پسته

مسعودی مورخ وجهانگرد قرن چهارم هجری قمری در كتاب مروٌج الذٌهب ومعادن الجوهر نوشته است :"چون آدم ازبهشت بیرون شد مشتی گندم وسی شاخه از درختان بهشت همراه داشت كه از آن جمله ده میوه پوست دار بود :بادام،فندق،پسته ".
محمد ابن جریر طبری (قرن سوم هجری قمری )پیدایش پسته رابا استقرارحضرت آدم دركره زمین هم زمان دانسته و نوشته است :"گویند میوهایی كه خداوند هنگام هبوط به آدم داد سی جور بود ده نوع میوه پوست دار،ده نوع میوه هسته دار وده نوع میوه بی پوست وبی هسته .میوه های پوست دار شامل :گردو،بادام،وپسته و...".
درتورات نیز از پسته سخن به میان آمده است.در باب ۴۳از سفر پیدایش گفته شده است كه "یعقوب هنگام فرستادن فرزندانش به دربار یوسف حاكم مصر توصیه می كند كه از محصولات سرزمین خود به عنوان ارمغان برایش ببرند".درزمره ی این پیشكش ها از عسل،كتیرا وپسته نام برده شده است .
در باره ی محل پیدایش پسته،منابع مختلف نظرهای گوناگون بیان می كنند:یك نویسنده فرانسوی آن را بومی ایران ، عربستان و سوریه دانسته است.دانشنامه بریتانیكا پسته را بومی ایران می داند دانشنامه آمریكانا پسته را از آسیای غربی می داند. لاروس آن را به آسیای صغیر نسبت می دهد،در كتاب دانشنامه فارسی خاورمیانه ونواحی مدیترانه ودر كتاب المنجد از تركستان به عنوان زادگاه پسته یاد كرده اند.
● طبقه بندی گیاهی
پسته گیاهی نیمه گرمسیری از خانواده Anacardiacaeوجنس Pistacia است كه در سال ۱۷۳۷میلادی توسط لینه نامگذاری شده است .
▪ پس دارای یازده گونه است كه عبارتند از:
پسته خوراكی P.vera بنه P.mutica چاتلانقوش،P.mexicano ، P.lentiscus، P.integerrima، P.chinesis .palaesting، P.kinjuk ،P.atlantica ،P.texano، P.terbinthus كه در ایران تا كنون سه گونه نخست شناخته شده است .
ازاین گونه ها P.vera اهلی است وارزش اقتصادی دارد واز بقیه گونه ها به عنوان پایه یا به عنوان گیاه زینتی استفاده می شود .در بیش از ۹۹درصد از باغ های پسته ایران ،از گونه p.vera به عنوان پایه استفاده شده است .پسته درختی دو پایه و خزان كننده است .گل های نر اواسط تا اواخر فروردین و گل های ماده چند روز بعد بصورت خوشه ظاهر می شوند كه براساس شرایط آب وهوایی هر منطقه وزمان ظاهر شدن متفاوت می باشد.
درخت پسته از۷تا۹سالگی به بار می نشیند،این درخت دمای ۴۵درجه بالای صفر و۲۵درجه زیر صفر را تحمل می كند.پسته گیاهی مقاوم به خشكی وكم آبی است وبعد از خرما مقاوم ترین درخت در برابر شوری است .
● پراكنش جغرافیایی
پیدایش پسته را در ایران به۴تا۵هزار سال پیش نسبت می دهند ومی گویند از ایران به دیگر مناطق جهان برده شده است.برتولدلوفر ایران شناس آمریكایی می گوید :نام درخت پسته در زبان های یونانی ،لاتین ،زبانهای اروپایی ،عربی،تركی،روسی ، ژاپنی و دیگر زبانها از نام ایرانی این این درخت گرفته شده است .درپارسی قدیم نام این درخت پیستاكو ،درپارسی میانه (پهلوی) پیستاك بوده وبعدها به پسته تبدیل شده است.
برخی پژوهشگران كشت پسته را در ایران ، در زمان پارتها ودر نواحی مستعد پارت (خراسان) كه نزدیكترین منطقه به زادگاه طبیعی آن است ،می دانند وگسترش آنرا به سایر نواحی ایران ،به پس از اسلام نسبت می دهند وبر این باورند كه قم نخستن وقدیمی ترین ناحیه پسته خیز ایران پس از اسلام است كه پیشینه آن به نیمه اول قرن هجری می رسد و در سال ۳۴۰هجری درختان پسته آنجا مشمول مالیات بوده است.
اولین نوشته درباره پسته دامغان، سمنان، و قزوین مربوط به قرن هفتم هجری است ولی برخی براین باورند كه سابقه پسته در قزوین به ۱۶۰۰سال پیش می رسد واز آنجا به دامغان و سمنان برده شده است .پسته كاری در منطقه كرمان را به قرن دوازدهم هجری نسبت می دهند.كشت پسته درسایر نقاط ایران به۱۵۰تا ۲۰۰سال گذشته مربوط می شود .به رغم سابقه طولانی كاشت پسته درایران ،پسته كری در نیم قرن اخیر توسعه بیش از پیش وفزاینده یافته است.
● مهمترین ارقام پسته
مهمترین ارقام پسته درایران عبارتنداز :اكبری ،كله قوچی،احمد آقایی،اوحدی،بادامی زرند،ممتاز،خنجری دامغان،شاهپسند،سفید پسته نوق وقزوینی.(ص۱۹،راهنمای پسته )
● سطح زیر كشت پسته درجهان
بر اساس آخرین اطلاعات سازمان خواروبار وكشاورزی جهانی (FAO) درسال ۱۹۹۷ سطح زیر كشت پسته جهان ۳۷۶۹۲۱هكتار بوده كه نسبت به سال گذشته حدود ۲/ درصد كاهش داشته است.از سال ۱۹۸۸تا ۱۹۹۷دریك دوره دهساله سطح زیر كشت پسته جهان متغییر بوده وسیر صعودی داشته است. دراین دوره كمترین میزان سطح زیر كشت با ۲۲۴۹۶۱هكتار مربوط به سال ۱۹۸۸ وبیشترین آن با ۳۷۷۵۶۶هكتار مربوط به سال ۱۹۹۶بوده است .درآغاز دوره مورد بررسی (سال پایه ) سطح زیر كشت پسته جهان ۲۲۴۹۶۱هكتار بوده كه درسال ۱۹۹۷به ۳۷۶۹۲۱هكتار رسیده وافزایشی برابر۶۸درصد را نشان می دهد.
دربین كشورهای جهان،ایران با دارا بودن ۲۴۷هزار هكتار اراضی زیر كشت پسته به تنهایی حدود ۶۶درصد از كل اراضی زیر كشت پسته جهان را به خود اختصاص داده ومقام اول را دارا است.پساز آن تركیه با ۳۵هزار ،آمریكا با ۲۶هزار وتونس با ۲۲هزار هكتار به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص می دهند.
▪ سطح زیر کشت پسته در ایران
بر اساس آخرین اطلاعات موجود،سطح زیر کشت پسته در ایران در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵
برابر ۲۴۷۱۳۰هکتار بوده است که نسبت به سال زراعی گذشته حدود ۷درصد و نسبت به سال پایه حدود ۹۸درصد افزایش نشان می دهد .
سطح زیر کشت پسته در ده سال مورد بررسی ۱۲۵۱۲۳هکتار تا ۲۴۷۱۳۰هکتار متغییر بوده است .کمترین میزان سطح زیر کشت پسته در سال زراعی ۶۷-۱۳۶۶بوده که تا سال ۷۶این مقدار روندی افزایشی داشته است.
براساس آمارموجود ،در پایان سال مورد بررسی بیشترین سطح در استان کرمان با ۲۰۰۵۰۵هکتار که ۸۱درصد از سطح زیر کشت پسته کشور را در اختیار داشته است.پس از کرمان که مقام اول را از این نظر دارا است ،استان های خراسان ،یزد ،سمنان ،قزوین ،فارس وسیستان وبلو چستان به ترتیب مقام دوم تا هفتم را به خود اختصاص داده اند.استان های آذربایجان غربی و اردبیل هریک با ۲هکتار کمترین سطح زیر کشت پسته در کل کشور را دارند.کرمان ،خراسان ،یزد، سمنان، قزوین ،فارس و سیتان وبلوچستان جمعاٌ ۹۹درصد از شطح زیر کشت پسته کل کشور را داشته ومهمترین مناطق کشت پسته به شمار می آیند.
● تولید پسته در جهان
براساس آخرین اطلاعات منتشرشده از سوی سازمان خواربار کشاورزی جهانی ،مقدار تولید پسته جهان درسال ۱۹۹۷برابر ۳۳۱۴۰۳ تن بوده است.تولید جهانی پسته در سال ۱۹۹۷نسبت به سال قبل حدود ۲۳درصد کاهش و نسبت به سال پایه (۱۹۸۸)حدود ۴۵درصد افزایش نشان می دهد.
در بین کشورهای جهان ،ده کشورهر یک بیش از ۲۵۰تن پسته در سال ۱۹۹۷تولید کرده اند که در بین ایران با تولید حدود ۱۱۲هزار تن ،رتبه اول را دارا است .ایران به تنهایی حدود ۳۴درصد پسته جهان را تولید می کند . پس از ایران آمریکا با تولید ۸۲ هزار تن دومین کشور عمده تولید کننده پسته جهان به شمار می رود. ترکیه با ۶۰ هزارتن پسته مقام سوم جهان را داراست .
در بین کشورهای عمده تولید پسته جهان ،میزان تولید سال ۱۹۹۷نسبت به سال گذشته در کشورهای آمریکا، سوریه ،یونان ،ایتالیا و تونس افزایش و در کشورایران کاهش داشته است.
در بقیه کشورها مقدار تولید تغییری را نشان نمی دهد .
▪ تولید پسته در ایران
در سال ۷۶-۱۳۷۵ میزان تولید پسته کشور ۱۱۱۹۱۶ تن است که نسبت به سال گذشته ۵۷ درصد ونسبت به سال پایه ۱۱ درصد کاهش داشته است .
میزان تولید پسته کل کشور در ده سال مورد بررسی از ۱۱۱۹۱۶ تا ۲۶۰۰۸۵ تن در نوسان بوده است . کمترین میزان تولید مربوط به سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بوده واز سال پایه تا سال زراعی ۷۵-۱۳۷۴ میزان تولید پسته تقریباٌ سیر افزایشی داشته است به صورتی که به رقم ۲۶۰۰۸۵ تن رسیده است .
بالاترین مقدار تولید پسته کشور در استان کرمان با تولیدی برابر ۸۱۵۹۹ تن می باشد که ۷۳ درصد از تولید پسته کل کشور را به خود اختصاص داده است وپایین ترین مقدار با یک تن از تولید پسته کل کشور مربوط به هر یک از استان های آذربایجا ن غربی و اردبیل است .
پس از کرمان ،از نظر میزان تولید پسته ،استان یزد در مقام دوم قرار دارد که با احتساب تولید استان های خراسان ، سمنان ، قزوین ، اصفهان وفارس جمعاٌ ۹۸ درصد از تولید پسته کل کشور را به خود اختصاص داده اند وسه استان کرمان ، یزد وخراسان به تنهایی ۸۹ درصد از پسته کل کشور را تولید نموده اند و مهمترین مناطق تولید پسته به شمار می آیند .
● عملکرد پسته در جهان
براساس اطلاعات به دست آمده از فائو در سال ۱۹۹۷ ،متوسط عملکرد پسته در جهان ۸۷۹ کیلوگرم درهکتار بوده است که نسبت به سال قبل ۲۲ درصد (۲۵۴ کیلوگرم) و نسبت به سال ۱۹۸۸ (سال پایه ) حدود ۱۴ درصد (۱۳۹ کیلوگرم) کاهش داشته است .
در بین کشورهای عمده تولید کننده پسته در سال ۱۹۹۷ ایا لات متحده آمریکا با تولید متوسط ۳۰۸۵کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد را به خود اختصاص داده است ونسبت آن به عملکرد جهانی ۳۵۱ درصد بالاتر است .
پس از آن ترکیه با تولید ۱۷۱۵ کیلوگرم در هکتار در جایگاه دوم قرار دارد .کشورهای چین،
سوریه ویونان نیز به ترتیب با عملکرد های ۱۶۸۷،۱۶۳۵، ۹۹۰ کیلوگرم در هکتـــــــار در
رتبه های بعدی قرار گرفته اند که بالاتر از عملکرد جهانی بوده است . کشور تونس با متوسط تولید ۵۳کیلوگرم در هکتار کمترین عملکرد در بین کشورهای عمده تولید کننده این محصول به خود اختصاص داده است .در سال ۱۹۹۷ عملکرد در هکتار پسته ایران ۴۵۳ کیلوگرم و نسبت به متوسط جهانی ۵۲ درصد بوده است .
▪ عملکرد پسته در ایران
عملکرد در هکتار پسته کل کشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ ،۴۵۳ کیلوگرم بوده که نسبت به سال قبل از آن حدود ۶۰ درصد و نسبت به سال پایه (۶۷) ،۵۵ درصد کاهش داشته است .
در دوره ده ساله مورد بررسی بیشترین مقدار عملکرد پسته با ۱۱۷۵ کیلوگرم به سال زراعی ۷۱-۱۳۷۰ و کمترین آن با ۴۵۳کیلوگرم به سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ اختصاص داشته است .
در سال پایه مورد بررسی دربین استان های کشور، استان تهران با ۳۷۱۶ کیلوگرم تولید در واحد سطح بالاترین واستان گلستان با ۱۰۰ کیلوگرم در واحد سطح پایین ترین تولید را دارا می باشد.
● شرایط اقلیمی
بارندگی های بهاره، یخبندانها و وزش بادهای گرم و خشک کننده مانع تلقیح و رطوبت زیاد در طول فصل رشد گیاهی باعث تشدید حمله و خسارت بیماریهای قارچی می شوند. وزش بادهای تند وشدید نیز در تربیت نهالهای جوان تاثیر نامطلوبی می گذارد.
جهت کمک به بیداری و رویش جوانه های خواب و تولید گل آذین های نرمال و تسریع در رشد گیاهی و باردهی در کالیفرنیا حداقل به هزار ساعت سرمای زمستانه پایین تر از ۷ºc نیاز است و چنانچه جمع درجه حرارت کمتر از ۶۷۰ ساعت باشد ( چنانکه در سال ۷۸- ۱۹۷۷ اتفاق افتاد ) گلدهی و برگدهی درخت به تاخیر می افتد و برگها نامنظم و بدقواره می شوند و تولید محصول کاهش پیدا می کند. مضافاٌ آنکه هیچ گونه مواد یا محلول شیمیایی نیز چنین کمبودهایی را تامین یا جبران نمی کند.
درخت پسته را به راحتی می توام در اغلب خاکها با بافت و جنس مختلف کاشت به طوری که در زمین های آهکی و شور هم طاقت و تحمل آن بهتر از سایر درختان میوه بوده است اما در اراضی زهدار و کم عمق و سخت و سنگی نتیجه خوبی نشان نمی دهد. بهترین خاک مورد پسند پسته، خاک های شنی و رسی با زهکشی مطلوب و تهویه شده است که هر چه عمق آن بیشتر و یکنواخت تر باشد رشد آن بهتر و تولید آن زیادتر خواهد بود.
چنانکه قبلاٌ اشاره شد، درخت پسته آب یاب است به طوری که درشرایط سخت بی آبی هم زنده مانده است. منافذ یا روزنه های برگ در درخت پسته حساسیت کمتری نسبت به خشکی داشته و نسبت به سایر درختان میوه سردسیری طاقت بیشتری در مقابل کم آبی از خود نشان می دهند. با این حال، از نظر اقتصادی بهترین نتیجه وقتی گرفته می شود که درخت به حد کافی آب خورده باشد. میزان، روش و زمان آبیاری عواملی هستند که تاثیر زیادی در چگونگی تولید محصول و رشد گیاهی، به خصوص در رشد درختان نو کاشت و جوان دارند.
● آبیاری
با شناحت ویژگی های درخت پسته نسبت به طاقت واستقامت آن در مقابل كم آبی كه می توان با كمترین مقدار آب زندگی درخت وتولید آن را محفوظ داشت. با این حال تحمل درخت پسته نسبت به كم آبی هر چه باشد دلیل بر خاصیت ذاتی درخت نیست ؛ زیرا شواهد نشان داده اند كه پسته هم مانند سایر درختان میوه نیاز زیادی به آب دارد وچنانچه در طول فصل رشد گیاهی وتولید آن كمتر ازنیاز طبیعی به آن آب برسد واكنش درخت با لقوه اثر معكوس دارد. وبا آن كه زنده می ماند،از قدرت باردهی حتی از عمر آن كاسته می شود .
▪ برای مقابله با این نقیصه و رفع كمبود آب از نظر علمی دو راه در پیش است:
۱) حفظ سقف رطوبت در خاك با برنامه زمانبندی شده .
۲) اندازه گیری میزان آب مورد نیاز درخت وپر كردن خلاء یا رفع كمبود آب با شناخت كیفیت آب وخاك وگیاه به طور دقیق .
برای اندازه گیری میزان آب ،لزوم آبرسانی در حد مكفی وتامین كمبود آن نیاز به تجهیزات و ابزار مخصوص از قبیل فشار سنج وگرما سنج مادون قرمز و غیره دارد تا میزان آب لازم و زمان آبیاری را نشان بدهند.

منبع : ایستگاه کشاورزی