حتی یک قطره هم نباید کم شود

آب و آبیاری در ایران پیشینه ای فراتر از تاریخ مدون دارد. برخلاف بسیاری از مناطق دنیا، وضعیت جغرافیایی آب و هوایی در ایران به گونه ای نبوده است که آب در محل تجمع مردم مهیا و در دسترس باشد. به این سبب ایرانیان در طول تاریخ همواره کوشیده اند تا آب را تامین و در کنار خود قرار دهند. قدمت کاریزها به پیشدادیان نسبت داده می شود. آمده است که منوچهر شاه اول کسی بود که کاریز کند و به اندیشه آب از زمین بیرون آورد.
روش هایی از آبیاری مانند استفاده از کوزه های سفالی که هنوز هم در نواحی حاشیه کویر ایران متداول است گواهی بر این است که ابتکار آبیاری به اصطلاح قطره ای به پدران ما تعلق دارد و آنان با انتخاب گیاهان و ارقام مناسب و شیوه های حفظ رطوبت خاک و استفاده از سیلاب با شیوه بندسازی به وجه مناسبی از منابع آب استفاده می کردند.
شیوه ای که امروز با نام اسپیت به عنوان یک سیستم مدرن و پایدار آبی معرفی می شود، اجداد ما سالیان دراز با استفاده از آب و خاک شور به تولید محصول پرداخته و با آن زیست کرده اند. دانش بومی آنها در بهره برداری از آب و خاک شور از گنجینه های باارزش علمی دنیاست که امروزه توجه جهانیان به آن جلب شده است. بالاتر از همه، آب در بین ایرانیان عزیز و مقدس بوده است.
قداست آب و حفاظت از آن تا آنجا با فرهنگ و آیین و مذهب ایرانیان درآمیخته است که حتی امروز نیز هنوز سوگند خوردن به آب در بین روستاییان مرسوم است. هیچ مراسم مذهبی و فرهنگی را نمی توان سراغ گرفت که در آن نشانی از آب به عنوان تبرک وجود نداشته باشد. مورخان تمدن ایرانیان باستان را تمدن هیدرولیکی و اخلاق آنان را اخلاق آبی ذکر کرده اند. مردم ما تلف کردن آب را گناهی بزرگ و حفاظت آن را ثواب می دانستند.
ایرانیان در مهار و انتقال آب های سطحی نیز از دانش و فناوری بسیار قوی برخوردار بودند. احداث سدهای بلند قوسی و انتقال بین حوضه ای آب ها با گالری های زیرزمینی که بعضا عمق آنها بالغ بر ۳۰۰ متر است نمونه ای از دانش و فناوری بومی آنهاست. در بیش از یکهزار سال قبل که اروپاییان حتی سیکل هیدرولوژی را نمی شناختند، ایرانی ها در زمینه شناخت و چرخه آب ها دارای تالیفات بوده اند. هیچ کشوری در دنیا به اندازه ایرانی ها در مدیریت و توزیع و استفاده از آب مهارت نداشته است.
هنوز تومارهای آب در جای جای کشور وجود دارد. تشکل های مدیریتی آب بران که بعضا تعداد مشترکان و حقابه بران آنها بالغ بر هزاران نفر می شد از قوی ترین مجموعه های مشارکت مردمی در زمینه آب بوده است. روستاییان لحظه ای از پایش و حفاظت آب دریغ نمی کردند. باور مذهبی و فرهنگی آنها این بود که آب زنده است و اگر تنها بماند دیوانه و تلف خواهد شد. هنوز برخی روستاییان خراسان همراهان آب را به یاد دارند. اینها افرادی بودند که همیشه با آب حرکت و آن را به اصطلاح همراهی می کردند تا از هرز رفتن آن جلوگیری کنند. با آب بودن در روستاها یک شغل محسوب می شد.
● توهم فراوانی آب
آنچه گفته شد تصویری از گذشته ایرانیان در برابر آب بود، اما گسست از طبیعت امروزه شرایط را به گونه ای دیگر درآورده است. برای بسیاری از ما مردم شهرنشین ساده است که داشتن آب را امری بدیهی بدانیم.
شیر را باز می کنیم و هر اندازه که بخواهیم آب موجود است و چنان تصور می کنیم که همواره همین خواهد بود و این هدیه طبیعت را بدون آنکه فکری پیرامون محدودیت هایش کرده باشیم به مصرف رسانده و بعضا تلف می کنیم. شهرنشینان دچار این توهم هستند که آب به مقدار فراوان در اختیار است و همین امر خود علت مصرف بیش از اندازه آب نیز شده است.
در واقع توهم فراوانی بر چهره کم آبی نقابی کشیده است که اوضاع را دگرگون جلوه می دهد و جای تعجب نخواهد بود اگر گفته شود که شهرنشینان نخواهند توانست مشکل کم آبی کشور را حل نمایند. در حال حاضر شهرهای ما هر روز بزرگ و بزرگ تر می شوند و مجبورند آب را از فواصل دورتر بمکند و فاضلاب خود را به فواصل دورتر تخلیه کنند و با این کار مناطق بالادست را با کمبود آب و مناطق پایین دست را با مشکلات فاضلاب روبه رو می کنند. تهران، اصفهان و مشهد نمونه بارزی از این وضع هستند.
استخراج آب های زیرزمینی تا به حال توانسته است نیاز فوری ما را تامین کند، اما سرنوشت غیرقابل جبرانی را نیز برای ما رقم زده است و معلوم نیست سرنوشت فرزندان ما که به این آب نیاز دارند چه خواهد شد. در استان خراسان تقریبا تمام ۷۸ دشت موجود با کمبود آب و کسری بیلان مخزن مواجه بوده و از نظر برداشت آب ممنوعه اعلام شده اند. با این وجود هر سال حدود دو میلیارد متر مکعب از ذخایر غیرقابل تجدید این دشت ها آب برداشت شده و به مصرف کشاورزی می رسد.
بدون توجه به اثرات زیست محیطی که به بار خواهد آمد ارزش این آب بر اساس معیارهای بین المللی بیش از ۳ میلیارد دلار در سال است که به طور قطع کشاورزی استان خراسان قادر نیست به اندازه این مبلغ درآمد تولید کند.
گرچه مصارف خانگی و تجاری یا صنعت در مقایسه با مصرف آب کشاورزی در کشور ما اندک است، اما تهیه آب برای این مصارف کار آسانی نیست. بنابراین اهمیت آب در بخش مصارف خانگی اگر از بخش کشاورزی بیشتر نباشد، کمتر نخواهد بود.
با این وجود هنوز مصرف کل آب در سه زمینه کشاورزی، خانگی و صنعت از مقدار آب موجود در کشور کمتر است. اما مقدار زیادی آب تلف و یا به صورت ضایعات از دسترس خارج می شود و یا اصولا آب در جایی است که امکان استفاده از آن وجود ندارد و یا باید برای میلیون ها گونه از موجودات زنده دیگری اختصاص یابد که سیستم های زنده کشور به آن وابسته اند و اگر امروز آن را مورد بهره برداری قرار دهیم حیات آن موجودات و درنهایت حیات ما در خطر قرار خواهد گرفت. موضوعی که مسوولان و تصمیم گیرندگان آب کشور کمتر به آن توجه دارند.
از منابع آبی نمی توان به درستی استفاده کرد مگر آنکه چهار اصل؛ جلوگیری از تلفات و ضایعات آب، افزایش بهره وری آب، عدالت در توزیع آب و حفظ تعادل بوم شناختی و زیست محیطی نیز رعایت شده باشد.
زیرا دو نقش متفاوت آب تضاد مصیبت باری را برای ما به ارمغان داشته است. از یک طرف آب به عنوان کالایی در خدمت رفاه، توسعه اقتصادی، تولید بیشتر محصولات کشاورزی، توسعه شهرها و صنایع است و از سوی دیگر حافظ کلیدی حیات همه گونه ها و جوامع طبیعی است که به سرعت در کشور در حال از بین رفتن است و هر چه کمبود آب حادتر می شود این تضاد نیز شدت بیشتر می گیرد و باید گفت در حالی که طبیعت در بسیاری مناطق کشور به سرعت در حال باختن در این عرصه است به لحاظ اقتصادی نیز چندان چیزی عاید نمی شود.

دکتر امین علیزاده

منبع : روزنامه کارگزاران