سوره فاتحهٔ الکتاب (حمد)

این سوره در ((مكه )) نازل شده و دارای هفت آیه است )) .
● ویژگیهای سوره حمد :
۱) این سوره اساسا با سوره های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارد زیرا در این سوره خـداونـد طـرز مـناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است آغاز این سوره با حمد و سـتایش پروردگار شروع و با ابراز ایمان به مبد ومعاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه و با تقاضاها و نیازهای بندگان پایان می گیرد.
۲) سـوره حـمـد, اسـاس قـرآن اسـت , در حـدیثی از پیامبر اكرم (ص ) می خوانیم كه : ((الحمد ام الـقـرآن )) و ایـن بـه هـنـگـامـی بـود كـه ((جابربن عبداللّه انصاری )) خدمت پیامبر(ص ) رسید, پـیـامبر(ص ) به او فرمود: ((آیا برترین سوره ای را كه خدا در كتابش نازل كرده به تو تعلیم كنم )) جـابـر عـرض كـرد آری پدر و مادرم به فدایت باد, به من تعلیم كن , پیامبر(ص ) سوره حمد كه ام الكتاب است به او آموخت .
سپس اضافه فرمود: ((این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ )).
((ام )) به معنی اساس و ریشه است .
شاید به همین دلیل ((ابن عباس )) مفسر معروف می گوید: ((هر چیزی اساس وشالوده ای دارد و اساس و زیربنای قرآن , سوره حمد است )).
۳) درآیات قرآن سوره حمد به عنوان یك موهبت بزرگ به پیامبر(ص )معرفی شده , و در برابر كل قـرآن قـرار گـرفته است , آنجا كه می فرماید: ((ما به تو سوره حمد كه هفت آیه است و دوبار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم ))((۱)).
● محتوای سوره حمد:
از یـك نـظـر این سوره به دو بخش تقسیم می شود, بخشی از حمد و ثنای خداسخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده .
در حدیثی از پیامبر(ص ) می خوانیم : خداوند متعال چنین فرموده : ((من سوره حمد را میان خود و بـنـده ام تـقسیم كردم نیمی از آن برای من و نیمی از آن برای بنده من است و بنده من حق دارد هرچه را می خواهد از من بخواهد((۲)).
● در فضیلت این سوره
از پـیـامبر (ص ) نقل شده : ((هر مسلمانی سوره حمد را بخواند پاداش او باندازه كسی است كه دو سوم قرآن را خوانده (و طبق نقل دیگری پاداش كسی است كه تمام قرآن را خوانده باشد) و گوئی به هرفردی از مردان و زنان مؤمن هدیه ای فرستاده است )).
هـمـچـنـین در حدیثی از امام صادق (ع ) می خوانیم : ((شیطان چهار بار فریادكشید و ناله سرداد نـخـستین بار روزی بود كه از درگاه خداوند رانده شد, سپس هنگامی بود كه از بهشت به زمین تـنـزل یافت , سومین بار هنگام بعثت محمد(ص )بعد از فترت پیامبران بود و آخرین بار زمانی بود كه سوره ((حمد)) نازل شد))!.
● چرا نام این سوره فاتحهٔ الكتاب است ؟
((فـاتحهٔ الكتاب )) به معنی آغازگر كتاب (قرآن ) است , و از روایات استفاده می شود كه این سوره در زمان خود پیامبر(ص ) نیز به همین نام شناخته می شده است .
از ایـنـجـا دریـچه ای به سوی مساله مهمی از مسائل اسلامی گشوده می شود وآن اینكه برخلاف آنـچـه در میان گروهی مشهور است كه قرآن در عصر پیامبر(ص ) به صورت پراكنده بود, بعد در زمان ابوبكر یا عمر یا عثمان جمع آوری شد, قرآن درزمان خود پیامبر(ص ) به همین صورت امروز جـمع آوری شده بود و سرآغازش همین سوره حمد بوده است , مدارك متعددی در دست است كه قـرآن بـه صـورت مـجـموعه ای كه در دست ماست در عصر پیامبر(ص ) و به فرمان او جمع آوری شـده بـود ((عـلی بن ابراهیم )) از امام صادق (ع ) نقل كرده كه رسول خدا(ص ) به علی (ع )فرمود: ((قرآن در قطعات حریر و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع آوری كنید)).
سـپـس اضافه می كند: علی (ع ) از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زردرنگی جمع آوری نمود سپس بر آن مهر زد.
به علاوه حدیث مشهور ((ثقلین )) كه شیعه و سنی آن را نقل كرده اند كه پیامبر(ص ) فرمود من از مـیـان شـما می روم و دو چیز گرانبها را به یادگار می گذارم ((كتاب خدا)) و ((خاندانم )) خود نشان می دهد كه قرآن به صورت یك كتاب جمع آوری شده بود.
و در پاسخ این سؤال
كـه در میان گروهی از دانشمندان معروف است كه قرآن پس از پیامبرجمع آوری شده (به وسیله عـلـی (ع ) یـا كسان دیگر) باید گفت : قرآنی كه علی (ع )جمع آوری كرد تنها خود قرآن نبود بلكه مجموعه ای بود از قرآن و تفسیر و شان نزول آیات و مانند آن .
(آیـه ۱) ـ میان همه مردم جهان رسم است كه هركار مهم و پر ارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغـاز می كنند, یعنی آن كار را با آن شخصیت مورد نظر از آغاز ارتباطمی دهند ولی آیا بهتر نیست كـه بـرای پـاینده بودن یك برنامه و جاوید ماندن یك تشكیلات , آن را به موجود پایدار و جاویدانی ارتـبـاط دهیم كه فنا در ذات او راه ندارد, از میان تمام موجودات آنكه ازلی و ابدی است تنها ذات پـاك خـداست و به همین دلیل باید همه چیز و هركار را با نام او آغاز كرد و از او استمداد نمود لذا درنخستین آیه قرآن می گوئیم ((بنام خداوند بخشنده بخشایشگر)) (بسم اللّه الرحمن الرحیم ).
و در حـدیـث مـعـروفـی از پـیامبر(ص ) می خوانیم : كل امر ذی بال لم یذكر فیه اسم اللّه فهو ابتر: ((هركار مهمی كه بدون نام خدا شروع شود بی فرجام است )).
و نیز امام باقر(ع ) می فرماید: ((سزاوار است هنگامی كه كاری را شروع می كنیم , چه بزرگ باشد چه كوچك , بسم اللّه بگوئیم تا پربركت و میمون باشد)).
كـوتـاه سـخـن ایـنكه پایداری و بقا عمل بسته به ارتباطی است كه با خدا داردبه همین مناسبت خداوند به پیامبر دستور می دهد كه در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع كند: اقر باسم ربك (سوره علق آیه۱ ), و می بینیم حضرت نوح در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر كشتی برای پیروزی بر مشكلات به یاران خود دستور می دهد كه در هنگام حركت و در موقع توقف كشتی ((بسم اللّه )) بگویند (سوره هود آیه ۴۱ و۴۸).
و آنها نیز این سفر را سرانجام با موفقیت و پیروزی پشت سر گذاشتند.
و نـیـز سـلیمان درنامه ای كه به ملكه سبا می نویسد سرآغاز آن را ((بسم اللّه )) قرارمی دهد (سوره نحل آیه۳۰ ).
روی هـمـیـن اصـل , تمام سوره های قرآن ـ با بسم اللّه آغاز می شود تا هدف اصلی از آغاز تا انجام با مـوفـقـیـت و پـیـروزی و بـدون شكست انجام شود و تنها سوره توبه است كه بسم اللّه در آغاز آن نـمـی بینیم چرا كه سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتكاران مكه و پیمان شكنان آغاز شده , و اعلام جنگ با توصیف خداوند به ((رحمان و رحیم )) سازگار نیست .

منبع : مرکز اطلاع رسانی شهید آوینی