فردوسی و آژی دهاک

در نیمه شبان گاه بهمن روز از بهمن ماه سال ۴۰٨، شب سده، فردوسی فرزانه، در آستانه هشتاد سالگی، تکیده و خسته، در اتاقی کوچک و محقر، کنار آتشدانی که در آن آتش شعله ور سده اخگر می افشاند، نشسته بود، و با بانگی خوش، اگر چه لرزان، بیت هایی را که تازه به ذهنش رسیده بود، ترنم می کرد. شاهنامه هفت جلدی، با جلدهای چرمین زرکوب، در کنار تشکچه اش، بر هم چیده شده، و برگی از آن بر رحلی چوبین، که در برابرش قرار داشت، آرمیده بود. فرزانه طوس در حال پیرایش و آرایش بیت هایی از آن برگ بود، و به هنگام ویرایش، زمزمه کنان، بیت های زیر را به انتهای آن افزود:
کنون عمر نزدیک هشتاد شد
امیدم به یکباره بر باد شد
سی و پنج سال از سرای سپنج
بسی رنج بردم به امید گنج
چو بر باد دادند رنج مرا
نبد حاصلی سی و پنج مرا
قامتش خمیده و چهره اش خموده بود. کز کرده و پژمرده می نمود. دستانش هنگام نوشتن می لرزید. رنجور و ناتوان نشان می داد. سرما افسرده اش کرده بود، گرمای آتش رو به خاموشی آتشدان که در آستانه خفتن در خاکستر بود، گرمش نمی کرد. گه گاه دستانش را بر فراز شعله آتش به هم می سایید، ولی انگار زمهریر بی پیر، از درون می آزردش؛ انگار این سرمای خستگی و نومیدی و آزرده دلی انتهای زمستان عمر بود که در ژرفای جانش آشیانه گزیده بود و او را از بطن دل و جان می لرزاند.
یک دم سر بلند کرد، قلم در قلمدان نهاد، و سر بر بالشی که بر پشتی قرار داشت، تکیه داد. برای رماندن و راندن خستگی از خویش، چشمانش را بست و با لحنی شکوه آلود بیت هایی از شاهنامه را که وصف حال رنجوری خویش و رنج سی و پنج ساله اش سروده بود، به زمزمه ترنم کرد:
الا ای بر آورده چرخ بلند
چه داری به پیری مرا مستمند؟
چو بودم جوان برترم داشتی
به پیری مرا خوار بگذاشتی
به جای عنانم عصا داد سال
پراگنده شد مال و برگشت حال
نماندم نمک سود و هیزم، نه جو
نه چیزی پدیدست تا جو درو
نه چون من بود خوار برگشته بخت
به دوزخ فرستاده ناکام رخت
دو گوش و دو پای من آهو گرفت
تهی دستی و سال نیرو گرفت
سی و پنج سال از سرای سپنج
بسی رنج بردم به امید گنجچو بر باد دادند رنج مرا
نبد حاصلی سی و پنج مرا
کنون عمر نزدیک هشتاد شد
امیدم به یکباره بر باد شد
سپس خموش گشت و در سکوت خیال انگیز، سر بر بالش، بی حرکت ماند. پس از لختی سکوت، ناگاه نوای قهقهه ای چندش آور طنین انداز شد، قهقهه ای با زنگی شوم و نفرت انگیز و پژواکی بیزار کننده. پس آن گاه در برابر دیدگان فردوسی فرزانه چیزی دود شکل پدیدار شد، سیه سایه ای رقصان و در هم پیچان که هر دم دگرگون می شد و به ناخوشایند شکلی نو در می آمد. از بین شکل های گوناگونی که به خود می گرفت، دو شکل از همه بارز تر بود: یکی شکل زشت مردی هیولا هیکل و ستبر پیکر با دو مار پیچ و تاب خوران بر دوش؛ دیگری شکل مهیب اژدهایی زشت سیما، با سه سر و سه پوز و سه جفت چشم، زیر و زبر شونده و در خود پیچنده، رقصان و تلو تلو خوران چون مستان.
سخن سرای فرهیخته، که یکه خورده بر این سیاهی دود شکل می نگریست، بهت زده از او پرسید: کیستی و از کجایی؟ این زشت سیمای بد ترکیب دگرگون شونده از آن کیست؟ چرا چنین زشت آهنگ قهقهه می زنی؟ به چه کار به سراغ من آمده ای و از من چه می خواهی؟
سیاهی دود شکل قهقهه زنان پاسخ داد: مرا نمی شناسی؟
فردوسی فرزانه گفت: نه
سیاهی دود شکل پرسید: چه طور مرا نمی شناسی؟ مگر ممکن است سراینده ای که این همه در شهنامه منفورش درباره تبه کاری و بیدادگری و بدآیینی من سخن سروده، و رسوای جهانم کرده ، نشناسدم؟
فردوسی با کنجکاوی در او خیره نگریست و، پس از لختی درنگ، گفت: به ضحاک مار دوش می مانی. آیا سایه آن سیه کردار نا به کاری، یا خود اویی؟
سیاهی قهقهه زنان گفت: نه سایه ضحاکم، نه خود او.
فردوسی فرزانه شگفت زده پرسید: پس کیستی که این سان به آن مار دوش پلشت کار می مانی؟
سیاهی گفت: روان ضحاک بیوراسپم، روان آن دارنده ده هزار اسپ. آژی دهاکم، دارنده ده آک، ده آفت و شرارت: آزمندی- پلیدی- جادو- دروغ- فریب کاری- بیدادگری- تندخویی- خودپسندی- هوس بازی- هرزگی.
منم آژی دهاک، همان دیو بس زورمند که پدرم، اهریمن، با سه سر و سه پوزه و شش چشم، برای تباهی مردمان و تهی کردن زمین از آدمیان آفرید، با سه دهان اوبارنده که سه برابر یک دهان بیوبارد، با سه سر که سه برابر یک سر ترفند بپرورد، با شش چشم تا شش جهت را برای تبه کاری ببیند. همان جانور موذی مهیبی که دارای هزار چستی و چالاکی است. زورمند ترین دیوی که مادرم، اهریمن، برای نابودی جهان آفریده است.
منم آژی دهاک، همان هیولا که به درگاه آناهیتا صد اسپ و هزار نره گاو و ده هزار گوسپند، به رسم قربانی پیشکش کرد، و در ازای هدیه هایش از او تمنا کرد تا اجازت و قدرتش دهد که بتواند زمین را از مردم و جان داران و رستنی ها تهی کند( که این سوزان ترین آرزوی همیشگی اش بود)، و همچنین، با تقدیم قربانی به پیشگاه «ایزد وایو»- ایزد نگاهبان هوا و اثیر- از او برای نابودی آدمیان یاری جست، اما آنان آرزوهای ویران گرانه اش را خوار شمردند و ناکامش گذاشتند.
منم آژی دهاک، همان اژدهای توفان که با ایزد نور در ستیز همیشگی ست.
همان اژدهایی که برای به چنگ آوردن فره ایزدی با آذر هرمزد نبرد کرد و بر او یورش برد تا فره ایزدی را خامش سازد. همان که به آذر هرمزد ناسزا گفت و به نابودی اش تهدید کرد و با او ستیزید و در او آویخت، اما سرانجام از او شکست خورد و ناکام و بی بهره از فره ایزدی واپس نشست و سرافکنده گشت.
منم آژی دهاک، همان پلید دیوی که چون روان در پیکر ضحاک جوان فرو شد، و در تن او موجودیت زمینی یافت، در دل و ذهن و چشم و گوش و زبان و اندیشه و کنش او جای گرفت و آن ها را از نا به کاری پر کرد، آن گاه آن جوان سبک سر نابخرد را با وسوسه های فریب کارانه اش فریفت، با نشان دادن شوکت و شکوه شاهی در جهان کشف و شهود بر او، وادارش کرد تا بر سر راه پدرش، مرداس، که شاهی بود نیکو کار و برخوردار از ارج بسیار، چاه بکند و نابودش کند، و خود، به جای او، بر تخت شاهی بنشیند.
جانش را جایگاه گوهر هوس ویرانگر ساخت. وادارش کرد تا در درازای هزار سال پادشاهی اش جادوگری را رواج دهد، فضیلت را نابود کند، چهار خصلت زشتی را که جمشید بر انداخته و از بین برده بود، یعنی سرقت- خودپسندی- بدآیینی- مستی، دوباره رواج دهد. مردم را دچار خارش و تب و ضعف و هزار بلای دیگر گرداند. او را انباشته از شهوت ویرانگری، ستم کاری و سیه کرداری کرد. او را واداشت تا آیین فرزانگان نابود و منش دیوان و کنش پتیارگان زنده کند.منم آژی دهاک، همان که تن ضحاک را پر از مار و چلپاسه و کژدم و دیگر اهریمن زادگان زیان بار کرد، آژی دهاک زیان افشان پر آزار، آژی دهاک گزند زن کین توز تبه کار.
و آن گاه باز قهقهه ای شوم و زشت آوا زد که طنینی سرسام آور داشت.
فردوسی فرزانه پرسید: اینک که ترا تمام و کمال شناختم، بگو از چه رو چنین بدآهنگ قهقهه می زنی؟
آژی دهاک گفت: بر بی چارگی و ناتوانی تو قهقهه می زنم، بر درماندگی و تنگ دستی ات، بر بی نوایی و بی کسی ات، بر گرسنگی و افسردگی ات، بر پیری و از کار افتادگی ات، بر تلخ کامی و شوربختی ات، بر چشم های کم سو و دستان لرزان و پشت خمیده و قامت تکیده و کمر تا شده ات.
فردوسی فرزانه شگفت زده پرسید: آیا پیری و گرسنگی و بی چارگی رقت انگیز است یا خنده دار؟! تنها پتیاره پلید کاری چون تو می تواند بر درماندگی دیگران بخندد.
آژی دهاک قهقهه زنان گفت: هیچ می دانی تمام این شوربختی ها را چه کسی بر سر تو آورده و تو را چنین درمانده به خاک سیاه نشانده؟
فردوسی فرزانه گفت: کدامین جفاکار جز روزگار غدار و بخت ناسازگار؟
آژی دهاک گفت: می بینم که سخت در اشتباهی.
فردوسی خردمند گفت: کدامین بدکردار جزتقدیر ستمکار می تواند این همه دشمنی با من داشته باشد؟
آژی دهاک قهقهه زنان گفت: من.
فردوسی فرزانه بهت زده پرسید: تو؟!
آژی دهاک بر شدت قهقهه اش افزود و گفت: آری من. من. من... این منم که در تمام این سی و پنج سال در کارزار با توام و کارت را چنین زار کرده ام. فقر و فلاکت هدیه های من به تست. به روز سیاهت نشانده ام. خواری و زاری را برایت به ارمغان آورده ام. سفره ات را بی نان، کوزه ات را بی شراب و آتشدانت را بی آتش گذاشته ام. گرفتار رنجوری و دچار ناتوانی ات کرده ام.
یکتا پسر برومندت را جوان مرگ کردم تا داغ جگر گوشه بینی و جگرت بسوزد. حسودان و تنگ نظران کین توز بدخواه را بر ضدت برانگیختم تا نزد سلطان بدگویی ات کنند، و با فتنه گری تو را از چشمش بیندازند. شاهنامه ات را بر او ناخوشایند کردم و رشک و کینش را بر ضد تو و رستم دستانت برانگیختم تا با تو بدعهدی کند و به جای پنجاه هزار سکه زری که وعده ات داده بود، جز بهای فقاعی به تو ندهد. او را واداشتم که بد دین و بدکیشت بخواند و قصد جانت کند؛ و اگر از چنگ گزمگان خون خوارش نگریخته بودی، کاری می کردم تا زبان از کامت برون کشند و سر از تنت جدا کنند و پیکرت به زیر پای پیلان مست افکنند. تمام آرزوهایت را برای ارج یابی شاهنامه ات، و برخورداری از پاداش آبرومندانه، در ازای آن همه رنج و زحمت سی و چند ساله، ناکام گذاشتم. آواره و در به درت کردم، تا هرگز بر جان خود ایمن نباشی و زجر در به دری بکشی. کاری کردم تا کس قدر تو و شاهنامه ات نداند و حق زحمتت ادا نکند. آری. تمام این گزندها از من بر تو رسیده، تمام این آسیب ها را من هدیه ات داده ام، تمام این تلخ کامی ها ارمغان من به تست. هنوز هم کارم با تو تمام و حساب مان به کمال تسویه نشده، بس ناکامی و نامرادی دیگر برایت ارمغان دارم.
فردوسی فرزانه، دل شکسته، پرسید: دیگر چه هدیه ای برایم داری ای دیو بدآیین تبه کار؟ تو که بزرگواری و بخششت را به کمال رسانده ای، دیگر چه خیال شومی درباره ام در سر پرورده ای و چه پلشت کرداری دیگری برایم تدارک دیده ای؟
آژی دهاک قهقهه زنان گفت: آهنگ آن دارم که کاری کنم تا تو بیش از این خوار و زبون شوی. تزویری خواهم اندیشید که پس از مرگت، به جنازه ات توهین کنند، به آن اجازه دفن شدن در گورستان شهر را ندهند، و با خفت و خواری از گورستانش برون برانند. ترفندی به کار خواهم بست تا پس از گذشت چند دهه، مزارت متروکه ای ویرانه شود و جایگاهش از خاطرها محو گردد. نیرنگی به کار خواهم برد تا تاریخ زندگی ات، از نام حقیقی و تبار و زادروز و زادگاه، تا درازای عمر و سال مرگ و دیگر رویداد های مهم زندگانی ات، در دود غلیظ ابهام و مه انبوه تردید غرق و گم شود و قرین شک و شبهه بسیار گردد، تا کسی به درستی از تو و زندگی ات چیزی نداند. با تمام توانم خواهم کوشید تا خودت و شاهنامه ات را از نظرها بیندازم، از یادها برون برانم و محو گردانم، مردمان را بر ضد تو و شاهنامه ات برانگیزانم، و به این بهانه که این نامه شاهان است نه نامه مردمان، از تو و شاهنامه ات روی گردان سازم.
چون آژی دهاک دمی سکوت کرد تا نفسی تازه کند و دگرباره به هرزه درآیی و ژاژ خایی ادامه دهد، فردوسی فرزانه فرصتی یافت تا از او بپرسد: ای آژی دهاک ترفند کار، ای روح و روان ضحاک کژ کردار، چرا با من چنان کرده ای و چرا می خواهی با من چنین کنی؟ مگر من چه بدی یا دشمنی در حق تو کرده ام، چه ناحقی در حق تو روا داشته ام، چه هیزم تری به تو فروخته ام، که چنین دشمن خونی و مادرزاد منی و به نابودی ام تشنه ای؟
آژی دهاک دندان قروچه کنان، و از خشم چون مار به خود پیچان، سه سر و سه پوزش را جلو آورد و گفت: چرا با تو چنین دشمنم؟ چرا بر ضد تو چنین می کوشم؟ خودت نمی دانی ای زبان دراز پر گوی دراز نفس؟
فردوسی فرزانه گفت: نه. نمی دانم. تو خود بگو.
آژی دهاک خشمگنانه گفت: از آن رو که در شهنامه منفورت زشت کرداری هایم افشا، و رسوای همگانم کرده ای، بیداد گری ها و سیاه کاری هایم را بر جهانیان آشکار نموده ای. دروغ گویی و ریاکاری ام، نابخردی و تهی مغزی ام، اهرمن کیشی و کژکرداری ام، نیرنگ بازی و ترفند آوری ام، دشمنی ام با هورمزد جهان آفرین، زشت خویی و پلشت سرشتی ام، پلید رفتاری و فریب کاری ام، فرومایگی و پست فطرتی ام، بر جهان و جهانیان آشکار کرده ای، مردمان را بر ضدم برانگیخته ای و دشمنم کرده ای، واژونه خویی ام هویدا نموده ای و دوران سلطنت هزار ساله ام را دوران خواری هنر و ارجمندی جادویی، دوران نهان شدن راستی و آشکار شدن گزند برشمرده ای، مرا بنیان گذار رسم کژی و آموزگار جادوگری معرفی کرده ای، نا به کاری ام را در برانداختن آیین فرزانگان و رواج دادن روش دیوانگان افشا کرده ای، بیدادگری ستم کاره ام خوانده ای که نه بهره ازکی منشی داشت، نه آیین و کیش درست. از دوران هزارساله شاهی ام با اندوه بسیار یاد کرده ای و شورش آهنگری پست تبار، و در پی آن خیزش پیروزمندانه فریدون منفور بر من و به بند کردنم در کوه دماوند را با خوشنودی بسیار روایت کرده ای. بر شکست ننگینم بس قهقهه زده و بر اسارت هزاران ساله ام در دنباوند کوه بس پای کوبی و دست افشانی کرده ای.
با شاهنامه ات نام من به زشتی و پلشتی و پستی و پلیدی و دد منشی و دیوکیشی و اهرمن تباری، زبانزد همگان و شهره جهان شد. مردمان از من بیزار شدند، نفرینم کردند، دشنامم دادند، خوارم داشتند و دشمنم شمردند. اینک که نوبت قهقهه زدن من و خواری و زاری تست، نباید از تو کین بسیار به دل داشته باشم و انتقام آنچه با من کرده ای بگیرم؟ حق ندارم تو را دشمن بشمارم و با تمام وجود برای زجر دادن و آزردنت، و نابود کردن نامت و شاهنامه ات بکوشم؟ نباید تو را با دست های خودم خفه کنم و پیکر تکیده ات را که جز پوستی بر استخوان، از آن چیزی به جا نانده، با سه پوزه ام بجوم و از هم بدّرم و پاره پاره کنم؟
و آن گاه به سوی فردوسی فرزانه یورش آورد تا در او بیاویزد و پاره پاره اش کند. فردوسی فرزانه سراسیمه چشم های بسته خویش بگشود و تکانی به خود داد تا هشیاری اش را تمام و کمال به دست آورد. خیس عرق بود و می لرزید. قلم از قلمدان بیرون در آورد و در مرکب فرو کرد، آنگاه بر برگی از شاهنامه، که در پیش رویش بر رحل بود، چنین نگاشت:
نهان گشت آیین فرزانگان
پراگنده شد کام دیوانگان
هنر خوار شد جادویی ارجمند
نهان راستی، آشکارا گزند
شده بر بدی دست دیوان دراز
ز نیکی نبودی سخن جز به راز
دلم سیر شد زین سرای سپنج
خدایا مرا زود برهان ز رنج.

نویسنده: مهدی عاطف راد

منبع : پایگاه اطلاع رسانی آتف راد