جایگاه زنان در جامعه اطلاعاتی: یک دیدگاه جامعه شناختی

● مقدمه
امیدهایی وجود دارد که جنبش جهانی زنان نیز بتواند تا حد زیادی از پتانسیل و وعدههای انقلابی ارتباطات الکترونیکی، همچنانکه تمام دنیا از آن بهره مند می شود سود ببرد. همانطور که گیتلر (۱۹۹۱: ۹۱)(Gittler ) خاطر نشان کرده، در سراسر دنیا زنان امروزه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی را در جهت اهداف جنبش زنان بكار می گیرند. ارتباطات الکترونیکی، شبکه سازی زنان و اقدامات جلب حمایت برای ایشان را به روشهایی که قبلا امکان پذیر نبودند، تسهیل می کند.
در این نوشته، ابتدا مختصراً به معنا، امتیازات و قابلیتهای آنچه که "جامعه اطلاعاتی" نامیده می شود، نظر میافکنیم، سپس نقش و جایگاه فعلی زنان در فضای جامعه اطلاعاتی در سطح جهانی را مورد بررسی قرار می دهیم به‌طوریكه هم امتیازات فناوریهای اطلاعات و ارتباطات برای زنان و هم موانعی كه در این راستا وجود دارد به ویژه در ارتباط با زنان کشورهای در حال توسعه، مورد تاكید قرار گیرد.
سوالاتی كه در ارتباط با زنان پیش روی ما قرار دارد عبارتند از اینکه:
- آیا زنان به عنوان نیمی از جمعیت هر جامعه، به طرز مناسبی در دنیای فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطات (یا جامعه اطلاعاتی) حضور موثر دارند؟ یا اینكه احتمالاً الگوهای دیرینه ی نابرابری جنسیتی و تبعیض علیه زنان در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی همچنانكه در رسانه های قدیمی معمول بوده، در اینجا نیز دوباره تکرار می‌شوند؟ موضوع شکاف دیجیتالی جنسیتی در این ارتباط مورد بحث قرار خواهد گرفت.
- نحوه حضور زنان در این عرصه واقعا چگونه است؟ یا اینکه آنان به عنوان بخشی از مشارکت‌کنندگان در جامعه اطلاعاتی واقعاً به چه مشغولند؟ در این ارتباط وعده‌های اصلی فناوری اطلاعاتی و ارتباطات و منافع واقعی این فناوریها در جهت توانمندسازی گروههای زنان فعال و نیز موانع موجود مورد توجه قرار می‌گیرد.
● جامعه اطلاعاتی: یک مفهوم نسبتاً جدید!
برخی بر این باورند که هنوز تعریفی عام از جامعه اطلاعاتی واقعاً وجود ندارد و تعاریف پیشنهاد شده اغلب نارسایند و فقط موضوعات خاص یا تاثیرات ویژه ای را مورد توجه قرار می‌دهند. با این همه، به طور کلی بسیاری به این موضوع اذعان دارند که جامعه اطلاعاتی پدیده‌ای است که در هر جنبه از زندگی افراد نفوذ پیدا کرده است و بر تک تک سلولهای جامعه و هر بخش از فعالیتهای آن تاثیر گذاشته است.
اعتقاد بر این است كه سه عنصر اصلی یعنی دانش و اطلاعات؛ ازدیاد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات؛ و دسترسی و كاربرد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، اساس و بنیان جامعه اطلاعاتی را تشکیل می دهد (همان).
طبق گزارش نهایی برنامه‌ی" فرصت دیجیتالی" از جانب برنامه عمران ملل متحد (UNDP, ۲۰۰۱) “ فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به عنوان تواناساز قدرتمندی برای اهداف توسعه شناخته می شود، چرا كه ویژگیهای منحصر به فرد آن، ارتباطات و تبادل اطلاعات را به طور قابل توجهی بهبود می بخشد و منجر به تقویت وایجاد شبکه های جدید اجتماعی و اقتصادی می‌شود:
- فناوریهای اطلاعات و ارتباطات فراگیر و چندجانبه عمل می كنند: این فناوریها را می توان در مورد محدوده وسیعی از فعالیتهای انسانی از استفاده شخصی گرفته تا تجارت و حکومت به کار گرفت.
- این فناوریها، تواناساز (enablor) عمده ای در خلق شبکه ها است، و در نتیجه کسانی که به این شبکه ها دسترسی دارند را قادر می سازد تا از دستاوردهای حاصله كه با افزایش استفاده، فزونی می یابد بهره مند شوند.
- این فناوریها، انتشار اطلاعات و دانش را با آزاد كردن محتوی از جایگاه فیزیکی آن، تسریع می‌کند.
- ماهیت مجازی و دیجیتالی بسیاری از تولیدات و خدمات این فناوریها، این امکان را فراهم آورده که هزینه های جانبی به صفر برسد یا کاهش یابد.
- قدرت این فناوریها در ذخیره کردن، بازیابی، طبقه بندی، تصفیه، توزیع و تسهیم اطلاعات بدون شک می‌تواند به فواید كارایی بیشتر در امر تولید، انتشار و داد وستد منجر شود.
- افزایش کارایی و کاهش هزینه ها در نتیجه ی كاربرد این فناوریها، به ایجاد تولیدات و خدمات و مجاری توزیع جدید در چارچوب صنایع سنتی و نیز الگوهای تجاری نوین و صنایع جدید منتهی شده است.
- با ایجاد و گسترش شبکه ها، این فناوریها می‌توانند فراتر از محدودیتهای زبانی و فرهنگی عمل كرده و از طریق امكان دادن به افراد و گروهها برای زندگی و کار در هر گوشه و هرجا، به اجتماعات محلی امكان می دهند صرف نظر از ملیت شان بخشی از جامعه شبکه ای جهانی را تشكیل دهند و سیاستهای جاری و ساختارهای محدودكننده ی قانونی و نظام مند فعلی كه در درون ملتها و میان آنها عمل می كنند را به چالش بكشند.
در سطح جهان همگان اذعان می دارند که بخش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی سریع ترین حوزه رشدیابنده ی اقتصاد جهانی است.
در عین حال، در تمامی کشورها فرایند ساخت جامعه اطلاعاتی برتوسعه فرایندهای فنی و زیربنایی متمركز شده است كه از نقطه نظر جنسیتی خنثی یا بی طرف تلقی می شود.
● حضور یا غیبت زنان: مسئله ی شکاف دیجیتالی جنسیتی
با در نظر گرفتن مباحث جنسیتی، گاه عنوان می‌شود که فناوریهای اطلاعات و ارتباطات می‌توانند آنچنانكه در اعلامیه پکن و برنامه اقدام آن همانند سایر اسناد ملل متحد تشخیص داده شده است به عنوان ابزاری برای بهبود شرایط برابری جنسیتی و افزایش توانمندی های اجتماعی، سیاسی، واقتصادی زنان به خدمت گرفته شوند. اما با اینحال، برخی همچنان معتقدند که این فناوریها می‌توانند به نابرابریهای موجود مبتنی بر جنسیت در زمینه ی فرصتها و منابع تداوم بخشیده و اشکال جدیدی از نابرابری میان زنان و مردان را بوجود بیاورند.
در کنفرانس مقدماتی وزیران کشورهای اروپایی برای اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی تاکید گردید که برابری جنسیتی باید همه حوزه های فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را شامل شود که عبارتند از:
- کاربران
- تولید کنندگان
- سیاست گذاران
با اینحال، هرچند زنان بطور بالقوه ۵۰ درصد مصرف کنندگان تولیدات و خدمات و نیز نیروی كار فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را تشكیل می دهند كه می توانند ایده های مفیدی برای تولید محصولات جدید، خدمات و سبک های مدیریتی نوین ارائه نمایند، اما در سطح کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه همانند سایر نقاط دنیا، زنان و مردان به طور برابر از گستره و رشد کاربرد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات برخوردار نشده اند. زنان به ویژه از نظر دستیابی به فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی با موانع و محدودیتهای نهادینه شده، نظام مند و ایدوئولوژیک درگیر هستند.
عدم حضور یا فقدان نظرات و دیدگاههای زنان در جامعه اطلاعاتی حكایت از این دارد که فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی "جدید" نیز انعكاس دهنده ی بسیاری از الگوهای جنسیتی ( در ارتباط با قدرت، ارزشها و دورنگاهداشتن) است که طی دهه ها در سطح رسانه های "قدیمی" شاهد آن بوده ایم. در واقع، این الگوها را نمی توان از روابط جنسیتی موجود در جامعه به عنوان یک کل جدا كرد. در عین حال كه برای زنان دستیابی به میزانی از کنترل در عرصه ی ارتباطات و فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی جهت تضمین این امر که منافع جامعه ارتباطاتی و اطلاعاتی به صورت برابر بین زنان و مردان توزیع می‌شوند، جنبه ی حیاتی دارد.
به اعتقاد نانسی هافکین (Nancy Hafkin)، طی پنج سال گذشته، سازمانهای غیردولتی، چند ملیتی و بنیادهای خصوصی مقادیر قابل توجهی بودجه را برای طرحهای مروج استفاده از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات در کشورهای در حال توسعه اختصاص داده اند. تجربه پروژه های مرتبط با توسعه در حوزه های دیگر نشان داده که زنان به نحو منصفانه ای از چنین طرحهایی بهره مند نمی‌شوند، مگر اینکه تلاشهای خاصی برای تعیین جایگاه و نیازهای آنان صورت بگیرد یا اقدامات موثری برای مشارکت دادن آنان، به کار گرفته شود.
برخی از طرحریزان توسعه معتقدند که فناوری اطلاعاتی از لحاظ جنسیتی بیطرف است و در نتیجه زنان و مردان باید به طور عادلانه از کاربرد آن منتفع شوند. با این حال نتایج یک تحقیق (بر مبنای شش مطالعه موردی از پروژه های ترویج فناوری اطلاعات و ارتباطات در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین) بنا بر گزارش هافكین این فرضیه را که زنان به نحو برابر از پرژه های توسعه منتفع نیستند، را مورد تائید قرار می دهد(همان منبع ).اصطلاح «شکاف دیجیتالی» (digital divide) به فاصله بین افراد دارای مهارتهای استفاده از کامپیوتر و اشخاص فاقد این مهارت اشاره می‌کند. هرچند «شکاف دیجیتالی» می‌تواند به این واقعیت اشاره داشته باشد که زنان معمولا از سطح سواد کامپیوتری نازل تری برخوردارند، علت آن همچنین می‌توان در عدم آموزش، فقر و دسترسی نامناسب زنان به تکنولوژی جستجو كرد كه در نتیجه می بینیم زنان به نسبت كمتری در دنیا از كامپیوتر استفاده می كنند. هرگاه زنان به آموزش وامكان دسترسی دست پیدا كرده اند شاهد آن بوده ایم كه از كامپیوترها برای آموزش خود استفاده كرده اند، با دیگران شبکه هایی راتشکیل داده، فرصتهای شغلی و اقتصادی برای خود و سایر زنان بوجود آورده اند و دیگران را در معلومات خود شریک كرده اند.
خانم سوزان تلتشر(Susan Teltscher) از «کنفرانس ملل متحد در مورد تجارت و توسعه» نیز اظهار داشته که غالباً موانع اساسی بر سر راه دسترسی زنان به امتیازاتی كه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی فراهم می كند وجود دارد موانعی نظیر فقر، سطح پایین آموزش، عدم آشنایی با یك زبان دوم، عدم دسترسی به کامپیوتر و شکاف دیجیتالی: یعنی ماهیت دنیای فناوری اطلاعات و ارتباطات كه تحت سلطه ی مردان قرار دارد.
از نظر مشاركت در دانش فناوریهای اطلاعات و ارتباطات نیز زنان در شرایط محرومیت قرار دارند، چرا که تعداد ایشان از لحاظ ثبت نام در دوره های آموزشی علوم و تکنولوژی نسبت به مردان در مراتب بسیار پایینتری قرار دارد. در سال ۱۹۹۰، درصد زنان ورودی به رشته های علوم و تکنولوژی در سطح دانشگاهی عبارت بود از ۱۰درصد در آفریقا، ۴۰درصد در آمریکای لاتین، ۳۲ درصد در اروپای غربی،کمتر از ۳۰ درصد در اروپای شرقی و ۳۴درصد در منطقه آسیا و اقیانوسیه (Hamelink ,۱۹۹۹).
خانم جیلیان مارسل(Gillian Marcelle) از پیشقراولان فعال در زمینه توسعه و اجرای استراژیهای عدالت جنسیتی در بخش فناوریهای اطلاعات و ارتباطات ادعا می‌کند که سیاست گزاری در زمینه فناوریهای اطلاعات و ارتباطات در صورتی كه مبتنی بر فرایند تصمیم گیری آگاهانه و مطلع از مسائل جنسیتی باشد به شكل فوق العاده ای سود مند خواهد بود . با این حال، میزان برابری جنسیتی در سطوح تصمیم گیری در میان دست اندرکاران فناوریهای اطلاعات و ارتباطات هنوز در سطح غیر قابل قبولی است.
به نظر هاملینک (Hamelink, ۱۹۹۹:۳۳) درتوزیع منابع فناوریهای اطلاعات و ارتباطات بویژه کاربرد آن در ارتباط با زنان نابرابری مشاهده می‌شود. مشكل اینجاست که كسب مهارتهای فناوریهای اطلاعات و ارتباطات تقریبا تماماً به سواد ارتباط دارد، ... و چنین شرایطی بویژه زنان را تحت تاثیر قرار می دهد، چرا که در سراسر دنیا نرخ بیسوادی زنان نسبت به مردان بالاتر است. هرچند وی خاطرنشان می‌سازد، که این فناوریها می توانند ابزاری تولید كنند مبتنی بر صدا، تماس، تصویر یا نمادهایی که مستلزم سواد نیستند، اما این بازارهایند كه نیروی محركه برای اینگونه نوآوریهای تكنولوژیك هستند و نیازهای بی سوادان معمولاً از سوی آنان مورد غفلت یا بی توجهی قرار دارد (همان منبع).
رزا دلگادو(Rosa Delgado) از انجمن «جامعه اینترنتی» نتیجه می‌گیرد که اکثریت زنان کشورهای در حال توسعه در نتیجه ی فقدان سواد کامپیوتری computer literacy و غالباً كمبود آموزش از فرصتهای حائز اهمیت شغلی و تحصیلات تکمیلی باز می مانند.
مایکل پاستور(Micheal Pastor) در مقاله اش تحت عنوان «شکاف دیجیتالی در سطح جهانی هنوز وجود دارد» به گزارش اشتغال جهانی (منتشره توسط سازمان جهانی کار) ارجاع می‌کند و نتیجه می گیرد که فناوریهای اطلاعات و ارتباطات «پناسیل تواناساز»ی را برای بهبود شرایط زندگی زنان فراهم می‌سازد، اما گزارش مذكور حقیقت دیگری را نیز آشكار می‌کند مبنی بر اینکه خلا جنسیتی دیجیتالی نیز در سطح کشورها وجود دارد به این ترتیب كه زنان همچنان خود را شاغلین به شغلهای سطوح پایین تری در عرصه ی فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌یابند. در حالیکه مردان به دستمزدهای بالاتر و مشاغل پرمسئولیت تری صعود کرده اند.
اگرچه فناوریهای ازاطلاعات و ارتباطات این قابلیت را دارد که مشاغلی را برای زنان و بهبود زندگی آنان فراهم کند، گزارش مذکور یادآور می‌شود که بطور کلی زنان به کسب درآمدهای پایینتر، بیکاری بیشترو تمركزدر مشاغل کم مهارت تر ادامه می‌دهند (همان).
عمده ترین شکل شکاف دیجیتالی جنسیتی مربوط به استفاده از اینترنت است، به طوریکه کمترین میزان کاربران را در کشورهای در حال توسعه، را زنان تشکیل می‌دهند. به عنوان مثال، فقط ۳۸ درصد از کاربران اینترنت در آمریکای لاتین زنان هستند، در حالیکه در اتحادیه اروپا این رقم ۲۵ درصد، در روسیه ۱۹ درصد، در ژاپن ۱۸ درصد و در خاورمیانه فقط ۴ درصد است. بنا به این گزارش، در سطح جهان، بیشترین تعداد كاربران اینترنتی را مردان، دانش آموختگان دانشگاهی و یا آنان كه از میانگین درآمد بالاتری برخوردارند تشکیل می‌دهند. تنها آنجا كه دسترسی به اینترنت توسعه ی خوبی یافته است، نظیر کشورهای اسکاندیناوی و آمریکا است که از فاصله جنسیتی در استفاده از اینترنت كاملاً كاسته شده است (همان منبع).
طی کنفرانس تداركاتی وزیران مجمع-اروپایی برای اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی (بخارست ۲۰۰۲) بر فهرستی از موانع خاص جنسیتی در دسترسی به فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی به شرح زیر تاکید شد:
- هزینه های بالای دسترسی و گزینه های تکنولوژی
- دسترسی محدود در جهت آموزش مهارتهای جدید (فقدان اطلاعات و تشویق لازم درمورد درخواست برای فراگیری فناوریهای ارتباطات و اطلاعات)
- ناكافی بودن شبکه ها و وجود این تصور كه این فناوریها "مردانه" است
برخی نیز بر این باورند که تفاوتهای موجود میان زنان در ردسترسی به اینترنت از جمله تحت تاثیرعوامل زیر قرار دارد:
- عامل جغرافیایی (تفاوتهای مناطق شهری و روستایی)
- وضعیت خانوادگی (مادران مجرد دسترسی كمتر دارند)
- سن کاربران (مشکل دسترسی برای زنان بالای ۴۵ سال)
البته در این مورد نیز توافق وجود دارد که اطلاعات محدود در مورد وضعیت زنان بعنوان کاربران ، تولیدکنندگان و تصمیم گیران این فناوریها، ارزیابی دقیقتری در خصوص شکاف دیجیتالی جنسیتی را امكان پذیر نمی سازد.
در مورد شکاف بین زنان در مناطق روستایی و شهری، گالاگر و مایر خاطر نشان می گردند که بدون دستیابی به فناوریهای ارتباطات و اطلاعات ، زنان در مناطق روستایی نمی‌توانند در منافعی که در حوزه آموزش، درآمدزایی، بهداشت و سایر موارد که از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات می‌تواند بدست آید سهیم باشند همچنانکه می دانیم زنان شهری هم در ابتدای مسیر استفاده از این قابلیتها قرار دارند.
علی رغم كمبود اطلاعات در مورد شکاف دیجیتالی جنسیتی، شواهد محكمی موجود دارد حاکی از آنكه زنان :
- از منابع مالی کمتری برای خرید تجهیزات جدید برخوردارند
- زمان محدودتری برای کسب مهارت ها و معلومات جدید دارند
- در چارچوب و قوانین بازی جامعه اطلاعاتی(که در آن فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، بسرعت حوزه های کار و تجارت، آموزش و اداره حکومت را متحول می كنند) اثرگذاری كمتری می توانند داشته باشند
- زنان همینطور فاقد اعتماد بنفس و دلگرمی برای پیگیری فعالانه ی فرصتهای مربوط به فناوریهای اطلاعات و ارتباطات هستند
● نویدهای فناوریهای اطلاعات و ارتباطات برای زنان و موانع موجود
توانایی فناوریهای اطلاعات و ارتباطات در توانمندسازی زنان از طریق آموزش بهتر و ارتباطات گسترده و در جهت تولید درآمد شخصی برای ایشان نباید دست کم گرفته شود. بوخارت و اولدر(۲۰۰۳) با اشاره به وضعیت زنان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یادآور می‌شوند که آداب و رسوم سنتی در همه این کشورها مورد چالش قرار گرفته است و بویژه بر نقش و سهم اینترنت در این ارتباط تاكید می كنند. هاملنیک (۱۹۹۹) نیز معتقد است فناوریهای اطلاعات و ارتباطات اشکال جدیدی از ارتباطات را بوجود می‌آورد که می‌تواند زنان را قادر به فروپاشیدن موقعیت اجتماعی بسته ای که غالبا در آن محصورند سازد. همچنین فرصتهای نوینی را برای اشتغال زنان در مشاغلی فراهم می‌آورد که مستلزم مهارتهای جدید است. هرچند متذکر می‌شود که سیاستهای محکمی لازم است تا این فناوریها بتوانند تاثیر مثبتی بر زندگی زنان بگذارد. در جوامع دانایی محور (Knowledge socities) که در حال ظهور است دستیابی به ارتباطات یک ابزار کلیدی برای مشارکت و ادغام اجتماعی social inclusion به حساب می‌آید. بوخارت و اولدر (۲۰۰۳) همچنین یادآور می‌شوند که با در نظر گرفتن آنچه آنان انقلاب اطلاعاتی می‌نامند بازارهای شغلی به هیچ وجه با شتاب افزایش تعداد افراد جوانی که به آن وارد می‌شوند هماهنگ نبوده است. با ورود زنانی که در حال حاضر قصد کارکردن دارند این شرایط حادتر نیز شده است و طبقه جدیدی از کاركنان اطلاعاتی که احتمالا عمدتا متشكل از زنان خواهد بود در حال ظهور است.
میزان بهره مند شدن از فرصتهای ناشی از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات برای زنان هم در درون كشورها و هم در مقایسه میان کشورها بسیار متفاوت است. زنان ساکن در کشورهایی که بهترین عملکرد در پروژه های توسعه ی اینگونه فناوریها را داشته اند، مانند استونی یا برخی کشورهای اروپای مرکزی، یا زنان ساکن در مناطق شهری در یک موقعیت ممتاز یا برتری قرار دارند.
در "گزارش نهایی برنامه فرصت دیجیتالی" (UNDP, ۲۰۰۱:۱۵) ) با ارجاع به قابلیتهای فناوری های اطلاعات و ارتباطات در برقرار کردن ارتباط میان افراد و اجتماعات محلی با اطلاعات و منابعی فراتر از مرزهای جغرافیایی شان ، بویژه بر اهمیت و سودمندی این نکته در ارتباط با اجتماعات به حاشیه رانده شده و گروههایی مانند زنان، جوانان و اقلیتهای قومی تاكید شده است. افراد این گروهها می‌توانند به اطلاعات مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند و به تبادل اطلاعات موردعلاقه خود بپردازند، قدرت جمعی خود را تقویت کنند و راه حلهای مناسب برای بهبود و توسعه ی شرایط خود را بیابند. به عنوان نمونه از گروه زنان فعال در مکزیکوسیتی یاد شده است كه توانستند با برقراری ارتباط با گروه زنان همفکر خود در کالیفرنیا از طریق پست الکترونیکی e-mail اطلاعات مفیدی را در مورد كارخانه نساجی ای كه در آن مشغول به كار بودند كسب كنند و در جریان چانه زنی در باب شرایط كاری خود با مدیریت كارخانه از آن در جهت حمایت از حقوق خود سود ببرند! (همان منبع).
كابرراـ بالزا (Cabrera-Balleza) بر اساس نتایج یك طرح پژوهشی درباره استفاده از فناوریهای ارتباطات و اطلاعات توسط سازمانهای زنان در آسیا و اقیانوسیه به این نتیجه رسید كه گروههای زنان با بهره گیری از امكانات این گونه فناوریها توانسته‌اند در زمینه‌های زیر به موفقیتهایی دست یابند:
- انجام تحقیق و دستیابی به اخبار و اطلاعات
- بهبود مهارتها و معلومات شخصی و سازمانی
- پیگیری و مشاركت در برنامه های زنان در مقیاس جهانی
- انتشار اطلاعات و محصولات و مطالب تبلیغاتی
- كسب شناخت در زمینه ی عوامل موثر بر توسعه در سطوح محلی و منطقه ای
- تبادل اطلاعات و تجربیات
- تنظیم و هماهنگی فعالیتها هم در كشور و هم در خارج از كشور
- مشاركت در جامعه مدنی و اجتماعات محلی
- شناسایی مرتبطین جدید و گسترش شركای توسعه
- ارائه درخواست برای حمایت های مالی و فنیپژوهشی كه كابرراـ بالزا از آن نام برده همچنین نشان می دهد كه اوج استفاده از این فناوریها در بكارگیری «پست الكترونیكی» است كه برای مقاصد اجرایی و اداری و برای مكاتبه با كمك دهنده‌ها و شركای بین المللی و منطقه‌ای مورد استفاده قرار گرفته است. اینترنت نیز از سوی دیگر برای شبكه سازی و دسترسی به اطلاعات و جلب حمایت مردمی موثر واقع شده است.
فناوریهای اطلاعات و ارتباطات میتواند همچنین برای زنانی كه مسئولیت مراقبت از كودكان را دارند یا آنان كه دور از مراكز شهری سكونت دارند مزایای زیادی بهمراه داشته باشد و برای مثال برای آنان فرصت كار از منزل یا به عبارت دیگر "دوركاری" (teleworking) را فراهم آورد.
سوزان تلشتر از «كنفرانس ملل متحد در خصوص تجارت و توسعه» همچنین تاكید می كند كه فناوریهای جدید میتواند برای زنانی هم كه درگیر امور و فعالیتهای تجاری و اقتصادی business women هستند، امتیازاتی چون افزایش بهره وری، ارتقاء ظرفیت كاری، راههای ارتباطی بیشتر و صرفه جویی در زمان و هزینه ها را به ارمغان آورد.
همچنین بمنظورافزایش توانایی موثر زنان در بهره گیری از فناوریهای اطلاعاتی ارتباطی، توصیه‌های متعددی بعمل آمده است كه در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
- اطمینان حاصل شود از اینكه جنسیت در سیاستها و برنامه‌های فناوریهای اطلاعات و ارتباطات لحاظ یا جاری شده باشد و زنان در نهادهای تصمیم گیرنده و سیاستگذار حضورداشته باشند.
- با گسترش سیاستهای دولتی كل نگرانه در زمینه این فناوریها، آنها را برای زنان قابل دسترس تر مفید و مربوط سازند به نحوی كه نیازهای زنان و موضوعات جنسیتی مدنظر قرار گیرد.
- ثبت نام دختران در برنامه های آموزش این فناوری ها از طریق تدارك امكانات عملی و تشویقی مانند بورسهای تحصیلی و فعالیتهای ارتقای آگاهی رسانی در این باب تشویق شود.
- فراهم كردن حمایت های مالی اضافی برای ترویج استفاده از این فناوریها در میان گروههای زنان
- هدایت آموزش های مستمر در زمینه استفاده از این فناوریها و قابلیتهای آن (مانند مبادله ساده اطلاعات، تحقیق، پردازش و ذخیره اطلاعات)
- برگزاری كارگاههای اطلاع رسانی در مورد منافع این فناوریها به ویژه به عنوان یك ابزار ارتباطی موثر.
- انتشار وسیع (هم بصورت چاپی و هم به صورت فایلهای الكترونیکی) نتایج پژوهشهای صورت گرفته درموضوع زنان و فناوریهای اطلاعات و ارتباطات به ویژه تحقیقاتی كه الگوهایی از كاربرد موفقیت آمیز این فناوریها را توسط سازمان‌های زنان ارایه میدهند
http://www. isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender. html
فهرستی از توصیه‌ها نیز از سوی كنفرانس مقدماتی وزیران پان اروپایی در اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی عنوان گردیده كه مخاطبین آن همه شركت‌ها، دولتها، بخش خصوصی، جامعه مدنی و جامعه بین المللی را شامل می گردد. این توصیه‌ها عبارتند از:
- اعمال دیدگاه معطوف به جنسیت در تدوین استراتژیهای ملی استفاده و گسترش فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و درگیر كردن كامل زنان درتوسعه نظامهای حكومت الكترونیكی.
- سامان دادن و توسعه ظرفیت زنان برای استفاده از این فناوریها در جهت اهداف كارآفرینی و گسترش امورتجاری و اقتصادی.
- راه‌اندازی فعالیتهایی به ابتكار حكومت ها بمنظور تشویق جریان سازی جنسیتی در مورد موسسات ارتباطات از راه دور.
- راه اندازی فرایند تدوین گزارشهای ملی جهت ارزیابی وضعیت زنان و مردان بعنوان كاربران، تولیدكنندگان و سیاستگذاران در قلمرو فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات.
تاكنون برخی اقدامات حمایتی نیز در سطح بین المللی برای ترویج و تشویق استفاده از فناوریهای ارتباطات و اطلاعات در میان زنان صورت گرفته است و از آن جمله سازمان ملل متحد، دو اجلاس در سال ۲۰۰۲ برای تسهیل دسترسی زنان به این فناوریهای جدید برگزار نمود. یكی از این نشستها تحت عنوان «فناوریهای جدید اطلاعات و ارتباطات و تاثیر و كاربرد آنها بعنوان ابزاری برای پیشرفت و توانمند سازی زنان» در جمهوری كره در نوامبر ۲۰۰۲ برگزار شد و دیگری تحت عنوان «مشاركت و دسترسی زنان به رسانه ها و تاثیر آن بعنوان ابزاری برای پیشرفت و توانمندسازی زنان» با همكاری كمیسیون اقتصادی و اجتماعی ملل متحد برای آسیای غربی نیز در نوامبر ۲۰۰۲ در بیروت، لبنان برگزار شد. نكته مهم این است كه در تدارك برای برگزاری این دوجلسه، زنان برای شركت در جلسات گفتگوی هفتگی از طریق اینترنت دعوت شدند تا درباره موضوعات كنفرانس‌ها و توانمندسازی زنان و فناوریهای اطلاعات و ارتباطات نظرات خود را مطرح سازند.
باید توجه داشت که در كنار منابع و فرصتهایی كه این فناوریها برای زنان فراهم میسازند، موانعی نیز برای استفاده زنان و دستیابی به این فناوریها وجود دارند. مواردی از این موانع و محدودیت‌ها در پژوهشی كه در منطقه آسیا و باسیفیك صورت گرفته است به شرح زیر فهرست شده است:
- عدم ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی. این مسئله بویژه در قفقاز، ارمنستان، آذربایجان و گرجستان و منطقه آسیای مركزی نقل گردیده بود كه خود را در نرخ بالای تورم، مناقشات مسلحانه داخلی یا سایر اشكال آشوبهای داخلی، نسبت بالای بلایای طبیعی و میزان بالای اقتدار مركزی نشان می‌‌دهد.
- فقدان سیاستهای ملی تشویق كننده فناوریهای اطلاعات و ارتباطات به عنوان ابزار توسعه كه میتواند از ضعف زیرساختهای این فناوریها مانند خطوط تلفن ناكارآمد یا نبود برق در برخی مناطق روستایی و مناطق دور در اقیانوسیه و قسمتهایی از آسیا كه هنوز دسترسی به برق ندارند، ناشی شده باشد.
- هزینه های سخت افزار و نرم افزار كامپیوتر و هزینه نگهداری و اتصال بخصوص هزینه نرم افزارهای دارای مجوز. هزینه متوسط ماهانه یک اشتراک اینترنتی در كشورهای حوزه اقیانوسیه که مورد مطالعه قرار گرقته اند ۵۰ دلار آمریكا برآورد شده است. هزینه آن ظرف یكسال بالغ بر یك چهارم یا نیمی از سرانه تولید ناخالص ملی در بسیاری از كشورهای منطقه اقیانوسیه می‌گردد كه البته شكی نیست اکثریت مردم این کشورها توان پرداخت آن را ندارند. از سوی دیگر، گروههای زنان در شرق و جنوب شرقی آسیا كه به فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، به ویژه به اینترنت و پست الكترونیکی دسترسی داشته‌اند، تصدیق كرده‌اند كه هزینه‌های ارتباطی آنان به خاطر بكارگیری فناوریهای جدید، بسیار كاهش یافته است.
- عدم برخورداری از مهارتهای كامپیوتری یا كمبود مهارت در این زمینه. برخی از زنان در ناحیه اقیانوسیه در زمینه ی حوزه‌های مختلقی نظیر نصب یا نگهداری سخت افزار یا نرم افزار، مهارتهای مبتنی بر اینترنت مانند telnet، f.t.p یا شبکه های ارتباط از طریق پست الکترونیکی (mailing lists) واقعا با مشكل روبرو بوده‌اند. نمایندگان یك سازمان غیردولتی زنان از فیجی تحت عنوان «اقدام زنان برای تغییر» عنوان كردند كه آنان حتی استفاده از فكس یا تلفن را ترجیح میدهند. گروههای دیگری در منطقه اقیانوسیه نیز اظهار نمودند كه تماسهای حضوری و جلسات گروهی هنوز روشهای موثرتری برای ارتباطات با دیگرسازمانهای زنان در مقایسه با ارتباطات الكترونیکی شبكه‌ای است.
- آگاهی محدود زنان در زمینه انواع دیگر امکانات و فرصتهای فراهم شده به وسیله فناوریهای اطلاعات و ارتباطات ( به غیر از دسترسی به اطلاعات).
- محدودیت دسترسی به اطلاعات آنلاین به زبانهایی غیر از انگلیسی. انگلیسی در بسیاری از كشورهای آسیا و اقیانوسیه نه زبان اول است و نه زبان دوم و در صورتیکه هر استراتژی اطلاعاتی بخواهد موثر واقع شود یكی از مسایل اولیه كه میبایستی در نظر گرفته شود زبان است. زبان روسی ممکن بود بتواند در قفقاز و منطقه آسیای مركزی تاثیر بیشتری داشته باشد. زبان چینی در چین، هنگ كنگ و تایوان و زبان بهاسا در مالزی و اندونزی.
در این گزارش همچنین كیفیت اطلاعات ارسال شده بر روی وب یا گردش اطلاعات به واسطه سایر اشكال فناوریهای اطلاعات و ارتباطات به عنوان یكی دیگر از موضوعات كلیدی در ارتباط با زنان مطرح شده است. نسبت قابل توجهی از اطلاعات بر روی اینترنت از نوع پرونوگرافی است. تعدادی از زنان آسیا و پاسیفیك به وسیله اینترنت به سمت فحشا سوق داده شده‌اند (همان منبع). از سوی دیگر، گفته می‌شود از این فناوریها به نحو موثری در تلاشهای جهانی جهت پایان بخشیدن به قاچاق زنان و دختران (حدود ۷۰۰ هزار زن و كودك هرساله قاچاق میشوند) استفاده شده است. به عنوان مثال، از ابتدای سال ۱۹۹۵ از اینترنت برای ایجاد همکاری بین المللی، مذاکره و تبادل تجربیات برای خانمه دادن به قاچاق زنان استفاده شده است. در مواردی هم از این فناوریها برای گردآوری اطلاعات در خصوص قاچاق، اطلاع رسانی عمومی در این زمینه و حتی رهایی زنان قاچاق شده و بازگردانیدن آنها از طریق فراهم نمودن آموزشهای شغلی، استفاده گردیده است( همان).
توصیه‌هایی نیز برای غلبه بر موانع و محدودیتهای دستیابی زنان آسیا و اقیانوسیه به فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطات بعمل آمده است. برخی از این توصیه‌ها به شرح زیر فهرست گردیده است:
- بازسازی مجدد اطلاعات در دسترس بر روی اینترنت و تركیب امکانات اینترنت با امکانات رسانه‌های "سنتی" یا جا افتاده تر نظیر رادیو و چاپ.
- آموزش و ظرفیت سازی در مورد سازمانهای غیردولتی زنان و گروههای مردمی در زمینه مهارتهای متعدد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات - برخی از این نمونه‌ها آموزشی فعالیتی بوده است كه توسط یك سازمان غیردولتی تحت عنوان «آموزش شبكه سازی الكترونیکی زنان» صورت گرفت و نمونه دیگر آموزش انجمنهای مردمی زنان درباره فناوریهای اطلاعات و ارتباطات كه توسط یك سازمان غیردولتی زنان در مانیل صورت گرفته است.
- تسهیل ایجاد و گسترش متون و محتوا بر روی وب، تولید و استفاده از منابع مربوط به این فناوریها به زبانهای متفاوت. دو نمونه از اجرای این راه کار شامل تهیه بانك اطلاعات چند زبانه (توسط سازمان غیر دولتی aworc) و تولیدات رسانه‌ای ویژه زنان است كه به همت گروههای رسانه‌ای زنان صورت گرفته است(توسط سازمان غیردولتی Isis international)
شبكه سازی و همكاری با سایر سازمانهای رسانه‌ای و گروههای جلب حمایت برای افزایش قابلیت دسترسی این فناوریها به واسطه همگرایی فناوریهایی نظیر رادیو و اینترنت.
بوخارت و اولدر(۲۰۰۳) به ظهور نوعی انقلاب اطلاعاتی در خاور میانه اشاره داشته و متذکر شده اند كه این منطقه زمانی یكی از پیشرفته‌ترین بخشهای دنیا بود؛ مردم این منطقه در ریاضیات، نجوم، علوم و پزشكی مهارت داشتند و به خاطر شعر و هنرهای دیگر شهرت داشتند. این پیشرفت با گسترش امپراتوری اسلامی همزمان شد و در واقع آنچه امروز تحت عنوان خاور میانه و شمال آفریقا باقی مانده است، بقایای همان امپراتوری بزرگ اسلامی است. این دو پژوهشگر بر این باورند كه این منطقه بار دیگر با اقتصاد جهانی در حال پیوند خوردن است و با گسترش اخیر فناوریهای اطلاعات و ارتباطات که به توسعه اقتصادی این منطقه كمك میكند بار دیگر آن را در ارتباطی نزدیک با اقتصاد جهانی قرار می‌دهد. ایندو محقق در گزارش خود جدولی از شاخصهای فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را در تائید این نظر خویش ارائه می‌کنند . طبق نظر ایشان، ارتباطات از راه دور در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در طی ۱۰ سال گذشته بسیار بهبود یافته است هرچند هنوز بسیاری كشورها به لحاظ تعداد خطوط تلفن، ارتباطات بین المللی و بویژه خدمات و ارتباطات اینترنتی زیر میانگینهای جهانی قرار دارند.
بوخارت و اولدر اعتقاد دارند كه موفقیت اقتصاد مبتنی بر فناوریهای ارتباطات و اطلاعات شدیداً در گروی مشاركت تمامی مردم است و لذا هم مردان و هم زنان باید در این امر مشاركت داشته باشند. گسترش فرصتهای کاربرد ICTs نه تنها برای زنان بلکه همچنین برای كشورهای عربی در کل سودمند به حساب آمده است. به اعتقاد ایشان وارد شدن این فناوریهای جدید به دنیای اعراب ابزار كاملی را برای زنان بمنظور تقویت وضعیت اجتماعی‌شان در جامعه فراهم میكند و باعث خودآگاهی آنان و همچنین مشاركت بیشتر در نیروی كار میگردد(همان منبع).
این دو پژوهشگر همچنین یادآور شده اند هرچند نفوذ اینترنت روند آهسته‌ای در خاور میانه داشته، ولی هم اینک وب سایتهای بسیاری به زبان عربی و انگلیسیدر دسترس زنان عرب قرار دارد و برخی حتی مخصوص زنان طراحی شده‌اند نظیر سایت «ارتباط زنان عرب» www.arabwomenconnect.org كه تحت نظارت بنیاد توسعه زنان سازمان ملل متحد است.
در سپتامبر ۱۹۹۶ برنامه زنان APC اقدام به انجام یك نظرخواهی از بیش از ۷۰۰گروه زنان و زنان منفرد از طریق پست الكترونیکی برای تعیین نیازهای شبكه سازی الكترونیکی و تعیین فرصتهای تازه نمود. طبق گزارش فارول و همكاران(Farewel et al., ۱۹۹۹)
نتایج کلی این پژوهش آشكار ساخت كه علیرغم موانع بسیار زنان گامهای بلندی برای دستیابی به ارتباطات الكترونیکی برداشته‌اند و از حمایت و تسهیلات ایجاد شده بوسیله برنامه های آموزشی نظیر برنامه حمایت و فعال سازی از سوی شبكه‌های APC استفاده برده‌اند.
به نظر می‌آید كه افزایش ارتباطات و سهیم شدن در دانش توسط زنان نه تنها در جنوب و شرق اروپا، بلكه در جوامع دوردست در شرق و غرب باعث شده است كه دورنمای مشاركت اینترنتی زنان بهبود یافته و در جهت دنیای عادلانه‌تری برای زنان پیش می‌رویم.

دکتر شیرین احمدنیا
http://www.itu.int.osg.spu.wsis-thenes/vision /vision.html
http://www.isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender.html
http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.html
http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.html
http://www.isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender.html
http://www.wacc.org.uk
http://www.worldcivilsociety.org/report
http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide
http://www.worldcivilsociety.org/report
http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide
http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.html
http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.html
http://www. isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender.html
http://www.worldcivilsociety.org/report
http://www.isiswomen.org/onsite/knowhow/ict_gender.html
http://www.isiswomen.org/onsite/knowhow/ict_gender.html
http://www.worldcivilsociety.org/report
http://www.cyberatlas.internet.com/big_picture/geogeraphics/
فهرست منابع
-Bukhart Grey. E.and Older Susan (۲۰۰۳) The information Revolution in the Middle East and North Africa. Santa Monica:RAND
- Farewell. E. Wood. P.James M.Banks K.(۱۹۹۹) Global Networking for Change. Experiences from thee APC Womens Programme. Pp۱۰۲-۱۱۳ in women@internet. Creating New Cultures in Cyberspace. Edited by Wendy Harcourt. Society for international development.
- Gittler A.N.(۱۹۹۹) Mapping womens Global Commiunication and Networking PP.۹۱-۱۰۱ in Women @internet creating new cultures in Cyberspace. Edited by Wendy Harcourt. Society for international development.
- Hamelink S. J. (۱۹۹۹) Human development pp۲۳-۴۵ in M.Tawfik(chief editir) Word communication and information report ۱۹۹۹-۲۰۰۰ unesco .
-UNESCO (۱۹۹۶) Word Science Report ۱۹۹۶.Paris UNESCO
- - UNDP (۲۰۰۱) Creating a. development dynamic final report of the digital opportunity initiative UNDP july ۲۰۰۱
- Virtual Seminar Series on Gender and ICTs, July ۲۰۰۲.
-Women watch (۲۰۰۲) United nations department of economic and social Affairs www.arabwomenconnect.org -http://
http://www.un.org/women watch /daw/egm/ict۲۰۰۲/online-
- http://www.itu.int.osg.spu.wsis-thenes/vision /vision.html
http://www. isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender. htm-
- http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.htm
-http://www.wacc.org.uk
http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide-
http://www.worldcivilsociety.org/report-
-http://www.cyberatlas.internet.com/big_picture /geogeraphics/article
-http://www.arabwomen.connect.org

منبع : مرکز پژوهشهای ارتباطات