موسیقی مازندران یک موسیقی مقامی است !

فرهنگ عامیانه و كاربرد ترانه ها با مفاهیم عامی همچئن دلدادگی، رنج، اندوه، جدایی، همبستگی و پایداری در مقابل سختی كار و ستم حكام ، تلاش برای بقاء و امید همراه است و جزیی ا ز زندگی مردم به حساب می آید. كشاورزان مازندرانی هنگام كار در شالیزار آوازهای طبری و طالبا را زمزمه می كنند؛ و گاه دوبیتی های مختلف كیجاجان را می خوانند. آوازهایی نظیر « پنبه دله گیر » ( پنبه را از غوزه در آوردن ) ، « چرخوكردن » ( دانه های پیله را در آوردن ) از آوازهای رایج در كایری های زمستانی و پاییزی است. موسیقی مازندران در جشن ها، عروسی ها و شب نشینی ها كاربردی بسیار دیدنی و شنیدنی دارد.
« رج خانی » و « گلی به گلی Gali Be Gali » خوانی از سنتهای شایان ذكر در مجالس عروسی است.
▪ رج خوانی :
سنتی است كه معمولاً در عروسی اجرا می شود و جوانان به ترتیب آواز می خوانند.
▪ گلی به گلی خوانی :
در این سنت داوطلبان خوش صدا در محافل عروسی به ترتیب آواز می خوانند به این ترتیب كه یكی مو خواند و دیگری در جواب نفر اول آواز سر میدهد.
در مجالس پیران ، طبری خوانها یا كتولی خوانهای با سابقه و خوش صشدا به همراه « لله می » ( نوازنده نی مازندرانی ) ساعتها به خواندن می پردازند.
رقص محلی مازندران « سما Sema » نام دارد . در مجالس زنانه « سما گر » با پوشیدن شلوار كوتاه و گشاد و چین دار-- كه شلوار مخصوص سما است – روی شلوار بلند به اجرای سما می پردازد.
از ویژگیهای بارز سما این است كه سما از جایی شروع و به جایی ختم می شود و سما گر با حركات تیز و موزون ، رقص زیبایی را پدید می آورد ؛ كه در حركات آن شور و تحرك زندگانی پیداست.
بعضی از آلات موسیقی مازندران مشترك و بعضی مخصوص منطقه هستند لله وا ( نی مازندرانی ) ، دهل ، نقاره ، دسركوتن، دوتار ، كمانچه و دشت لاكی می باشد.
سازهای ساده ای نیز وجود دارند كه از عناصر ساده طبیعت ساخته می شوند ، مانند « فس فسی Fes – Fesi » و « وز وزی Vez – Vezi » كه از علف سبز جو ساخته می شود كه نوعی ساز دهنی است .
چوتك یا سیكاتك ( Cha – Tek / Sika – Tek ) نیز نوعی ساز است كه از چوب شمشاد ساخته می شود.
▪ سازهای موسیقی كتول شرق مازندران :
۱) نی :
كه از نوع بلند ترین انواع آن در نواحی مختلف ایران است.
۲) دوتار :
كه در دو نوع كاسه بزرگ و كاسه كوچك موجود می باشد.
۳) سرنا :
كه از سازهای شمال خراسان اقتباس شده است با گستره صوتی بالا و دارای شش سوراخدر بالا و یكی در زیر است و تنها از صدای بم آن ا ستفاده می شود.
۴) دیل یا دهل
۵) دایره
۶) كمانچه : در دو نوع كاسه كوچك و كاسه بزرگ كه دارای سه سیم اند؛ ولی جدیداً كمانچه های چهار سیمه بیشتر به كار می روند .
موسیقی مازندران علاوه بر چهار مقام اصلی امیری، كتولی، طالبا و نجما دارای زیر مقامات فراوانی نیز هست .
▪ موسیقی اصسل تبری ( مربوط به كوهستانها و جلگه های مركزی مازندران) كه در مازندران كاربرد گسترده ای دارد – از نشر جغرافیایی . شعبه های این مقام : چارواداری حال – گهره سری حال ( لالایی ها ) – نواجش ها ـ موری – كیجاجان ها ؛ و گوشه های كمرسری – تریكه سری – كرد حال (چپول حال) – مش حال – بورسی – دشتی حال – ونگ حال – سری و سنگین سما – كه ملهم از شیوه های زندگی دامی كهن است ؛ همچنین گوشه هایی نظیر: جلوداری – ورساقی – ارومن یار- گورگه – روونی –جلیت –تركمونی –حناسری – كلنج زر – درون و پیش نوازی در عروسی ها كاربرد دارند ؛ حیدربك – صنمبر و عباس خوانی نیز متأثر از موسیقی مذهبی مازندران اند.
▪ موسقی علی آباد كتول (مربوط بخ بلوك استر آباد و مركزیت پیچك محله):
علیمحمد صنم – یحیس گالش و حسن خوانی ( به نام خنیاگران سازنده آن )
مجموعه كله كش ها ـ منظومه عباس مسكین یا عباس گالش
قطعات گالشی – یارخدیجه و زارنجی .
▪ موسیقی گداری ( به مركزیت قنبر آباد بهشهر ) :
تحریرهای ویژه با نوعی حالات و لحجه انحصاری در اجرای سازی و آوازی مقامات كتولی – كل حال – از مشخصات موسیقی گذار می باشد.
▪ موسیقی خسایی شرق استان ( مربوط به جلگه های شرق مازندران از كرد كوی تا میاندرود ساری ) :
سرونگ Sar – Vang سر بند Sar – Band - منظومه های عارف و گلها – فاطمه – عباس مسكین – طبیب – درویش – غریب – كه با دوتار شرقی اجرا می شود كه دارای هشت پرده است و با دوتار تركمنی و كتولی متفاوت است.
▪ موسیقی غرب مازندران ( از دو سوی رودخانه چالوس تا دو سوی رودخانه نشتا ) :
گهواره سری – دوشان سری – خرمن سری – كجوری خوانی – توم سری – اروس سری – دیلمی – عزیز و نگار خوانی – كاكویی – سفوری – چاروداری – پیربابا خوانی – رابچه خوانی – جنیگا – پهلوانی – چوبه گری و …
از موسیقی دانان صاحب منسب و صاحب نام كه بر روی موسیقی مازندران كارهایی كرده اند :
حسین طیبی ، نورمحمد طالبی ، ابولحسن خوشرو ، احمد محسن پور ، قیوج زاده ، حسین علیزاده ، محمد رضا اسحاقی ، نوراللدین علیزاده ، شاهرخ كرمانی ، احمد حسینی ، علی اكبر اصلانی و ارسلان طیبی .
● برخی از مقامهای موسیقی مازندران
▪ مقام امیری :
این مقام نام دیگرش مقام تبری است و در مایه شور قرار دارد و متناسب با فضا و روحیات عرفانی و عاشقانه خوانده می شود بدون اینكه ملودی آن تغییر كند.
اشعار امیری از نظر وزن با ترانه اختلاف دارد ( مثل اختلاف وزن دوبیتی با رباعی در فارسی ). مقام امیری با موسیقی آوازی و متد آزاد ، با پرده بندی شور – دشتی ( عشاق ) در سراسر مازندران گسترده شده است .
▪ مقام طالبا :
منظومه و مقام طالبا مربوط به شاعر شهید سبك هندی ، طالب آاملی ، می باشد.
طالبا بعنوان غمنامه ای عاشقانه به آوازی خرین خوانده می شود ، كه بدان (موری) می گویند. و موری بیشتر در مراسن سوگواری خوانده می شود . این آواز در زبان فارسی (مویه) و در زبان كردی (هوره) و در مناطق جنوبی (شروه) خوانده می شود .
آهنگ طالبا از آهنگهای مهم مازندران و دارای وزن دو ضربی به وسعت دودانگ می باشد و نت شروع آن درجه سوم دانگ دوم ماست. این منظومه در دستگاه ابوعطا اجرا می گردد.
▪ مقام كتولی :
خواستگاه این مقام علی آباد كتول است. ساختار موسیقی كتول متكی بر دو مقام آوازی با عنوان «هرایی كوتاه» و«هرایی بلند» است.
از روزگاران گذشته تا كنون خنیا گران كتول این دو مقام را بر اساس سلیقه و حالات درونی خویش بداهه سرایی و بداهه نوازی می كرده اند.
در علی آباد كتول ، نغمه ها و ترانه های كتولی را بید ( Bid ) یا بید ( Beyd ) یا دوبیتی می خوانند كه چهار نوع است :
۱) بیدهای مذهبی و نیایش ، كه در مدح پیامبر و امامان است.
۲) بیدهای غصه و غربت
۳) بیدهای عاشقانه
۴) سایر بیدها كه بیشتر حالت تعلیمی و ظرب المثل دارند.
▪ مقام نجما :
این مقام مأخوذ از سرزمین فارس است و آن را به نجم الرین شیرازی نسبت می دهند. ملودی نجما،‌سیستم یك خطی است كه تكرار و توالی جمله ها ادامه می یابد و همانند بسیاری از منظومه های ملل شرق ، نقالس و روایت گری هم در لابلای آن رخ می نماید و توسط شرخوانها و نقالان ، دكلاماسیون، قصه را باز گو می نمایند.

منبع : خانه اقوام ایرانی