خودروهای ایرانی بنزین را می‌بلعند

امروزه، موضوع بنزین یكی از موضوعاتی است كه در زمان رسیدگی به بودجه توجه بسیاری را به خود معطوف ساخته و دیدگاه های متفاوتی نیز نسبت به این پدیده وجود داشت. بی شك كالبدشكافی دقیق و همه جانبه این موضوع از طرف صاحبنظران و رسانه های جمعی می تواند در رسیدن به راه حلی كه منفعت مردم و كشور در آن باشد بسیار راهگشا باشد. لذا در این نوشتار به دنبال بررسی و شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش مصرف بنزین در ایران و همچنین بررسی نكات ضعف و قوت پیشنهادات مختلف در زمینه حل این موضوع هستیم تا بتوانیم كمكی در جهت ساختن ایران اسلامی داشته باشیم.
مصرف بنزین در سال های اخیر به شكل قابل توجهی افزایش یافته است، به نحوی كه علی رغم ذخایر غنی نفتی كشور، تأمین بنزین مورد نیاز به یكی از دغدغه های دولت تبدیل شده است. بنزین از جمله فرآورده های نفتی انرژی ما می باشد كه ۹۹ درصد آن در بخش حمل و نقل مصرف می شود.
مصرف این فرآورده به لحاظ پایین بودن قیمت، فرسودگی خودروها، بالا بودن مصرف خودروها، افزایش تعداد خودرو، افزایش مدت انتظار در ترافیك و نداشتن الگوی مصرف بهینه سال به سال سریعاً افزایش یافته به گونه ای كه مصرف این فرآورده از ۱۰/۷ میلیون لیتر در سال ۱۳۵۵ با متوسط رشد سالانه ۶/۱ درصد (حدود سه برابر رشد جهانی این فرآورده) به ۵۰/۵ میلیون لیتر در سال ۱۳۸۱ رسیده است.
علی رغم احداث پالایشگاه های جدید، ظرفیت تولیدی پالایشگاه ها پاسخگوی نیاز داخلی نبوده و به ناچار سالانه مقدار بسیار زیادی بنزین به ارزش صدها میلیون دلار خریداری و به داخل كشور حمل می شود.
نكته قابل تأمل اینكه چنین مصرف بالایی در شرایطی تحقق یافته است كه سرانه خودرو در ایران به ازاء هر صد نفر نسبت به سایر كشورها بسیار پایین می باشد. این امر حكایت از مصرف سرانه بالای هر خودرو در كشور دارد.
براساس نظر كارشناسان و برپایه آمار، در میان حامل های اصلی انرژی، رشد مصرف بنزین بسیار زیاد بوده است و سرانه مصرف بنزین در ایران، بسیار بیشتر از سایر كشورهای در حال توسعه است.
طی سال های اخیر روند تولید خودرو در ایران افزایش چشمگیری یافته است، به طوری كه در سال ۱۳۸۰، ۳۷۰ هزار دستگاه، سال ۱۳۸۱ حدود ۵۱۰ هزار دستگاه، سال ۱۳۸۲ حدود ۷۴۰ هزار دستگاه و سال ۱۳۸۳ حدود ۹۳۰ هزار دستگاه خودرو تولید شده و در سال ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ تولید بیش از یك میلیون دستگاه خودرو است. برآوردی كه از مجموع كل خودروهای در حال تردد در سطح كشور اعم از وارداتی و تولید داخل وجود دارد، بیش از ۶ میلیون دستگاه است.
تعداد خودروهای با عمر كمتر از ۵ سال بیش از ۳ میلیون و ۴۲ هزار دستگاه تخمین زده می شود كه روزانه بیش از ۲۳ میلیون لیتر بنزین مصرف می كنند.
طبق برآوردهای اعلام شده خودروهای بین ۲۵ تا ۳۰ سال ۱۰ میلیون لیتر و بالای ۳۰ سال ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر در روز بنزین مصرف می كنند و این در حالی است كه طبق استانداردهای جهانی، خودروهای بالای ۱۵ سال عمر جزو خودروهای فرسوده محسوب می شوند.
از طرفی متوسط مصرف روزانه بنزین هر خودرو در ایران ۱۰/۷۵ لیتر است كه بیشترین میزان مصرف در میان كشورهای جهان است.
همچنین مصرف سرانه انرژی در ایران با ۸/۴ بشكه معادل نفت خام به ازای هر نفر بیش از دو برابر مصرف سرانه كشوری مانند مصر با ۷۵/۴ میلیون جمعیت و پنج برابر اندونزی با ۲۲۵ میلیون نفر جمعیت، دو برابر چین با یك میلیارد و ۳۱۱ میلیون نفر جمعیت، و چهار برابر كشور هند با یك میلیارد و ۱۲۲ میلیون نفر جمعیت است. بنابراین رابطه منطقی و معنی داری بین مصرف انرژی در ایران و تولید نیست در واقع در مقایسه با انرژی مصرفی رشد متناسبی رخ نداده و در واقع اقتصاد بخشی از ارزش افزوده خود را از دست داده است.
همچنین روزانه علاوه بر آنكه ۲۵۰ هزار لیتر سوخت به خاطر كم دقتی مصرف كنندگان در جایگاه های سوخت به هدر می رود، یك میلیون لیتربنزین نیز از طریق مرزهای ایران به كشورهای پاكستان، افغانستان، تركیه، آذربایجان و برخی از كشورهای خلیج فارس قاچاق می شود.
براین اساس می توان عوامل اصلی افزایش مصرف بنزین در سالهای اخیر را این گونه برشمرد:
۱) قیمت بنزین درسالهای گذشته، هماهنگ با نرخ تورم افزایش پیدا نكرده است و درواقع بهای بنزین به قیمت ثابت، كاهش یافته است.
۲) تعداد و عمر متوسط خودروهای بنزین سوز: با توجه به افزایش تولید، تعداد اتومبیل ها در چند سال گذشته به شدت افزایش یافته است و به نظر می رسد درسال های آینده نیز تعداد اتومبیل ها با رشد بالایی همراه باشد.
از یك سو، افزایش عرضه خودروهای سواری، كاهش قیمت خودرو، ایجاد تسهیلات مختلف مالی برای خرید خودرو، تبدیل شدن خودرو از یك كالای لوكس به یك كالای عمومی، واردات خودرو و نهایتاً افزایش قدرت خرید خودرو در خانوارهای ایرانی سبب افزایش ورودی خودرو به شبكه حمل و نقل كشور شده است. از سوی دیگر، نبودن قوانین كارا جهت از رده خارج كردن خودروهای فرسوده و اجرایی نشدن قوانین موجود.
خروجی خودرو از این شبكه رابا كمترین نرخی رو به رو كرده است، لذا مجموع تعداد خودروهایی كه در شهرها، روستاها و جاده های كشور تردد می كنند، به طور مرتب افزایش یافته است. این امر به طور مستقیم سبب افزایش مصرف بنزین در كشورخواهد شد. همچنین افزایش عمر خودروهای سواری و از رده خارج نشدن آنها سبب می شوند.راندمان مصرف بنزین دراین گونه خودروها كاهش یافته و باعث افزایش مصرف بنزین در این خودروها شود.
۳) جمعیت: رشد جمعیت در سال های اخیر كاهش یافته است ولی رشد جمعیت بالا در سال های دهه ۶۰، هم اكنون در سن خرید و استفاده از اتومبیل و نیز استفاده از خدمات حمل و نقل هستند. بنابراین یك عامل- دیگری كه بر افزایش تقاضا برای خودروهای شخصی و نتیجتاً افزایش مصرف بنزین اثر گذار بوده است بحث افزایش جمیعت است كه تقاضا برای خودرو را افزایش می دهد.
به ویژه این كه در چند سال اخیر جمعیت جوان كشور به حداكثر خود رسیده است و این قشر با توجه به شرایط و نیازهای اجتماعی خود تمایل بیشتری به استفاده از خودروهای شخصی دارد.
۴) تولیدناخالص داخلی: با افزایش تولید، نیاز به حمل و نقل و به تبع آن، مصرف بنزین افزایش می یابد.
۵) ظرفیت سیستم حمل و نقل عمومی (شهری و بین شهری): علی رغم افزایش جمعیت و افزایش تقاضا برای حمل و نقل عمومی، امكانات حمل و نقل شهری و بین شهری، و سیستم حمل و نقل عمومی در دو دهه گذشته با رشد نسبی اندكی همراه بوده است.
۶) میزان مصرف هر خودرو: میزان مصرف خودروها در داخل كشور بسیار بالا است.
۷) امكانات كاهش تعداد سفر (تجارت الكترونیك، دولت الكترونیك، بانك داری الكترونیك و...): با گسترش این امكانات، میزان تقاضا برای سفرهای شهری كاهش می یابد و به تبع آن تقاضای بنزین كاهش می یابد كه این امكانات هنوز گسترش مناسبی در كشور ما پیدا نكرده است و بنابراین می تواند یكی از علل افزایش تقاضای بنزین باشد.
۸) میزان گسترش شبكه راه های شهری و بین شهری و حجم ترافیك: افزایش تعداد اتومبیل و عدم گسترش شبكه راه ها متناسب با آن، به افزایش ترافیك منجر می شود كه باعث افزایش مصرف سوخت خواهد شد.
۹) میزان استفاده مردم از اتومبیل شخصی: به نظر می رسد با توجه به ضعف سیستم حمل و نقل شهری و ارزان بودن بنزین، مردم به استفاده از اتومبیل شخصی علاقه دارند. البته افزایش رغبت به استفاده از وسایل شخصی، ممكن است دلایل دیگری نیز داشته باشد. لیكن یكی از مهمترین آنها موضوع پایین بودن قیمت بنزین است.
۱۰) كیفیت بنزین.
۱۱) میزان قاچاق بنزین.
اكنون كه تا حدودی عوامل اصلی در افزایش مصرف بنزین را مورد شناسایی قرار دادیم به ارائه پیشنهاداتی كه جهت كاهش مصرف بنزین شده، پرداخته و نكاتی را در مورد هركدام متذكر خواهیم شد تا بتواند به عقلانی تر شدن تصمیمات در این زمینه كمك نماید.
افزایش قیمت سوخت در ایران به دلیل بار سیاسی كه افزایش قیمت سوخت و انرژی دارد هیچ فردی حاضر نیست این قدم را بردارد و همواره راه حل های میانه و غیرقیمتی كه بیشتر بر روش های ارشادی استوار است و با فرهنگ سازی به اصلاح اقتصاد نظر دارد روی آورده می شود. این روش ها به طور قطع ضروری و لازم است ولی باید گفت كه علاوه بر این راه حل ها بایستی به بحث قیمت بنزین توجه گردد.
بایستی به این نكته توجه داشت كه یكی از عوامل مهم در اصلاح تولید، توزیع و مصرف اصلاح قیمت می باشد كه بایستی همزمان و در كنار سایر مولفه های تاثیرگذار دیده شود. در حال حاضر دو سازمان برای فرهنگ سازی و چندین وزارتخانه و نهاد دولتی درگیر مسائل اجرایی اصلاح مسائل انرژی و سوخت در كشور هستند، ولی هیچكدام به یك هدف اعلام شده نرسیده اند و به طور اصولی میزان اتلاف دارایی و انرژی به میزانی است كه اصلاح آن بسیار دشوار است.
فقدان یك سیاست واحد و موازی كاری در نهادهای دولتی و تردیدهای موجود در برنامه ریزی كلان دولتی در مورد انرژی و بنزین به صورت خاص موجب شده تا سوی دیگر این بخش اقتصادی یعنی تولید فرآورده های نفتی نیز دچار نابسامانی شود و ساماندهی آن با موانع و مشكلاتی مواجه شود.
به نظر می رسد اصلاح قیمت بنزین علاوه بر منطقی شدن رفتار مصرف كنندگان و ممانعت از سهمیه بندی، موجبات ارتقای استانداردهای نظام حمل و نقل در كشور را نیز فراهم می گرداند. البته براساس مطالعات انجام شده هرگونه افزایش قیمت بنزین موجب كاهش رفاه دهك های پایین درآمدی كشور می گردد، بنابراین بایستی در بحث اصلاح قیمت ها به طراحی سیستمی برای جبران رفاه از دست رفته این گروه از جامعه نیز توجه داشت و به این كار همت گمارد.
● كارت هوشمند سوخت
یكی از روش های كنترل توزیع بنزین و جلوگیری از قاچاق ۶ میلیون لیتری بنزین از كشور كه از سال ۸۲ مطرح شده اجرای كارت هوشمند سوخت می باشد. می توان از مزایای طرح كارت هوشمند سوخت، كنترل مصرف بی رویه بنزین، جلوگیری از قاچاق بنزین، بهبود مدیریت توزیع و عرضه، حذف مشكلات بهداشتی و امنیتی، جلوگیری از هدر رفتن سرمایه ها، كاهش واردات بنزین، به علاوه جلوگیری از مشكلات ناشی از نبود پول خرد در جایگاه های عرضه بنزین را نام برد.
از طرف دیگر رانت خواری عده ای از افراد و تكرار نظام شكست خورده كوپن به عنوان مهمترین معایب آن مطرح می شود.

ابوذر سالاری

منبع : روزنامه کیهان