ارگونومی و کاربرد آن

● مقدمه
در جهان كنونی و در سرآغاز سده بیست و یكم میلادی، علوم، بخش عمده‌ای از مشكلات افراد را در سیستم‌های كاری گوناگون حل و فصل كرده است. در این راستا، علوم و فنونی وجود دارند كه از زوایای مختلف سلامت و بهداشت انسان‌ها و نیز كارآیی آنها را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند. یكی از این علوم، ارگونومی یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی است.
نیاز توجه هر چه بیشتر به عوامل انسانی در هر سازمانی بدون شك جزو مهمترین اصول و معیارهای آن سازمان است زیرا تمامی سازمان‌ها بدون استفاده از منابع انسانی، در واقع بی‌معنی و بی‌اعتبار هستند و فلسفه وجودی۱ شان به خطر می‌افتد. پس، ناگفته پیداست كه باید به این انسانهای شریفی كه در سازمان‌ها و شركت‌های مختلف با دل و جان كار می‌كنند، ارزش قائل شده و قبل از هر چیز آنها را به عنوان همنوع خود در نظر آوریم، نه به مثابه قسمتی از دستگاه تولیدی سازمان (كارزار جدی ۱۳۷۹).
جویس مریلین، رئیس مؤسسه جویس در سیاتل آمریكا بر این عقیده است كه اكنون دیگر این باور عمومیت یافته است كه شركت‌هایی كه بهره وری و كنترل كیفیت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه‌هایشان به عنوان یك شم تجاری بكار می‌گیرند؛ شركت‌های موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی، كنترل كیفیت و برنامه‌های تولیدی جهت دستیابی به حداكثر سود تلفیق نموده اند (طاهری ۱۳۷۶).بالاخره باید اشاره كرد كه در نظر گرفتن اصول ارگونومی در كار، نه تنها باعث حفظ سلامت نیروی انسانی و كارآمد در جوامع بشری می‌شود، بلكه مانع تحمل بسیاری از هزینه‌های مالی بر اقتصاد كشورهای فقیر خواهدشد.
بعنوان مثال با طراحی درست و اصولی محل كار، می‌توان از متحمل شدن بیشترِ هزینه‌هایی چون هزینه از كار افتادگی، هزینه ناشی از حوادث، هزینه زمان از دست رفته تولید، هزینه ضایعات تولید اجتناب كرد. كم كردن زمان انجام كار، حذف حركات اضافی در روند كار، شیوه ارتباط با محیط بیرونی، موازنه عرضه و تقاضا، بهینه سازی محیط كار، صرفه جویی در مصرف انرژی، و در یك كلام ارتقاءِ سطح سلامت انسان و شكوفایی اقتصادی، همه و همه از جمله مسائلی است كه با شناخت صحیح از این دانش نوین می‌توان به آن دست یافت.
در حال حاضر در صنایع مختلف كشور، بخش‌های زیادی به چشم می‌خورد كه كارگران در آن واحدها مشغول انجام فعالیت‌های بدنی و جسمانی می‌باشند. بنابراین عدم توجه به چگونگی انجام كار، می‌تواند صدمات یاد شده را سبب گردد. عوارض استخوانی ـ عضلانی در حقیقت از جمله بیماریهای مرتبط با كار هستند كه می‌توانند بسیار ناتوان كننده ظاهر شده و باعث افت راندمان، افزایش غیبت های ناشی از كار، غرامت های دستمزد و نهایتاً، از كار افتادگی كارگر شوند.
ارگونومی۲ یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی۳، علمی تركیبی است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط كار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی ـ فكری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شكل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. در این راستا، سازمان بین المللی كار۴، واژه ارگونومی را به معنای متناسب كردن كار و شغل برای انسان۵ تعریف كرده است (فروزانفر ۱۳۷۸).
این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشكلات مربوط به تكنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، كاربرد دارد. امروزه، از طراحی یك ابزار ساده نظیر انبردستی ساده (از نظر نوع جنس، مصالح بكار رفته، اندازه دسته، نوع و تركیب پلاستیكی دسته آن و …) و یا یك خودكار (از نظر قطر، اندازه، رنگ و …) گرفته تا طراحی یك سیستم تولیدی كامل، از ارگونومی استفاده می‌شود. عمدتاً زمینه‌هایی كه ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام می‌كند، عبارتند از طراحی ابزار، وسائل، ماشین ها و تأسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام كار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیكی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط كار و ابزار كار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حركات انسان حین انجام كار، شرایط فیزیكی مناسب در محیط كار با توجه به عواملی از قبیل دما، رطوبت، جریان هوا، ارتعاشات، سر و صدا، نور و روشنایی، گرد و غبار، تشعشعات و آلودگی های مختلف.
● تعاریف ارگونومی
واژه «ارگونومی» از دو كلمه یونانی «ارگو۶» به معنی كار و «نوموس۷» به معنی قانون و قاعده طبیعی مشتق شده است و در لغت به معنای قوانین طبیعی كار است. اما در اصطلاح كاربردی علم ارگونومی مجموعه دانشی است كه از تلفیق علوم زیستی، فیزیولوژی انسانی، سیستم‌ها و روش ها، طراحی مشاغل و محیط كار به وجود آمده است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه‌ها و محیط كار را با توجه به در نظر گرفتن توانایی های جسمانی، فكری و محدودیت‌ها و علائق انسان‌ها، طراحی كند. این علم با هدف افزایش بهره‌وری با توجه به سلامتی، ایمنی و رفاه كاركنان در محیط كار شكل یافته است (صادقی ۱۳۷۹؛ طاهری ۱۳۷۶).
برخی از تعاریفی كه متخصصان و كارشناسان این علم از ارگونومی نموده‌اند، به عنوان نمونه در زیر آورده می‌شود:
ارگونومی علم مطالعه انسانها در حین انجام كار، برای درك ارتباط پیچیده میان افراد و جنبه های فیزیكی و روانشناختی محیط كار، نیازهای شغلی و روشهای كار می‌باشد (WHO ۱۹۷۸).
ارگونومی علمی است كه انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امكانات، روش ها و محیط كار و زندگی مورد مطالعه قرار می‌دهد و علیرغم علوم فنی ـ مهندسی (كه عمدتا به تكنیك ها و فنون می پردازد) بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاكید دارد (ساندرز و دیگران ۱۳۷۸).
ارگونومی عبارتست از كاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی كسب چنین اطلاعاتی) برای حل مشكلات طراحی (هلاندر ۱۳۷۵).
انجمن بین‌المللی ارگونومی۸، ارگونومی را چنین تعریف می‌كند: ارگونومی علمی است كه دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستم‌ها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیت‌های انسانی مرتبط می سازد (هانچینسون و دیل).
اما با توجه به تجارب علمی، و نیز با توجه به اجرای ارگونومی در یكی از خطوط تولید شركت فرآورده های ـ غذایی گل بهان توسط نگارنده، و همچنین با توجه به اینكه نگارنده، پایان نامه كارشناسی ارشد خود را نیز در این مورد نوشته است، تعریف زیر، مفهوم ارگونومی را بهتر روشن می‌سازد:
ارگونومی عبارتست از علم بكارگیری بهینه از ابزار كار در محیط كاری، به نحوی كه حداكثر بازدهی در تولیداتی كه انسان در آن نقش دارد، بدست آید در حالی كه كارگر یا كاربر حداكثر رضایت را از كاربرد ابزار مزبور و همچنین از محیط كاری دارد و میزان ایمنی لازم در كار برای كارگران و كاربران فراهم شده است (كارزار جدی ۱۳۷۹).
با توجه به تعریف فوق، علم ارگونومی از رشته های علمی نظیر پزشكی، فیزیولوژی، آمار، روانشناسی، مردم شناسی، آناتومی، بیومكانیك و سنجش ابعاد و اجزای بدن انسان، برای طراحی ماشین و محیط كار سود می‌برد. در واقع، ارگونومی یك علم چند رشته‌ای است كه ارتباط متقابل تكنولوژی، محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می سازد. در ایالات متحده آمریكا، بجای واژه ارگونومی، عبارت مهندسی فاكتورهای انسانی را بكار می‌برند. انجمن فاكتورهای انسانی و ارگونومی آمریكا نیز بر روش های طراحی تاكید داشته و مهندسی فاكتورهای انسانی را چنین تعریف می‌كند: «كشف و كاربرداصول مربوط به رفتار انسان و خصوصیات طراحی، ارزیابی، فرآیند نگهداری محصولات و سیستم ها با هدف ایمن بودن، اثر بخش بودن و ایجاد رضایت در بین كاركنان».
اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام كار، روش های كار و ابزار كار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت كه با مراعات اصول ارگونومی، فشار كاری و خستگی های بی مورد كاهش می‌یابد. همچنین، ارگونومی در پی انطباق علمی شغل، شرایط، ابزار و محیط كار با مشخصات فیزیكی و بدنی انسان و نیز تعیین نیرو و توانایی جسمی اوست. باید شغل و محیط كار چنان طراحی شود كه با مشخصات فیزیكی میانگین افراد (با ملحوظ كردن انحراف معیارهای مربوطه) مطابقت داشته باشد (فروزانفر ۱۳۷۸).
● تاریخچه ارگونومی
حوزه پیدایش ارگونومی به انقلاب صنعتی ـ اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم ـ برمی‌گردد. كارهای پژوهشی فرانك و لیلیان گیلبرت در زمینه كارسنجی۹ و مدیریت كارگاهی سرآغازی بر مطالعات ارگونومیك بود. پس از جنگ جهانی دوم و بویژه با روشن تر شدن مشكلات كاری و حتی تلفات ناشی از عدم توجه به دانش ارگونومی در محیط كاری، نیاز به طراحی محل كار بصورت ارگونومیك بیشتر احساس شد. پیچیدگی اشتباه های احتمالی در زمینه های مختلف همچون هواپیماهای جنگی، رادار و دیگر تجهیزات در طول جنگ، هم جنبه مهندسی و هم جنبه رفتاری داشت و گروه‌هایی متشكل از روانشناسان، مهندسان، انسان‌شناسان و فیزیولوژیست‌ها، همراه با هم كوشش‌هایی را جهت حل مشكلات طراحی و آموزش آغاز كردند. چنین كوشش‌هایی كه در خلال جنگ دوم جهانی در آمریكا و انگلستان، به طور همزمان آغاز شده بود باعث گردید تا دانش ارگونومی شروع به رشد و توسعه كند و در اغلب كشورهای اروپایی مورد توجه واقع شود. در دهه ۱۹۸۰ میلادی، متأسفانه فجایع تكنولوژیكی بسیاری رخ داد و موجب شناخته شدن هر چه بیشتر دانش ارگونومی در میان مردم شد. كارخانه سازان، كارخانه داران، كارگران، دولتمردان و به تبع آن عامه مردم به طراحی ارگونومیك روی آوردند (ساندرز و مك‌كورمیك ۱۹۹۸).
در ۴ دسامبر ۱۹۸۴میلادی، نشت گاز متیلو سوسیانات در كارخانه تولید سموم ضد آفات شركت یونیون كارباید در بوپال هند، سبب مرگ نزدیك به ۴۰۰۰ تن و آسیب دیدن ۲۰۰۰۰۰ نفر دیگر شد. دو سال بعد، در ۱۹۸۶ میلادی، انفجار شدیدی در نیروگاه هسته ای چرنوبیل در شوروی (سابق)، سبب مرگ ۳۰۰نفر و قرار گرفتن طیف وسیعی از مردم در معرض تابش های زیان آور و آلوده شدن میلیون ها هكتار زمین به رادیو اكتیو شد. سه سال بعد در ۱۹۸۹ میلادی در یك واحد تولیدی مواد پلاستیكی متعلق به شركت نفت فیلیپس در تگزاس انفجاری روی داد كه شدت این انفجار معادل انفجار ۱۰ تُن تی. اِن. تی بود. ۲۳ نفر كشته و ۱۰۰ نفر مجروح شدند. همه این موارد و مثال های بسیار زیادی كه مجال گنجایش آنها در این چند صفحه نیست، به باور كارشناسان، حوادثی هستند كه علت اصلی تمامی آنها را باید در عدم طراحی صحیح ارگونومیك (به معنای كلی كلمه) جست (ساندرز و دیگران ۱۳۷۸).● شاخه های دانش ارگونومی
ارگونومی علمی چند نظامه است كه در چهار حیطه عمده زیر فعالیت دارد:
▪ روانشناسی مهندسی۱۰
در حیطه اول، یعنی روانشناسی مهندسی، جنبه های پردازش اطلاعات مرتبط با كار، مورد بررسی قرار می‌گیرد. از دیدگاه ایمنی و بهداشت حرفه ای این بعد از ارگونومی، طراحی روشهای كار با هدف كاهش حوادث ناشی از خطاهای انسانی محسوب می‌شود.
▪ فیزیولوژی كار
در حیطه دوم (فیزیولوژی كار)، تبادلات انرژی و متابولیسم بدن مطرح است. مفاهیم خستگی، بررسی كارهای ایستا و پویا و رژیم های كار و استراحت از دیدگاه فیزیولوژی كار مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.
▪ بیومكانیك شغلی
در مباحث بیومكانیك شغلی ویژگیهای مكانیكی اندام‌های بدن مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این حیطه، حركت اندام‌ها و اعمال نیرو در بافت های مختلف بدن تجزیه و تحلیل می‌شود. به كمك این معادلات می‌توان الگوها و ابعاد مناسب ایستگاه‌های كاری را با هدف كاهش فشارهای مكانیكی خارجی بر بدن بدست آورد. بطور خلاصه می‌توان گفت كه چگونگی انتقال نیرو و حركت دادن اجسام و ابزارآلات از جمله مباحث بیومكانیك شغلی هستند.
▪ آنتروپومتری۱۱
آنتروپومتری، به سنجش ابعاد فیزیكی بدن و كاربرد داده های ابعادی در اصلاح شرایط فیزیكی ایستگاه های كار می‌پردازد و از آنجایی كه یكی از دلایل فشارهای وارده بر اندام‌ها، عدم تطابق ابعاد محل كار با ویژگی های ابعادی بدن كارگر یا كاربر می‌باشد، داده های آنتروپومتریك را می‌توان به طور مؤثری در طراحی تجهیزات، ایستگاه‌های كار، ابزارآلات و محصولات بكار بست (صادقی ۱۳۷۷).
لازم به یادآوری است كه برای محاسبات آنتروپومتریك، اغلب از جداولی كه قبلا برای این منظور تهیه گردیده است، استفاده می‌شود. اما باید خاطر نشان كرد كه مردم هر منطقه خاصی، دارای اندازه‌‌‌های آنتروپومتریك ویژه خود می باشند كه باید در تعیین اندازه‌های لازم در محیط كار و ابزار كار ملحوظ گردد. ولی متاسفانه در كشور ما هنوز داده های آنترومتریك در دست نیست و برای طراحی یك محیط كار به ناچار از داده های آنتروپومتریك سایر كشورها (بویژه از داده های آنتروپومتریكی كه توسط ناسا تهیه شده است) استفاده می‌شود.
با توجه به اینكه اندازه‌های رسمی و تائید شده ای برای مردم كشورمان در دسترس نمی‌‌باشد، بنابراین اكثر كارشناسان ارگونومی با توجه به اشتراكات قومی و نژادی میان نژادهای ایرانی و آلمانی (ایندوژرمن)، داده های ـ آنتروپومتریك آلمانی را برای استفاده در كارهای تحقیقاتی كشورمان توصیه می نمایند. استفاده از این داده ها در كشورِ ما مسلما با مشكلاتی روبرو خواهد شد؛ زیرا این داده ها، با شرایط اقلیمی و قد و قامت مردم كشور ما تدوین نشده است و ممكن است با اندازه های مردم كشور ما اختلاف هایی داشته باشد.
● چگونگی اجرای ارگونومی
مورد ملاحظه قرار دادن ابعاد مختلف بدن افراد برای انجام كار، به منظور انتخاب ابزار متناسب با توانایی های فیزیكی آنان حائز اهمیت است. بر طبق نظریه سینگلتون ، اصول كلی آنتروپومتری ـ ارگونومی كه بایستی همواره در نظر گرفته شوند، عبارتند از:
▪ ابعاد پست كار باید حداقل ۹۰% از افراد را پوشش دهد.
▪ در انتخاب اطلاعات آنتروپومتریك، طراح باید با توجه به ابعاد گوناگون و مثال هایی كه در شرایط ایستا و پویا وجود دارد، خطای قابل قبول را تعیین نموده و به عنوان معیاری از آن استفاده نماید.
▪ تطابق بهینه ابعاد بدن كارگران با پست كاری آنها ممكن است در طول زمان تغییر یابد. زیرا اندازه جمعیت متغیر است و همین طور كارگرانی كه وظایف مربوطه را انجام می دهند، عوض می شود.
▪ مشكلات وضعیت بدنی رابطه بسیار نزدیكی با عدم تطابق ابعادی دارد، به طوری كه هر دوی آنها باید همزمان با یكدیگر مورد توجه قرار گیرند.
درباره وضعیت ایستاده (كاركنان یا كسانی كه مجبورند یا ترجیح می‌دهند تا كارشان را ایستاده انجام دهند) در مقابل وضعیت نشسته، همواره باید نكات زیر مورد توجه قرار گیرند:
▪ محل استقرار كنترل ها، اجزاء و مكان انجام فعالیت
▪ وجود فضای كافی برای زانوها
▪ اندازه و جهت نیروهایی كه باید اعمال شوند
▪ تكرار و تعداد نشستن و برخاستن
در طراحی صندلی توجه به موارد زیر از اهمیت زیادی برخوردار است:
▪ ارتباط میان صندلی و سطح كار
▪ تغییر وضعیت بدنی
▪ استحكام و ثبات صندلی بویژه زمانی كه متحرك باشد
▪ سهولت ایستادن و نشستن
▪ نرمی سطح نشستنگاه و پشتی صندلی
همانگونه كه صندلی راحت امكان تغییر وضعیت بدنی را فراهم می كند، پست كار ایستاده نیز كه از طراحی مطلوبی برخوردار باشد، حركت بدنی را آسان تر می كند (چوبینه و دیگران ۱۳۷۸؛‌ ساندرز و مك‌كورمیك ۱۹۹۸).
● طراحی یك پست كار
پست كار، محلی است كه در آن یك شخص یا گروهی از افراد، وظایفی را برای یك دوره زمانی نسبتا طولانی انجام می‌دهند (فقیه ۱۳۷۷).
مشكلات بهره وری، رضایت مهندسی شغلی و ایمنی با طراحی كار در صنایع، ارتباط مستقیم دارد. طراحی ارگونومیك محل كار، با در نظر گرفتن جنبه‌های روانی و فیزیكی، باعث افزایش رضایت شغلی كاركنان و كاهش میزان حوادث می‌شود. محیط كار مطلوب، محیطی است كه نه تنها از نظر بهداشتی آسیب رسان نباشد، بلكه موجب ارتقاء سطح بهداشت و سلامتی كاركنان ـ چه از نظر فیزیكی و چه از لحاظ روانی گردد. همچنین طراحی محیط كار مطلوب از طریق بهبود بهره وری و كاهش غیبت از كار، سود سرشاری را بدنبال خواهد داشت. برای طراحی محیط كار مطلوب و مناسب، ابتدا طراح باید به ابعاد فیزیكی افراد یا كارگران توجه نموده و سعی كند كه در طراحی خود حداقل ۹۰% از آنان را در محدوده طراحی قرار دهد. در این رابطه، اصلی وجود دارد كه موضوع را روشن‌تر می‌كند: در مورد حد دسترسی و اعمال نیرو، افراد كوچكتر یا ضعیف تر مورد توجه قرار می‌گیرند و برای درهای ورود و خروج فضای خالی مورد نیاز و … این افرادِ بزرگتر هستند كه در طراحی مد نظر هستند. تغییر طراحی و در نظر گرفتن دستورالعمل های ارگونومی در مرحله ای كه طرح هنوز بر روی كاغذ است، بسیار ساده تر از زمانی است كه محیط كار به مرحله بهره برداری رسیده است. محیط كار باید برای كار واقعی طراحی شود و شرایط ارگونومیك بهینه با توجه به ساختار تجهیزات تعیین گردد به طوری كه محیط كار بسادگی برای هر فرد مطلوب و قابل تنظیم باشد. یكی از اهداف عمده در طراحی محیط كار، جلب پذیرش و رضایت كاربر است (فقیه ۱۳۷۷؛‌ حبیبی ۱۳۷۷).
بیلی سه عامل مهم وابسته به كاربر را كه بر روی ساختار و شكل محیط كار تاثیر دارند، به ترتیب زیر تبیین می‌دارد:
▪ حوزه دسترسی۱۲ و فضای خالی اضافی۱۳
▪ موقعیت كاربر با توجه به میدان دید
▪ وضعیت بدنی كارگر (ایستاده، نشسته)
اگر محیط كار به نحو مطلوبی سازماندهی شده و آسایش و راحتی كارگر را فراهم آورد، می‌توان انتظار برانگیخته شدن وی برای انجام هر چه بهتر كار را داشت. انسان، ماشین آلات، شغل و فضای كار نیز عواملی نیز هستند كه طراحی محیط كار را تحت تاثیر قرار می‌دهند و شامل عوامل اجتماعی، روانی، فیزیكی، فیزیولوژیكی، سازمانی، تكنولوژیك و ارگونومیك می‌شوند. این عوامل همواره باید در طراحی محیط كار مورد توجه قرار گیرند (چوبینه و دیگران ۱۳۷۸).
اصولی كه در طراحی یك پست كار باید در نظر گرفته شوند:
تعداد قطعه‌ها و اجزایی كه به وسیله دست جابجا می‌شوند باید به كمترین میزان ممكن كاهش یابند. همچنین تعداد ابزار دستی، قطعه‌ها و كنترل‌ها تا حد امكان كاهش داده شوند. تعداد قطعه‌ها و ابزارهای مورد نیاز، به محصولی كه تولید می‌شود و نیز به مقدار آن بستگی دارد. این نكته مهم است كه طراحان كالای تولیدی به چگونگی مونتاژ آن به وسیله نیروی انسانی توجه نمایند. برای مثال: چرا برای مونتاژ محصولی از پنج نوع پیچ مختلف استفاده می‌شود در حالی كه می‌توان فقط از دو نوع پیچ استفاده كرد؟ چرا قطعه هایی كه قابل تلفیق و تركیب هستند (مانند پیچ و واشر) در همدیگر ادغام نشوند؟
پست كار را به گونه‌ای سازمان دهید كه كارگر بتواند وضعیت بدنی خود را به طور متناوب تغییر دهد. گاهی موقعیت استقرار وسائل، كارگر را در وضعیت بدنی نامناسب و تحمل‌ناپذیری قرار می‌دهد. بسیاری از ماشین آلات صنعتی دارای كنترل پایی هستند. دستگاه پرس سوراخكاری، تسمه نقاله های حمل بار یا مونتاژ محصول، مثال هایی برای این مورد هستنید. برا ی كار با پرس، لازم است كه كارگر با دو دست، قطعه كار را نگهداشته و سپس با استفاده از پدال كنترل پایی، پرس را به كار اندازد. یا در مورد تسمه های نقاله، كارگر بسته به نوع كار خود، و پس از اتمام مراحلی از كار برای ادامه كار، محصول را برای انجام سایر مراحل كاری، با فشار دادن پدال پایی به ایستگاه بعدی هدایت می‌نماید. استفاده از یك پا، موجب وارد آمدن تنش یك جانبه به بدن كارگر می‌شود كه این تنش احتمالا به كمردرد می‌انجامد. برای پیشگیری از بروز چنین آسیب‌هایی، باید امكان تغییر محل پدال كنترل وجود داشته باشد به گونه ای كه كارگر بتواند به راحتی از هر دو پا استفاده نماید.
توجه به حركت مطلوب دست و چپ دست یا راست دست بودن كارگر مهم است. حركت دست به صورت قوصی، سریع و دقیق‌تر از حركت افقی یا عمودی آن است. فرض كنید در حال ترسیم خط راستی بر روی كاغذ هستند. اگر ترسیم را در جهت افقی یا عمودی انجام دهید به سختی می‌توانید خط راستی بكشید. اگر كاغذ را بچرخانید بگونه‌ای كه دست بتواند به سمت دور شدن از بدن حركت كند( شكل۲ )، كشیدن خط مستقیم آسانتر خواهد شد.
توجه به چپ دستی یا راست دستی نیز در طراحی ابزار دستی به ویژه آن دسته از ابزارهایی كه در كارهای دقیق و ظریف استفاده می‌شوند اهمیت زیادی دارند. بیگمان مونتاژ قطعات، كار ظریف و دقیقی است و به مهارت و زبردستی نیازمند است. پس برای افراد چپ دست باید ابزار دستی جداگانه ای طراحی شود.
اجزاء و قطعات در پست كاری به سازماندهی نیاز دارند:
▪ جداسازی اجزاء و قطعات اولیه و ثانویه از همدیگر
▪ اجزاء و قطعات اولیه، آنهایی هستند كه به طور مكرر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ در حالی كه اجزاء و قطعات ثانویه آنهایی هستند كه گه گاهی از آنها استفاده می‌شود.
▪ تقسیم وظایف و كارها به وظایف و كارهای ریزتر
▪ تقسیم میز كار به چند ناحیه مختلف
▪ مشخص كردن مناطق حركت اولیه و ثانویه
▪ حد دسترسی عملی برای اندازه های حد پایین زنان ( صدك پنجم )، ۴۰ سانتیمتر است كه حدود منطقه حركت اولیه را تعیین میكند . اجزاء و قطعات اولیه را در منطقه حركت اولیه قرار دهید و اجزاء و قطعات ثانویه را در منطقه حركت ثانویه قرار دهید، بگونه ای كه فاصله دسترسی از ۶۰ سانتیمتر تجاوز نكند.
▪ محل ابزارها را در پست كار به گونه ای انتخاب نمایید كه برای تمامی وظایف مورد استفاده قرار گیرد. پست كاری كه به گونه مطلوب طراحی شده باشد، موجب صرفه جویی در زمان و افزایش بهره وری میشود. مكان یابی مناسب برای ابزار دستی، كنترل ها و قطعات بایستی بر اساس درجه اهمیت و اولویت آنها انجام گیرد (هلاندر ۱۳۷۵؛ حبیبی ۱۳۷۷).
● نتیجه گیری و پیشنهادات
با توجه به حیطه گسترده دانش ارگونومی و با اعمال نظر بر این دیدگاه كه این علم گستره وسیعی از سیستم‌های صنعتی، یعنی محیط كار، انسان و ماشین آلات را مورد توجه قرار می‌دهد، می‌توان گفت كه یكی از مهمترین راه‌های توجه به انسان و چگونگی عملكرد صحیح و برتر او، آگاهی از اصول ارگونومی و كاربرد آن اصول در طراحی پست‌های كاری است بنابراین برای تحقق این مهم می‌توان توصیه‌هایی را به دست‌اندركاران تولید، مدیران، برنامه‌ریزان و مسئولین محیط‌های صنعتی ارائه نمود كه در زیر به بخش كوچكی از آنها اشاره می‌شود:
● آموزش مفاهیم ارگونومی به مدیران
▪ استخدام افراد، با توجه به نوع حرفه، ویژگی‌های فردی و قابلیت‌های افراد
▪ معاینات قبل از استخدام و معاینات دوره‌ای كارگران با توجه به مدل‌های ارگونومی
▪ طراحی پست‌های كار با توجه به داده‌های آنتروپومتری و توصیه‌های مهندسی فاكتورهای انسانی
▪ توجه به ساختار آناتومی و فیزیولوژی شاغلان
▪ تطابق بهینه كار با كارگران
▪ بكارگیری اصول مدیریت اقتضایی برای جلب رضایت افراد در انجام كار و استفاده از اصول ارگونومی توسط آنها
▪ بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی، علل آن و زیان‌های اقتصادی آنها
▪ تنظیم دستورالعمل‌ها و توصیه‌نامه های شغلی برای افراد شاغل در سیستم
امید آنكه با بكارگیری هر چه بیشتر تكنیك‌های مطرح در ارگونومی، بتوانیم از نیروی انسانی زحمت كش كشورمان هر چه بهتر و مفیدتر بهره‌مند شده و قدر این منبع اصلی تولیدی را كه حتی بسیاری از كشورهای صنعتی و فراصنعتی هم از داشتن آن بی بهره‌اند، ارج نهیم.

نویسنده : كارزار جدی‌وند، رضا
مراجع
حبیبی، احسان اله. ۱۳۷۷. ارگونومیك شغلی ( دستیابی و ارتقاء سطوح ایمنی و بهداشت از طریق طراحی محیط كار. مجله صنعت و ایمنی ۶۳.
چوبینه، علیرضا و دیگران. ۱۳۷۸. ارگونومی در عمل. تهران: مركز.
رشیدی، رجب. ۱۳۷۳. ارگونومی. مجله صنعت و ایمنی ۳۵.
ساندرز، مارك، اس. و دیگران. ۱۳۷۸. ارگونومی. ترجمه محمدرضا افضلی. تهران: علوم دانشگاهی.
صادقی نائینی، حسن. ۱۳۷۹. اصول ارگونومی در طراحی سیستم های حمل دستی كالا، تهران: آسانا.
صادقی نائینی، حسن. ۱۳۷۷. شیوه های عملی ارتقاء بهره‌وری نیروی انسانی، بخش كاربرد اصول مهندسی فاكتورهای انسانی. تهران: مركز آموزش مدیریت دولتی.
طاهری، شهنام. ۱۳۷۶. كارسنجی و روش سنجی، تهران: آروین.
فروزانفر، بهزاد. ۱۳۷۸. ارگونومی چیست. روش ۴۶.
فقیه، نظام الدین. ۱۳۷۷. شیوه های عملی ارتقاء بهره وری نیروی انسانی، بخش ارگونومی در طراحی و مدیریت محیط كار. تهران: مركز آموزش مدیریت دولتی.
فیزنت، استیفن. ۱۳۷۵. انسان، آنتروپومتری، ارگونومی و طراحی. ترجمه علیرضا چوبینه و دیگران. تهران: مركز.
كارزار جدِی، رضا. ۱۳۷۹. نقش ارگونومی و تاثیر آن در مقدار تولید ( مطالعه موردی: شركت فرآورده های- غذایی گل بهان ). پایان نامه كارشناسی ارشد رشته مدیریت صنعتی ـ گرایش تولید، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز.
هلاندر، مارتین. ۱۳۷۵. مهندسی عوامل انسانی در صنعت و تولید (ارگونومی). ترجمه علیرضا چوبینه. شیراز: راهبرد.
Hunchinson and Dale. New Horizons for Human Factors in Design. Mc Graw-Hill.
Sanders, M., and Mc Cormick, E. ۱۹۹۸. Human Factors Engineering in Design.
W.H.O. ۱۹۷۸. A Training Guige for Community Health Workers in Occupational Health. New York: Wiley.
پی‌نوشت‌ها
۱- Mission
۲- Ergonomics
۳- Human Factors Engineering
۴- International Labor Organization (ILO)
۵- Fitting the job to the work
۶- Ergo
۷- Nomus
۸- The International Ergonomics (IEA)
۹- Motion Study
۱۰- Engineering Psychology
۱۱- Anthropometry
۱۲- Reach
۱۳- Clearance

منبع : راهکار مدیریت