بادام

دانشمندان گیاهشناس،موطن اصلی بادام را به ایران نسبت می دهند. در كتاب پهلوی"بوندهشن" كه در زمان ساسانیان نوشته شده ، از انواع میوه از جمله بادام نام برده شده است .
در كتاب "نزهت القلوب" نوشته حمداله مستوفی نیز به وجود باغستان های بادام در نواحی قزوین ، كوار فارس و آمل اشاره شده است.در "نزهت نامه علایی" نوشته شاه مردان ابن ابی الخیر در مورد كاشت درخت بادام توصیه می كند كه "قلمه (نهال) بادام سرگین تر بیالایند وسپس ۴۰ روز پیش از نوروز در آب عسل گذارند ، چنانكه در نوروز غرس كنند تا درخت نیك بروید ".
امروزه بادام در برخی نواحی چین به شكل وحشی دیده می شود و چنین احتمال می رود كه این درخت در ده هزار سال پیش از میلاد نیز در چین كاشته می شده است.
بادام از آسیا به اروپا و از آنجا به شمال آفریقا وبعدها در اواسط سده نوزدهم به آمریكا برده شده است.
● طبقه بندی گیاهی
بادام درختی است از خانواده Rosaceae واز جنس prunus. در مورد منشاء بتانیكی بادام های كاشته شده امروزی ، نظرات مختلفی توسط گیاه شناسان و تاریخ نویسان بیان شده است. یكی از گیاه شناسان به نام ردر عقیده دارد جنس prunus شامل جنس فرعی Amygdalus است وگونه های p.Tersica وp.dmericand ازآن منشعب شده اند . برخی دیگر از گیاهشناسان براین باورند كه مركز انتشار بادام های كنونی ،آسیای مركزی وآسیای غربی بوده است و تصور می كنند گونه های p.fenzlian وp.bucharica از اجداد بادام های كنونی هستند.
وایلف ، گیاه شناس روسی معتقد است كه اجداد بادام های امروزی بر دو گونه وحشی یاد شده
گونه وحشی دیگری به نام p.ulmifolia است . كه در اثر تلاقی های متعدد طی مرور زمان بین این سه گونه ، رقم های اهلی كنونی به دست آمده است . بلندی درخت بادام به ۶ تا ۱۰ متر می رسد . ریشه درخت بادام قوی است و به طور عمودی تا سه متر در زمین فـــــــــــرو می رود ، به همین دلیل نسبت به خشكی و كم آبی مقاوم است . تنه درخت بادام در جوانی به رنگ خاكستری شفاف و صاف است كه به تدریج تیره تر می شود و ترك بر می دارد .
جوانه های گل آن ممكن است تك یا به تعداد دو تا سه عدد با هم باشند . در برخی انواع بادام تعداد زیادی جوانه گل در روی شاخه ای به درازای یك تا دو سانتی متر قرار می گیرند .
برگ بادام كشیده ، نوك تیز ، چرمی وكلفت است به این دلیل در برابر هوای گرم و خشك مقاوم است.
● پراكنش جغرافیایی
درخت بادام در شرایط آب وهوایی مدیترانه ای كه دارای تابستان های گرم وخشك و زمستان های ملایم است به خوبی رشد می كند. با این وجود در مناطقی كه دارای زمستان های بسیار سرد هم می باشند كاشته می شود.
تا چند سال پیش سرمای دیر رس بهاره ، بزگترین مانع توسعه كشت بادام در نواحی سرد سیر بوده است ولی اكنون با تولید و معرفی بادام های دیر گل ، این محدودیت از بین رفته است. درخت بادام به جز استان های بوشهر ، خوزستان ، هرمزگان ، گیلان ، مازندران و منطقه گرگان و گنبد ، در سایر مناطق كه در ارتفاع بالاتر از هزار متر از سطح دریا قرار دارد ، قابل كشت و پرورش است. مناطق مهم بادام خیز كشور عبارتند از : استان های آذربایجان شرقی ، فارس ، خراسان ، یزد ، چهارمحال بختیاری ، مركزی ، كرمان ، زنجان ، تهران ، قزوین و سمنان .
بادام بصورت دیم نیز در مناطقی از كشور پرورش داده می شود كه مهمترین آن استان خراسان است كه بادامستان های دیم در سطح نسبتاً وسیع كاشته شده است و نیز در استان های فارس ، همدان ، كرمان ، كردستان ، مركزی واردبیل ، سطوح متفاوتی از بادامستان های دیم وجود دارد. مراكز تولید بادام آبی و دیم در سطح جهان در عرض های ۳۰ درجه تا ۵۵درجه شمالی پرورش بادام مرسوم ومعمول است. كشورهای حاشیه دریای مدیترانه مانند ایتالیا ، اسپانیا ، فرانسه ، یونان و مراكش از چندین دهه پیش برای دستیابی به رقم های پر محصول كارهای مهمی انجام داده اند و كاشت آن را با روش های جدید توسعه داده و ترویج كرده اند.
آمریكا كه یكی از وارد كنندگان بادام از حوزه مدیترانه بود اكنون مقام اول تولید جهان را دارا است وبیش از نیمی از محصول حود را صادر می كند.
● ارقام
رقم های مهم بادام كه توسط مؤسسه تحقیقات اصلاح وتهیه نهال وبذر معرفی شده اند عبارتند از: رقم آذر ، سهند ، حریر ، شكوفه ف ، یلدا ، Nonpariel و سایر رقم ها .
● سطح زیر كشت بادام درجهان
بر اساس اطلاعات سازمان خواربار و كشاورزی جهانی (FAO) ، در سال ۱۹۹۷ سطح زیر كشت بادام جهان ۱۴۹۷۷۰۲ هكتار بوده كه نسبت به سال گذشته ۳./. درصد كاهش داشته است.
از سال ۱۹۸۸ تا سال ۱۹۹۷ در یك دوره ده ساله سطح زیر كشت بادام جهان متغییر بوده است. در این دوره پایین ترین سطح زیر كشت بادام با ۱۴۳۵۳۳۵ هكتار مربوط به سال ۱۹۸۸ وبالاترین سطح زیر كشت با ۱۴۹۸۱۱۷ هكتار مربوط به سال ۱۹۹۶ بوده است. در آغاز دوره مورد بررسی (سال پایه) سطح زیر كشت بادام جان ۱۴۳۵۳۳۵ هكتار بوده كه در سال ۱۹۹۷ به ۱۴۹۷۷۰۲ هكتار رسیده است وافزایشی برابر ۳/۴ درصد را نشان می دهد.
دربین كشورهای جهان ، اسپانیا با دارا بودن ۵۹۶ هزار هكتار اراضی زیر كشت بادام به تنهایی حدود ۴۰ درصد از كل اراضی زیركشت بادام جهان را به خود اختصاص داده و مقام اول را دارا است.پس از آن آمریكا با ۱۷۰ هزار ، تونس با ۱۶۸ هزار و مراكش با ۱۳۵ هزار هكتار به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص می دهند.
ایران با ۷۶۹۳۵ هكتار اراضی زیر كشت بادام ، ۱/۵ درصد از كل زمین های زیر كشت بادام جهان را در اختیار دارد و مقام ششم را از نظر سطح زیر كشت جهان را دارا است.
● سطح زیر كشت بادام در ایران
براساس آخرین اطلاعات موجود ، سطح زیر كشت بادام در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ برابر ۷۶۹۳۵ هكتار بوده است كه نسبت به سال زراعی گذشته ۴/۱۰ ونسبت به سال پایه حدود ۱۰۷درصد افزایش داشته است.
سطح زیر كشت بادام در ده سال مورد بررسی از ۳۷۲۳۰ هكتار تا ۷۶۹۳۵ هكتار بوده است. كمترین سطح زیر كشت بادام در سال زراعی ۶۷-۶۶ بوده واز سال پایه تا سال ۷۶ این مقدار افزایش داشته است. براساس آمار موجود در سال ۱۳۷۶ بیشترین سطح در استان خراسان با۲۷۳۲۸ هكتار كه حدود ۳۶ درصد از سطح زیر كشت بادام كشور می باشد .
پس از خراسان كه مقام اول را در سطح زیركشت بادام كشور را دارا است. استان های فارس، آذربایجان شرقی ، یزد ، كرمان ، اصفهان ، چهارمحال بختیاری به ترتیب مقام های دوم تا هفتم را به خود اختصاص داده اند. استان سیستان و بلوچستان با ۹ هكتار كمترین سطح زیر كشت بادام در كل كشور را دارد.
خراسان ، فارس ، آذربایجان شرقی ، یزد ، كرمان ، اصفهان وچهارمحال بختیاری جمعاً ۵/۸۶ درصد از سطح زیر كشت بادام كل كشور را داشته ومهمترین مناطق كشت بادام به شمار می آیند.● تولید بادام در جهان
براساس آخرین اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان خواربار و كشاورزی جهانی ، مقدار تولید بادام جهان در سال ۱۹۹۷ برابر ۱۵۶۰۸۰۶ تن بوده است كه نسبت به سال قبل ۲۷ درصد ونسبت به سال پایه (۱۹۸۸) ، ۳۶ درصد افزایش نشان می دهد.
در بین كشورهای جهان ، ده كشور هر یك بیش از ۳۰ هزار تن بادام در سال ۱۹۹۷ تولید كرده اند كه دربین آنها آمریكا با تولید ۵۶۸ هزار تن ، رتبه اول راداراست. این كشور به تنهایی ۴/۳۶ درصد بادام جهان را تولید می كند. پس از آمریكا ، اسپانیا با تولید ۳۶۲ هزار تن دومین كشورعمده تولید كننده بادام جهان به شمار می رود، ایتالیا با تولید ۱۰۱ هزار تن مقام سوم جهان را داراست. ایران با تولید ۷۴۳۹۶ تن ، ۸/۴ درصد تولید بادام جهان را دارا است ومقام پنجم جهان را به خود اختصاص داده است.
در بین كشورهای عمده تولید كننده بادام جهان ، میزان تولید سال ۱۹۹۷ نسبت به سال گذشته در آمریكا ، اسپانیا ، ایتالیا ، مركش ، تونس ولیبی افزایش ودر كشورهای ایران ، پاكستان ، تركیه كاهش تولید وجود داشته و در كشور یونان تولید تغییری را نشان نمی دهد.
● تولید بادام در ایران
در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ میزان تولید بادام كشور ۷۴۳۹۶ تن است كه نسبت به سال گذشته ۴/۱۸ درصد كاهش و نسبت به سال پایه حدود ۱۶ درصد افزایش داشته است.
میزان تولید بادام كل كشور در ده سال مورد بررسی از ۶۴۱۹۶ تن تا ۹۹۸۷۳ تن در نوسان بوده است. پایین ترین میزان تولید بادام در سال زراعی ۶۷-۱۳۶۶ بوده و بالاترین میزان تولید مربوط به سال زراعی ۷۳-۱۳۷۲ با رقمی برابر ۹۹۸۷۳ تن بوده است.
براساس آمار موجود در سال ۱۳۷۶ بالاترین مقدار تولید در استان فارس با تولیدی برابر ۱۷۱۵۱ تن می با شد كه ۲۳ درصد از تولید بادام كل كشور را به خود اختصاص داده است و پایین ترین مقدار با ۱۰تن از تولید بادام كل كشور مربوط به استان سیستان و بلوچستان است.
پس از فارس ، استان آذربایجان شرقی از نظر میزان تولید بادام در مقام دوم قرار دارد كه با احتساب تولید استان های خراسان ، همدان ، كرمان ، یزد ، مركزی و اصفهان جمعاً ۴/۸۸درصد از تولید بادام كل كشور را به خود اختصاص داده اند و مهمترین مناطق تولید به شمار می آیند.
● عملكرد بادام در جهان
در سال ۱۹۹۷ بر اساس اطلاعات به دست آمده از فائو متوسط عملكرد بادام در جهان ۱۰۴۲ كیلوگرم در هكتار بوده است كه نسبت به سال قبل ۲۲۲ كیلوگرم ( ۲۷ درصد ) و نسبت به سال ۱۹۸۸ ( سال پایه ) با ۲۴۳ كیلوگرم افزایش ، برابر ۴/۳۰ درصد رشد داشته است.
در بین كشورهای عمده تولید كننده بادام در سال ۱۹۹۷ كشور پاكستان با متوسط تولید ۴۶۲۷ كیلوگرم در هكتار بالاترین عملكرد را به خود اختصاص داده است و نسبت آن به عملكرد جهانی ۴۴۴ درصد بالاتر است. پس از پاكستان ، آمریكا با تولید ۳۳۴۱ كیلوگرم در هكتار در جایگاه دوم قرار دارد. كشورهای تركیه ، ایتالیا و یونان به ترتیب با عملكردهای ۱۷۳۷ ، ۱۱۱۷ ،۱۰۷۱ كیلوگرم در هكتار در رتبه های بعدی قرار گرفته اند كه بالاتراز عملكرد جهانی بوده است. كشور تونس با متوسط تولید ۳۰۳ كیلو گرم در هكتار پایین ترین عملكرد را در بین كشورهای عمده تولید كننده این محصول به خود اختصاص داده است.
در سال ۱۹۹۷ عملكرد در هكتار بادام ایران ۹۶۷ كیلوگرم بوده كه نسبت به متوسط جهانی ۹۳ درصد بوده است.
● عملكرد بادام در ایرن
عملكرد در هكتار بادام كل كشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ ، ۹۶۷ كیلوگرم بوده كه نسبت به سال گذشته ۲۶ درصد و نسبت به سال پایه ( ۶۷ ) ۴۴درصد كاهش داشته است.
در دوره ده ساله مورد بررسی بیشترین مقدار عملكرد بادام با ۱۷۶۶ كیلوگرم به سال زراعی ۷۳-۱۳۷۲ و كمترین آن با ۹۶۷ كیلوگرم به سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ مربوط بوده است.
دربین استان های كشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بالاترین تولید در واحد سطح با ۹۰۰۰ كیلوگرم مربوط به استان كهگیلویه وبویراحمد وپایین ترین آن با ۱۰۰كیلوگرم متعلق به استان خوزستان بوده است.
● آب وهوا
برای موفقیت در کشت بادام شرایط محیطی مطلوب ضروری است.
▪ دما
دما مهمترین فاکتور اقلیمی برای بادام است. بادام برای جوانه زنی یکنواخت در بهار ، به سرمای زمستانه متوسطی نیاز دارد. درخت بادام سرمای زمستان را در حد متوسطی تحمل می کند ولی به علت زود باز شدن گل های آن ، تحمل این درخت نسبت به سرمای بهاره کمتر است.
در طول قرن ها بشر اکوتیپهای زیادی از بادام را انتخاب کرده است که نسبت به شرایط محیطی مناطق مختلف سازگار شده اند. در مناطق خیلی گرم مثل شمال آفریقا احتمال دارد بعد از یک زمستان خیلی ملایم ، باز شدن جوانه ها با تاخیر صورت گرفته وجوانه های گل ریزش نمایند. در اسپانیا ۳۸ رقم بادام ب اساس میزان نیازی که به سرمای زمستان ودمای بالا در اوایل بهار دارند به ۵ گروه تقسیم شده اند. نیاز سرمایی برای بازشدن عادی جوانه ها بسته به نوع رقم متفاوت بوده و از ۱۰۰ تا ۷۰۰ ساعت پایین تر از ۲/۷ درجه سانتی گراد متغییر است. خواب جوانه ها به علت وجود غلظت زیاد فنول در آنها می باشد .
درخت بادام سرمای زمستانه را تا ۲۰- درجه سانتی گراد تحمل می کند. در صورتی که سرما بیش از این حد باشد و سرد شدن هوا نیز به تدریج صورت گرفته باشد ، درحت بادام مقاومت بیشتری به سرما خواهد داشت. مقاومت به سرما کاملاً در رابطه با مقدار ماده خشک و مقدار قند موجود در جوانه ها است.
▪ نـــور
گرچه در مناطق کاشت بادام شدت نور عامل محدود کننده ای نیست ولی کاشت آن به صورت باغات متراکم مناسب نمی باشد. به خصوص ارقامی که حساس به نور هستند در صورتی که در شدت نور کم کاشته شود شاخه هایشان کمتر چوبی شده و آندوکارپ آنها سخت تر می شود.
▪ بارندگی
بادام وقتی که درروی نهال بذری بادام پیوند شود در مقایسه با سایر درخــتان میوه معتـــــــدله
می تواند شرایط گرم وخشک تابستان را بهتر تحمل کند. بادام به علت داشتن ریشه های عمیق (با طول بیش از ۳ متر ) و برگهای چرمی شکل مقاومت زیادی نسبت به خشکی دارد. درخت بادام می تواند در تابستان دوره های طولانی هوای خشک ( مثل آب وهوای مدیترانه ای ) را تحمل کند. در چنین مناطقی درختان بادام معمولاً آبیاری نمی شوند وآب صرف آبیاری محصولات مفیدتر دیگر می گردد. بنابراین در مناطقی که متوسط بارندگی کمتر از ۲۵۰ میلی متر در سال است درختان بادام با فواصل بیشتری کاشته می شوند (۵۰ تا ۶۰ درخت در هکتار ) . با افزایش میزان بارندگی سالیانه ، تراکم کاشت نیز افزایش می یابد.
بادام مثل گیاهان نواحی خشک است ولی در شرایط نواحی نیمه خشک برای به دست آوردن عملکرد قابل قبول ، درختان بادام باید آبیاری شوند. با آبیاری کافی مقدار محصول ۳ تا ۴ برابر افزایش می یابد به علاوه در این حالت باغدار می تواند تعداد درخت بیشتری در واحد سطح بکارد
و درخت نیز در معرض تنش آب قرار نمی گیرد. در شرایط کم آبی برگ درخت زودتر از موقع پیر شده و می ریزد. آبیاری بادام در مواقع مناسب بخصوص زمانیکه بر روی پایه هلو پیوند شده باشد لازم وضروری است. در صورتی که بادام در فصل خشک آبیاری نشود درخت وارد مرحله سکون شده ودر حالت تنش آبی باقی می ماند. اگر مرحله سکون با یک آبیاری قطع شود درخت واکنش مخالفی نشان داده و ممکن است از بین برود.
در برخی ارقام رابطه معکوسی بین کیفیت آب آبیاری و مقدار روغن مشاهده شده است.
▪ خــاک
درختان بادام اغلب در خاکهای غیر حاصلخیز کاشته می شوند. بنابراین قبل از کاشت برای تعیین میزان کمبود مواد غذایی باید تجزیه خاک صورت گیرد. تجزیه برگ نیز برای تشخیص مقدار و نوع عناصر غذایی خاک مفید است. با وجود این ترکیب عناصر غذایی موجود در برگ به عوامل مختلفی مثل خاک ، انتشار ریشه ، آبیاری ، مرحله رشد و احتمالاً نوع رقم بستگی دارد.

منبع : ایستگاه کشاورزی