیمانه ۸ كیلوگرم شلتوك و حدود ۱۲ كیلوگرم برنج یا گندم جای می‌گیرد. ازنظر فرم شبیه به جوله است با این تفاوت كه دهانه آن گشاد و تخت بوده و دو دسته دارد.
▪ دكاسه معنر(كلز): نظیر كیله بوده و گنجایش ۶ كیلوگرم برنج و گندم را دارد.
كلز: از این وسیله چوبی به جای ملاقه برای به‌هم زدن و سرد كردن یا به‌عنوان پیمانه شیر و ماست استفاده می‌شود.در مناطق مختلف مازندران نام‌های متفاوتی دارد. در رامسر به آن "كیال"، در بخش مركزی "كلزیا كلیز" و در منطقه گرگان "كمچه" می‌گویند.
نوع دیگری از كلز در مناطق جنگلی به‌عنوان پیمانه شیر ساخته می‌شود كه به آن "منقار" می‌گویند و در ظرفیت‌های متفاوت ۵ سیر، نیم من (۵/۱ كیلو)، یك من (۳ كیلو) و ۲۰۰ گرم وجود دارد.
▪ قاشق‌ و ملاقه و كفگیر: در زبان محلی به قاشق "كچه"، به ملاقه "كترا" و به كفگیر "پل‌گیر" می‌گویند و معمولاً‌ از ساقه و شاخه درخت شمشاد تهیه می‌شود؛ این ابزار امروزه نیز كاربرد خود را در كنار دیگر لوازم آشپزخانه حفظ كرده است.
▪ عصا: از چوب درخت آزاد یا به گویش محلی "ازدار" تهیه می‌شود.
▪ تنبا كوچوله: به‌عنوان ظرف تنباكو مصرف دارد.
▪ سیركوب: در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود و در گذشته برای كوبیدن و خرد كردن نیز از آن به‌عنوان هاون استفاده می‌كردند.
▪ لاك: ظرفی است چوبی كه برای خمیرگیری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
▪ شكلات‌خوری: ظرفی است چوبی با فرم قایقی كه برای نگهداری شكلات و نقل و... استفاده می‌شود.
▪ دانه ‌پاش: به جای سینی برای پاك كردن برنج و حبوبات به‌كار می‌رود.
▪ خنچه: ظرفی است كه برای درست كردن حلوا از آن استفاده می‌شود. در مازندران به غیر از لاك‌تراشی، هنر منبت‌كاری و ارسی (گره‌چینی) نیز سال‌ها رواج داشته و دارد

ژیلا احمدامیرآقایی

منبع : روزنامه تفاهم