قالی و گلیم بافی

آن چنان كه از نوشته های باستانی بر می آید، هنر و صنعت بافندگی ابتدا در میان قبایل
چادرنشین پدیدار گشت كه عمده كارشان گله داری بود. قدیمی ترین قالی توسط پروفسور رودنكو Rodenko در منطقه پازیریك شوروی در ۸۰ كیلومتری مرز مغولستان كشف شد كه مربوط به دوره هخامنشیان است.
از این دوران نمونه های زیادی از صنعت بافندگی به جای مانده، ولی بررسی ها در خصوص شیوه بافت و سیر تطور آن نشان می دهد كه قبل از این زمان هم بافندگی نزد ایرانیان متداول بوده و شاید به عصر مفرغ برسد. وقتی اسكندر به دیدن قبر كوروش رفت تابوت طلائی كوروش را پوشیده از فرش ظریف و زیبائی دید. قدیمی ترین نوشته ای كه از ۲۰۰۰ سال پیش بطور پراكنده به جای مانده، مربوط به گزنفون مورخ یونانی است و اشاره به نوعی بافتنی ایرانی می كند كه تقریبا" فرش است.
در دوره پارت ها یا اشكانیان بافندگی رواج كمی بین مردم داشته و نمونه قابل توجهی از این دوره به جا نمانده است.
در دوره ساسانیان علاقه ایرانیان به اشكال و تصاویر حیوانات در بافندگی ظاهر می گردد و قالی از فرآورده های نفیس ایران به شمار می رفت. از نمونه های بافته شده این زمان فرش بهارستان است، كه در غارت پایتخت ساسانیان به دست اعراب افتاده و تكه تكه شد. تارو پود این فرش از زر و سیم بوده و گل بوته های آن از ابریشم و جواهر الوان.
در عهد سلجوقیان فن بافندگی رونق به سزا داشت. به استناد صفحات مصور متعلق به این دوران می توان دریافت كه صنعت بافندگی در زمان سلجوقیان مقامی ارجمند داشته است.
در عهد مغول و تیموریان قالی و قالیچه مورد استعمال زیاد داشت. بعضی از نقاشیهای این دوره ملهم از نقش قالی بوده و نشانگر به كار گیری و اهمیت نقش و رنگ در قالیهای این دوره .
دوره شكفتگی هنر و صنعت فرش ایران و گسترش بازرگانی آن به قرن های دهم و یازدهم هجری ( دوره صفویه) مربوط می شود. توجه هنرمندان، گسترش امكانات از یك سو و همكاری استادان تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد كه قالیبافی در این زمان مقامی ویژه پیدا كند.
كارگاههای بزرگ قالی بافی در شهرهای اصفهان، تبریز و كرمان دایر شد. نفیس ترین فرشهائی كه در موزه های عمومی و خصوصی جهان نگهداری می شود، نشان از بافتها و نقشهای این دوره دارد. شورش افغان، انقراض سلسله صفویه وركود اقتصادی به صنعت قالیبافی صدمه فراوانی زد. این ركود در زمان افشاریه و زندیه ادامه پیدا كرد و در دوره قاجار بخصوص در آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه این هنر – صنعت چه از نظر احداث كارگاههای بافندگی ( اراك، تبریز، كرمان، مشهد ) و چه از نظر بازرگانی و تجارت فرش رونق چشمگیری پیدا كرد.
● قالیبافی
قالی دستبافی است پرزدار كه با دستگاهی به نام دار بافته می شود. آنچه به قالی اهمیت و ارزش می بخشد، مواد اولیه طبیعی مانند الیاف پنبه، پشم، ابریشم و كتان، همچنین پیوند رنگ و نقشه و بافت قالی می باشد. قالی مجموعه ای است از گره هائی كه در رجهای موازی بر چله زده می شود. هر چه تعداد این گره ها در بافت بیشتر باشد مرغوبیت و استحكام آن بیشتر است.
▪ مواد اولیه :
الیاف پشم، كرك، نخ و ابریشم كه با مواد طبیعی یا شیمیایی رنگرزی شده اند مواد اولیه قالی را تشكیل می دهند. رنگهای طبیعی ( گیاهی یا معدنی ) مانند روناس، اسپرك، نیل و ... به علت ثبات زیاد ، نقش موثری در اصالت و دوام و نفاست و ارزش قالی دارند. رنگهای شیمیایی از تركیب مواد مختلف تهیه می شوند. در واقع همان رنگهای جوهری هستند كه به آنیلین نیز معروف می باشند.
▪ ابزار و وسایل:
ـ دار:
دستگاه بافتن قالی كه در معمولی شكل خود چهار تیر ضخیم به صورت چهار چوب دارد. دو تیر افقی (موازی بازمین ) و دو تیر عمود بر زمین.
قسمتهای مختلف دار عبارتند از : راست رو و چپ رو – سردار و زیر دار- گوه – نردبان – الوارنیره – هاف – زیر پیچ – نیره پیچ – سربندیزه – سیم پیچ .
ـ دار از نظر ساختمانی دو گونه است : عمودی و افقی ( زمین ). دار چوبی معمولا" از چوب درخت تبریزی ساخته می شود. دار فلزی از آهن است. درازا و پهنا و قطر تیرهای دار، متناسب با قطع قالیی كه قرار است بافته شود، در نظر گرفته می شود.
ـ قلاب :
كاردی است با تیغه كمی خمیده كه در انتهای دسته آن قلاب وجود دارد. قلاب برای گره زدن و تیغه آن برای بریدن خامه به كار می رود.
ـ دفتین :
دفتین، دفه، دفته كه به علت شباهت به آن شانه نیز گفته می شود، ابزاری است مانند قلم موی پهن، برای كوبیدن و محكم كردن پود و گره و تنظیم خواب تارهای خامه استفاده می شود.
ـ قیچی:
وسیله ای است برای چیدن پرز قالی، پس از بافتن هر رج، نخها و خامه های اضافی و پرداخت نهائی قالی.
ـ سیخ پود كشی:
سیخ بلندی كه سر آن به شكل قلاب است و پس از بافتن یك چند رج از قالی سیخ را از سر قلابدارش از میان تارها عبور داده و نخ قلاب را كه به آویخته طوری می كشند تا پود روی گره ها قرار گیرد.
ـ گره های رایج در قالیبافی :
در قالیبافی، گره ها به دو شیوه فارسی و تركی زده می شود. نحوه گره زدن به شیوه تركی بدینصورت است كه نخ از روی دو تار و از كنار آنها به عقب برده می شود و سپس از داخل تارها به جلود برگشته و محكم می شود. گره تركی نزد بافندگی ایلات تركمن و آذربایجان، روستاهای اطراف همدان رواج دارد.
در گره زدن به شیوه فارسی بافنده خامه را از كنار یك نخ تار به عقب برده و بعد از گره زدن نخ، از بین دو تار بیرون آمده و محكم می شود.
▪ پود گذاری :
پرز قالی به وسیله گره هایی كه در تارها زده می شود و به وسیله تیغه قلاب بریده می شود به وجود می آید. بعد از اتمام هررج نخ پود در لابه لای تارها كشیده می شود، سپس با شانه كوبیده و رج پود گذاری شده راقیچی كرده و دوباره به ترتیب قبل كار بافت را انجام می دهند.
▪ نقشه قالی :
طرحی است كه به وسیله طراحان و نقشه پردازان روی كاغذ شطرنجی رسم می شود. گاهی نیز از یك قالی بافته شده به عنوان نقشه استفاده می كنند. معروفترین نقشه های قالی عبارتند از : هراتی یا ماهی، بته، لچك و ترنج، شاه عباسی، جنگلی یا بید مجنون، جوشقانی، میناخانی ... به طور كلی نقوش قالی دارای دو شیوه نقوش شكسته و منحنی می باشد.
● گلیم :
گلیم بافته ای است داری، بدون پرز كه با نخ پشمی، پنبه ای یا كنفی با در گیری تاروپود بافته می شود. به این ترتیب كه از نخ پنبه ای به عنوان تار و از تخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود
در گلیم بافی نقشه كاربرد چندانی ندارد و معمولا" نقش آفرینی به طور ذهنی انجام می شود. گلیم های هر منطقه طرح و رنگ ویژه ای دارد، كه با توجه به بافت آن از بافته های دیگر مجزا می شود.
گلیم بیش از قالی سابقه و قدمت دارد . در واقع قالی در اثر تكامل گلیم، طی قرنهای متمادی پدید آمده است. برای بافت گلیم از دارهای عمودی وافقی استفاده می شود، اما نسبت به بافت قالی به ابزار كار و مواد اولیه محدود تری نیاز است.
▪ انواع گلیم :
گلیم به سه شیوه بافته می شود:
۱) گلیم ساده باف :
در این نوع گلیم، پودها یكی در میان از لابه لای تار ( چله) عبور می كند. این گلیم یك روست و برای بافت آن معمولا" از نقشه از قبل آماده شده استفاده نمی شود. نقوشگلیم ساده باف، عموما" هندسی است و به ندرت نقوش منحنی در این نوع گلیم دیده می شود.
گاهی روی گلیم هائی با زمینه ساده با استفاده از الیاف رنگی پشم، نقوشی ایجاد می شود كه غالبا" هندسی است.
۲) گلیم برجسته :
این نوع گلیم دارای زمینه ای ساده می باشد ولی طرح اصلی مانند قالی پرزدار است. بدینصورت كه از روی نقشه قالی، بر روی چله گلیم گره زده می شود و در پایان پرز اضافی چیده می شود.
۳) ورنی :
ورنی، گلیمی است بدون پرز و یك رو، كه عموما" بدون نقشه و به صورت ذهنی توسط دختران و زنان عشایر مناطق مغان، ارسباران و مشكین شهر بافته می شود. این نوع گلیم در كردستان و كرمان با طرح و نقش دیگری بافته می شود كه در كرمان آن را "شیریكی پیچ" می نامند. بهترین ورنی های ایران توسط ایل شاهسون یا ایلسون تولید می شود كه سابقه طولانی در این زمینه دارن، به گونه ای كه همواره واژه ورنی با نام شاهسون قرین بوده است.
▪ به طور كلی از لحاظ بافت گلیم های ایرانی به دو شیوه بافته می شود :
۱) شیوه پود گذاری :
در این شیوه تنها از نخ تار ( چله) و نخ پود برای بافت گلیم استفاده می شود پودهای رنگارنگ را از زیر و روی رشته های تار عبور می دهند، با تغییر رنگهای پود است كه نقشها پدیدار می شود و هر دو روی گلیم صاف، هموار و همرنگ می شود.
۲) شیوه پود پیچی :
در این شیوه علاوه بر نخ تار و نخ پود از پودی نازك نیز در بافت استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور نموده، سپس با عبور پود نازك و كوبیدن آن با شانه، عمل در گیری نخ های تار و پود قطعی می شود. این شیوه بافت كه بسیاری از صاحب نظران آن را حدواسطی میان گلیم بافی و قالی بافی دانسته اند، در واقع آخرین منزلگاه تكامل گلیم بافی به قالیبافی می باشد. بافت گلیم معروف به ورنی در آذربایجان شرقی و نیز بافت گلیم معروف به شیریكی پیچ در استان كرمان بدین شیوه است.
این نوع گلیم ها را كه به شیوه پود پیچی بافته می شوند سوماك نام نهاده اند. گاهی روی گلیم ها راسوزن دوزی می كنند، این گلیم ها به گلیم سوزنی شهرت دارند.
▪ انواع نقوش در گلیم :
۱) نقوش گیاهی :
نقوش گیاهی بر گرفته از گیاهان طبیعی است كه مردم هر منطقه با آنها در ارتباط بوده و در انتخاب نقش در گلیم بافی از آنها الهام می گیرند.
۲) نقوش حیوانی :
در گلیم های عشایری به دلیل ارتباط نزدیك میان انسان و حیوانات، نقوش تجریدی حیوانات برای تزئین استفاده می شود.
۳) نقوش اشیاء :
این نوع نقوش برداشت تجریدی اشیائی است كه در زندگی روز مره گلیم بافان استفاده می شود.
۴) نقوش تجریدی :
انسان از گذشته های دور برای تزئین اشیاء از درهم آمیختن خطوط، اشكال هندسی را پدید آورد كه هر كدام معنا و مفهوم خاصی را برای او تداعی می كرد. معانی این نقوش ریشه در اعتقادات و باورهای انسانها دارد. با بررسی نقوش تجریدی در گلیم های روستائی و عشایری می توان به ریشه برخی از این اعتقادات دست یافت.

منبع : پایگاه خبری هنر ایران