زندان، ویروس HIV و بیماری ایدز

ویروس اچ، آی، وی (HIV) موجود بسیار ریزی است كه اختصاصا انسان را درگیر می‌كند و سیستم ایمنی (دفاع) بدن را ضعیف می‌نماید.
بیماری ایدز AIDS نقص اكتسابی ایمنی بدن انسان است كه سال‌ها بعد از ورود ویروس HIV به بدن ایجاد می‌شود، در اثر آن فرد دچار عفونت‌های فرصت طلب شدید مانند سل، برخی سرطان‌ها و ... می‌شود.
نكته قابل توجه این است كه آلودگی با HIV می‌تواند سال‌ها طول بكشد و به بیماری ایدز تبدیل نشود.
چهار راه اصلی انتقال ویروس عبارتند از :
۱) انتقال از طریق رابطه جنسی محافظت نشده با فرد مبتلا.
۲) انتقال از طریق استفاده از وسایل تزریقی مشترك آلوده.
۳) انتقال از طریق مادر مبتلا به كودك در دوران بارداری، زایمان و شیردهی.
۴) انتقال از طریق خون و فرآورده‌های خونی آلوده.
درحالی كه جهان وارد سومین دهه مبارزه با بیماری همه‌گیر " ایدز" شده‌است گزارش‌های نگران كننده همچنان حكایت از گسترش روزافزون این بیماری دارد.
طبق آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO) تاكنون در جهان بیش از ۴۲ میلیون نفر مبتلا به بیماری ایدز هستند، بیش از سه میلیون نفر در سال ۲۰۰۵ فوت كرده‌اند كه حدود ۵۰۰ هزار نفر آنان را كودكان تشكیل می‌دادند و از این ۴۲میلیون نفر حدود پنج میلیون نفر در سال ۲۰۰۵ به این بیماری مبتلا شده‌اند.
ویروس HIV با ورود به بدن و مبتلا ساختن افراد به بیماری ایدز در پربارترین سال‌های عمر، موجب از دست رفتن نیروهای انسانی و مالی كشورها شده، كاهش درآمد سرانه و تولیدات داخلی و افزایش بودجه بهداشت و درمان جوامع را درپی دارد. تاكنون تلاش‌های انجام شده برای كشف واكسن به منظور درمان این بیماری به نتیجه‌ای نرسیده و داروهای شناخته شده و موثر در افزایش طول عمر بیماران به دلیل سنگینی هزینه آن در دسترس همه آنان قرار ندارد، به همین دلیل پیشگیری از طریق آموزش بهترین گزینه و امید برای كنترل این بیماری شناخته شده‌است.
تقریبا همه كشورهایی كه موفق به مهار این بیماری شده‌اند، برنامه‌های آموزش پیشگیری از ایدز را در سطوح مختلف انجام داده و هر نوع اطلاعات ضروری و مورد نیاز را در دسترس عامه مردم قرار می‌دهند. در بسیاری از كشورها آموزش بهداشت مسائل جنسی و احترام به خود و مهارت‌های لازم برای نه گفتن در شرایط خاص و حل مسئله را به كودكان، نوجوانان و جوانان از مقطع پیش‌دبستانی تا دانشگاه دنبال می‌نمایند. این كشورها با تلفیقی از برنامه‌های آموزش‌ در مدارس، رسانه‌های گروهی (رادیو، تلویزیون، مطبوعات)، موسیقی و تاتر عامه پسند برنامه‌های خود را طراحی می‌كنند. ولی هنوز در بسیاری از جوامع خصوصا در كشورهایی كه بحران ایدز با تأخیر بروز كرده‌است این روش‌ها یا ناشناخته مانده و یا به درستی اجرا نمی‌شود.
در ابتدا بیشترین آلوده‌ها به ویروس HIV و بیماری ایدز در كشورهای غربی دیده شدند و پس از آن آفریقا محل اصلی بروز این عفونت گردید و هم اكنون علاوه بر آفریقا همه‌گیری اصلی HIV/ایدز در كشورهای آسیایی دیده شده است. با توجه به نكته فوق، مسئولان باید اقدامات عاجلی در مورد پیشگیری از انتقال ویروس HIV در سطح ملی را در دستور كار و برنامه‌ریزی‌های كلان كشور قرار دهند، زیرا فردا خیلی دیر خواهد بود.
در كشور ایران اولین موارد بیماری ایدز از طریق فرآورده‌های خونی آلوده در سال ۱۳۶۶ مشاهده شد و سپس الگوی انتقال آن از طریق استفاده از وسایل تزریقی مشترك و آلوده توسط معتادین تغییر پیدا كرد، اینك از طریق الگوی ارتباط جنسی درحال گسترش است.
طبق آخرین آمار مركز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشت و درمان تا تاریخ فروردین ۸۵ تعداد شناخته شده آلوده شدگان به ویروس HIV در كشور ایران ۱۳۰۴۰ نفر(۴/۵ درصد زن و ۶/۹۴ درصد مرد)، تعداد مبتلایان به بیماری ایدز ۷۳۶ نفر و تعداد جان باختگان در اثر این بیماری ۱۵۴۱ نفر بوده است. ولی رقم واقعی‌ای كه می‌توان طبق فرمول‌های موجود تخمین زد بین ۶۰ تا ۱۰۰ هزار نفر مبتلا به ویروس HIV در ایران وجود دارد زیرا افزایش این بیماری به طور لگاریتمی است نه هندسی و اگر اقدامات پیشگیرانه لازم اعمال نگردد حدث زده می‌شود كه تا سال ۱۴۰۰ این تعداد به ارقامی حدود ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر برسد.
هر كشور بسته به شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... خود برنامه ملی‌ای را برای پیشگیری و مقابله با این بیماری طراحی می‌نماید، اما آنچه مسلم است، راه‌های ابتلا و طرق پیشگیری از آن و پی آمدهای آن در سطح وسیعی از جهان یكسان است.
سپری شدن دو دهه از بحران ایدز درجهان به ما آموخته است كه پیشگیری از سرایت HIV بهترین راه مقابله با این بیماری است. این موضوع علاوه بر آموزش عامه مردم جوامع، دربرگیرنده گروه‌های خاص آسیب‌پذیر نیز می‌شود. از جمله این اقشار می‌توان از زندانیان نام برد. زندانی به دلیل جرمی كه مرتكب شده‌است. مجبور است دوران محكومیتی را بگذراند و از آزادی محروم باشد. اما هیچ دلیلی برای از دست دادن سلامت و عدم توجه به بهداشت وی، وجود ندارد. بنابراین تمام آموزش‌ها و یا امكاناتی كه در خارج از زندان در دسترس افراد در معرض ابتلا یا مبتلا به ویروس HIV و یا بیماری ایدز قرار می‌گیرد، باید در اختیار تمام زندانیان هم قرار گیرد.
طبق آخرین گزارش اداره كل بهداشت و درمان سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی كشور علی‌رغم اینكه معتادین و مجرمین مواد مخدر در زندان‌ها بیش از ۴۵ درصد جمعیت كیفری زندان‌ها را تشكل می‌دهند، میزان افراد آلوده به HIV و یا مبتلا به بیماری ایدز نسبت به آمار مبتلایان زندانی در جهان رقم پایین‌تری را نشان می‌دهد ولی سرعت گسترش آن همچون گسترش آن در جامعه عادی ایران رو به افزایش است.
به همین دلیل اتخاذ آموزش‌های فراگیری كه موجب شود هر زندانی شخصا از خود در مقابل این بیماری محافظت نماید را ضروری می‌سازد. زیرا آزمایشات پزشكی تك تك زندانیان نه تنها هزینه سنگینی را بر دوش سازمان زندان‌های كشور بار می‌كند كه به دلیل وجود دوره پنجره‌ای نمی‌توان وجود ویروس در بدن افراد را به سرعت تشخیص داد.
دوره پنجره‌ای "دوره‌ای است كه پس از ورود ویروس به بدن از طریق آزمایش قابل شناسایی نیست، ولی فرد می‌تواند ناقل ویروس باشد. این دوره ممكن است از ۲ تا ۶ ماه طول بكشد".
● آموزش و پیشگیری از HIV/ایدز در زندان‌ها:
با علم به اینكه در زندان‌ها همواره با یك جمعیت سیال و در حال تغییر از لحاظ جنس، نژاد، فرهنگ، زبان و تمایلات جنسی، سطح سواد و توانایی‌های ذهنی و روانی متفاوت مواجه هستیم. بنابراین توصیه می‌شود برنامه‌‌ریزی‌ها همواره با توجه به این تفاوت‌ها طراحی و اجرا شوند. ولی آنچه مهم‌تر به نظر می‌رسد، اتخاذ خطی مشی‌های منسجمی است كه برای آموزش پیشگیری از HIV و وسایل بهداشتی توزیع شده در درون زندان باید توسط مسئولین طراحی ‌شود. زیرا رعایت مسائل بهداشتی در همه زمان‌ها و مكان‌ها ضروری است و ارتباطی با مدت زندان و یا مكانی كه فرد در آن زندانی است، ندارد.
آموزش باید هم زندانیان و هم كاركنان زندان را در بر گیرد و برای كلیه افراد زندانی اعم از مرد یا زن اجباری باشد. زیرا امكان ندارد كه بتوان با بیماری ایدز جنگید، مگر آنكه با تمام معضلات آن به طور جدی برخورد كرد.توزیع بسته‌های بهداشتی، مانند كاندوم، سرنگ و سایر وسایل بهداشتی زمانی می‌تواند مؤثر باشد كه آموزش‌های لازم به طور فراگیر در دسترس تمامی زندانیان قرار گیرد. این بسته‌های بهداشتی علاوه بر اینكه در زندان در اختیار زندانی قرار می‌گیرد در هنگام مرخصی و یا آزادی نیز باید در اختیار او قرار گیرد. علاوه بر بسته‌‌های بهداشتی، بروشورهایی كه حاوی اطلاعات جامعی از این بیماری و نحوه پیشگیری از آن است نیز باید در اختیار زندانی قرار داده شود. غیر علنی بودن توزیع این بسته‌های بهداشتی نكته بسیار مهم دیگری است كه باید مسئولین زندان آن را مد نظر قرار دهند.
اصولی برای احترام به حقوق زندانیان در برابر بیماری ایدز توصیه می‌شوند كه مهم‌ترین آن عبارتند از: حفظ سلامتی زندانیان مبتلا به ایدز حق بنیادین آنان است، زندانیان حق دارند خود را در مقابل عفونت HIV محافظت كنند، زندانیان حق دارند اطلاعات مربوط به وضع سلامتی خود را محرمانه نگه دارند، زندانیان حق دارند از نتیجه آزمایش و طریقه مداوای بیماری خود مطلع شوند، برنامه حمایتی، آموزشی و درمانی مربوط به ایدز باید توسط سازمان‌های مستقر در خارج از زندان به داخل زندان آورده شود، زیرا زندانیان به مددكاران و مشاوران خارج از زندان بیشتر اعتماد می‌كنند و از آنان حرف شنوی بیشتری دارند. بنابراین ارتقاء سلامتی زندانیان و كاركنان زندان یكی از بهترین راه‌ها برای ایجاد امنیت در زندان‌ها است.
● زنان زندانی و HIV/ایدز:
بسیاری از مسائل در مورد پیشگیری از HIV/ ایدز در میان زنان و مردان زندانی یكسان است، ولی نكته قابل ذكر در مورد زنان زندانی متفاوت بودن تجربه آنان هم به لحاظ جسمی و هم اجتماعی است. ویروس HIV در زنان دیرتر از مردان تشخیص داده می‌شود اما علائم آن در زنان زودتر بروز می‌كند و زنان زودتر از مردان در اثر این بیماری جان می‌بازند. اكثر زنان زندانی به گروههای اجتماعی حاشیه‌ای تعلق دارند كه نه تنها بر اساس جنسیتشان، بلكه در اثر تبعیضات دیگر نیز نادیده گرفته شده‌اند. زنان زندانی به دلیل اندك بودن مشاوران زن خصوصا مشاورانی كه نسبت ایدز و مباحث مربوط به زنان محروم اجتماعی در زندان‌ها آموزش دیده باشند با مسائل عدیده‌ای مواجه هستند. زنان زندانی با مشكلات بهداشتی بیشتری نسبت به مردان درگیرند زیرا در اثر فقر و عوامل ناشی از آن معمولا از بیماری‌های مزمن زنانه نیز در رنج‌اند. به همین دلیل آموزش، اطلاعات و پیشگیری خاص زنان باید طراحی شود و زنان زندانی همچون مردان باید به وسایل بهداشتی (خاص زنان) دسترسی داشته باشند به‌گونه‌ای كه موجب افشای بیماری آنان نگردد. دسترسی به امكانات درمانی و مشاوران زن، پس از خروج از زندان از دیگر موارد مورد نیاز زنان زندانی می‌باشد.
● بایدها و نبایدها:
امروزه اطلاع‌رسانی و پیشگیری از انتقال ویروس HIV و بیماری ایدز در زندان‌ها باید بر اساس فرهنگ‌ها و جنسیت‌های خاص طراحی شود. لوازم پیشگیری به‌طور گسترده در اختیار عموم زندانیان قرار گیرد و این دسترسی به گونه‌ای باشد كه موجب افشای بیماری آنان نگردد. دسترسی به مشاورین و مددكاران برای حمایت از افراد زندانی مبتلا آنان را به ادامه زندگی و تحمل دوران پس از ابتلاء قادر می‌كند. زیرا معضلی كه بیماران مبتلا به ایدز را در جامعه منزوی می‌نماید داغ و یا ننگ این بیماری است، تغییر در نگرش‌های موجود به این بیماری فقط از طریق فرهنگ‌سازی میسر خواهد شد.
توجه به حقوق بیماران مبتلا به HIV/ایدز به عنوان افرادی كه مانند سایر بیماران نیازمند توجهات درمانی، بهداشتی و پیشگیری می‌باشند، همچنین توجه بر حقوق بشر بیماران مبتلا به HIV/ایدز به عنوان یك انسان صاحب حق از اصول پذیرفته جهانی است.
در معاهدات حقوق بشر آزاد سازی شفقت‌آمیز برای اینگونه زندانیان پیش‌بینی شده است. حتی برای زندانیانی كه از بیماری ایدز در رنج‌اند آزادی و حبس تعلیقی پزشكی توصیه می‌شود. ولی زندانیانی كه فاقد شرایط آزادی و یا حبس تعلیقی هستند باید از حمایت‌های خاصی در درون زندان برخوردار شوند.
خبر بیماری فرد زندانی در بین محافظین و سایر زندانیان معمولا موجب در انزوا قرار دادن فرد زندانی شده و این موضوع خود شانس برخورداری از یك محیط حمایتی را از زندانی سلب می‌نماید. در بعضی از كشورها برخی زندانیان مبتلا مورد بد رفتاری در داخل زندان قرار می‌گیرند و گاه در سلول‌های انفرادی نگه‌داری شده و از سایرین جدا می‌شوند. اگر چنانچه این عمل به شكل غیر داوطلبانه باشد موجب سلب حقوق انسانی فرد زندانی خواهد بود. باید به محرمانه ماندن اطلاعات مربوط به آزمایش كلیه زندانیان احترام گذاشت و افراد خاطی (اعم از محافظین یا مشاوران و ...) باید مورد تنبیه و یا اخراج قرار گیرند.
در پاره‌ای از كشورها برخی از قضات و یا مسئولین زندان تصور می‌كنند كه بیمار مبتلا به ایدز یك مجرم است و به همین دلیل این زندانیان متحمل محكومیت سنگین‌تری می‌گردند كه این خود با موازین پیش‌بینی شده در معاهدات حقوق بشر و حقوق انسانی افراد مغایرت دارد.
● چه باید كرد.
ـ ایجاد یك شبكه اجرایی متشكل از سازمان‌های دولتی و غیردولتی حمایت از زندانیان مبتلا به HIV/ایدز برای توسعه و تحقق خط مشی‌های متناسب كشوری برای مقابله با بیماری ایدز در زندان‌ها.
ـ ارائه یك خط مشی مناسب و فراگیر در زندان‌ها برای پیشگیری از گسترش HIV/ایدز.
ـ ایجاد ارتباط منطقی بین آموزش و توزیع لوازم پیشگیری و خدمات رسانی به زندانیان مبتلا به HIV/ایدز.
ـ ایجاد سازوكارهای حمایتی و رفاهی فراگیر برای افراد مبتلا به HIV/ایدز در زندان‌ها.
ـ تدوین رهنمودهایی در مورد افراد مبتلا به HIV/ایدز برای استفاده قضات، محافظین، مشاورین و ....
ـ توجه به حقوق بشر افراد مبتلا به HIV/ایدز.
ـ فرهنگ‌سازی به‌منظور رفع داغ ننگ این بیماری از جامعه.
ـ جدا نكردن افراد مبتلا به HIV/ایدز از محیط خانوادگی، شغلی و اجتماعی.
ـ رفتارهای ملاطفت آمیز و دلسوزانه محافظین و كسانی كه با زندانی در ارتباط هستند.
ـ امكان دسترسی به خدمات پزشكی و دندان‌پزشكی.
ـ ایجاد مراكز مشاوره و خدمات مددكاری برای مبتلایان به بیماری ایدز در زندان و پس از خروج.
ـ ایجاد مركز تبادل اطلاعات درمانی و دارویی برای این بیماران.
ـ تشكیل گروه‌های حمایتی در داخل و خارج زندان از افراد مبتلا به HIV/ایدز.
پس از گذشت حدود ۱۸ سال از شروع اولین نشانه‌های این بیماری در كشور (۱۳۶۶) و با توجه به سرعت رشد این بیماری، هم‌اكنون دولت باید در ارتباط با اقدامات انجام شده در مورد پیشگیری از این بیماری پاسخگو باشد.
اینك به مسئولین كشور توصیه می‌نماییم كه بسترهای لازم برای آموزش و اطلاع‌رسانی در مورد پیشگیری از بیماری HIV/ایدز را طی یك استراتژی فراگیر در سطح ملی و خصوصا زندان‌ها فراهم آورند.
توصیه‌های ما به محدود كردن بیماری ایدز در كشور، زندان‌ها و همچنین صرفه‌جویی در مخارج مربوط به آن كمك خواهد كرد كه این مخارج نه‌تنها شامل هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی است، بلكه بهای عمر انسان‌هایی كه در اثر این بیماری از دست می‌روند را در بر می‌گیرد.

منابــع:
ـ اچ. آی. وی/ ایدز در نظام زندان‌ها، ۱۳۸۴ ترجمه: سازمان اصلاحات جزایی بین‌المللی (PRI)
ـ چشم‌اندازی بر HIV/ایدز در زندان‌های جمهوری اسلامی ایران ۱۳۸۴، دكتر مرضیه فرنیا
فاطمه فرهنگ خواه

منبع : انجمن حمایت و یاری آسیب‌دیدگان اجتماعی