پنج ماه بحرانی

پنج ماه پس از اشغال سفارت دولت امریکا در تهران و در اول اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۹ عجیب ترین واکنش برای آزاد کردن گروگان ها به انجام رسید. عملیات چریکی در عمق خاک ایران آن هم در دورانی که شوروی افغانستان را اشغال کرده بود و جنگ سرد ابرقدرت ها در یکی از نقاط اوج خود قرار داشت. پس از شکست این عملیات نیز کشورهای عضو پیمان ورشو به سرعت تهاجم امریکا به ایران را محکوم کردند.
به راستی در آن ۵ ماه چه حوادث و جریان هایی امریکا را به انتخاب گزینه نظامی - در مجاورت مرزهای ابرقدرت رقیب - رساند و نقش مناسبات دوران جنگ سرد در این تصمیم چه بود.
با گذشت سه هفته از گروگانگیری ۲۱ وزیر خارجه عضو شورای اروپا خواستار آزادی بی درنگ گروگان ها شدند و چین با لحنی آرام تر اعلام کرد که با توجه به شرایط دشوار کنونی خواستار آزادی گروگان های امریکایی است.
در این میان جالب ترین واکنش از آن آندره گرومیکو وزیر خارجه شوروی بود «اتحاد جماهیر شوروی در برابر حمله نظامی امریکا به ایران واکنش شدید نشان خواهد داد.»۱ شوروی با پیش بینی اقدام نظامی ترجیح داد از همان ابتدا موضع خود را مشخص کند. در این مقطع امریکا تلاش می کرد تا با طرح موضوع در شورای امنیت حمایت بین المللی را به برخورد با ایران جلب کند ولی برای ایران آن روز شورای امنیت و نهادهای بین المللی اهمیت چندانی نداشت.
ابوالحسن بنی صدر سرپرست وزارت امور خارجه در مصاحبه یی گفت؛ «اگر شورای امنیت به ترتیبی که ما خواسته بودیم تشکیل نشود دلیلی ندارد که در آن شرکت کنیم.»۲ کورت والدهایم دبیرکل سازمان ملل متحد که برای حل مساله به ایران سفر کرده بود بدون هیچ دستاوردی به محل کار خود برگشت.
کسی در ایران به حرف های او توجهی نکرده بود و والدهایم در مصاحبه یی گفت؛ در ایران آنقدر نسبت به سازمان ملل سوءتفاهم وجود دارد که نمی دانستم کسانی که به نگهبانی ام گماشته شده اند مامور حفاظت از من هستند یا حمله کردن به من.»۳ ژیسکاردستن رئیس جمهور فرانسه اعلام کرد به دلیل حمله شوروی به افغانستان و مناقشه ایران و امریکا بعید نیست جنگ جهانی سوم از خاورمیانه شروع شود.
نیروهای شوروی افغانستان را در اختیار خود داشتند به همین سبب کشورهای غیرمتعهد قطعنامه یی را به شورای امنیت ارائه کردند. این قطعنامه که با احتیاط و بدون نام بردن از شوروی نوشته شده بود تقاضا داشت نیروهای خارجی خاک افغانستان را ترک کنند. شوروی قطعنامه را وتو کرد. پس از این اعلام قدرت، امریکا قطعنامه یی برای تحریم اقتصادی ایران تنظیم کرده و به شورای امنیت ارائه کرد تا از این راه اقتصاد ایران را بیشتر از آنچه که بود در تنگنا قرار دهد. در جلسه شورای امنیت امریکا، انگلیس، فرانسه، پرتغال، جامائیکا، نروژ، زامبیا، تونس، نیجریه و فیلیپین به آن رای مثبت دادند، چین از رای دادن خودداری کرده و دلیل آن را مبهم بودن سرنوشت گروگان ها اعلام کرد. بنگلادش و مکزیک رای ممتنع دادند، آلمان شرقی رای منفی داد و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی باز هم قطعنامه را وتو کرد.۴
ایالات متحده در بحران چندجانبه عجیبی قرار داشت. از طرفی اشغال سفارتخانه آن در کشوری که روزی نزدیک ترین متحد امریکا به شمار می آمد آن هم به دست جوانان غیرنظامی ضربه آشکاری محسوب می شد که نیازمند پاسخ بود و از طرف دیگر امکان مذاکره با اشغال کنندگان وجود نداشت زیرا در فضای پرشور و هیجان آن عصر امکان داشت هر گونه مذاکره یی به سازش یا هر فعالیت دیپلماتیک به جاسوسی و خیانت تعبیر شود. اقدام نظامی نیز به دلیل تهدیدهای علنی و غیرعلنی شوروی امکان پذیر نبود.
چند روز پس از وتو کردن قطعنامه تحریم ایران روزنامه پراودا ارگان حزب کمونیست در سرمقاله خود نوشت؛ با پیشنهاد قطعنامه تحریم اقتصادی ایران به شورای امنیت بحران کنونی به سراسر خاورمیانه گسترش می یابد. همان روز ایتارتاس خبرگزاری رسمی شوروی در تحلیلی به واشنگتن اخطار کرد که سیاست تحریک یا محاصره نظامی دریایی ایران به بهانه آزادی گروگان ها اشتباه خطرناکی برای صلح و امنیت بین المللی خواهد بود.
بهمن ماه ۵۸ در اولین انتخابات ریاست جمهوری ایران بنی صدر از رقبا پیشی گرفت و پس از پایان گرفتن تب و تاب انتخابات صادق قطب زاده که سرپرستی وزارت خارجه را بر عهده داشت در مصاحبه یی کانادا را به جاسوسی متهم کرد زیرا دولت ایران را در جریان پناهندگی و فرار ۶ امریکایی قرار نداده بود.۵ روشن شد که در زمان حمله به سفارتخانه ۶ نفر شامل ۵ کارمند و یک بازرگان امریکایی در میان آشوب موفق شدند به سفارت کانادا بگریزند. سفارت کانادا از بیم اینکه مورد حمله قرار نگیرد آنها را مخفی کرد و پس از مدتی در بحبوحه انتخابات ریاست جمهوری با تهیه گذرنامه کانادایی این ۶ نفر را از ایران فراری داد.
اواخر بهمن ماه و با شدت گرفتن جنگ در افغانستان هارولد براون وزیر دفاع امریکا گفت اگر روس ها در افغانستان پیروز شوند وسوسه خواهند شد که به پیشروی خود تا خلیج فارس ادامه بدهند. در این زمان نیروهای روسیه در خاورمیانه به وضوح حضور داشتند که نفوذ امریکا را تحت تاثیر قرار می داد، حتی به گفته پنتاگون ۳۱ کشتی جنگی شوروی در خلیج فارس رفت و آمد می کردند.۶
نکته مهم در واقعه طبس این است که مقدمات یک عملیات با این مشخصات نمی تواند در چند روز یا یک هفته فراهم شود. تامین اطلاعات، محاسبات لازم، آماده سازی و تمرین نیروها و انتقال تجهیزات حداقل نیازمند چند ماه فعالیت مستمر است و سیاستمداران کاخ سفید مدت ها پیش از پنجم اردیبهشت در مورد حمله به ایران تصمیم گرفته و گزینه حمله نظامی را با جدیت مورد بررسی قرار دادند.
جالب اینجاست که در اسفند ۵۸ کارتر در بازگشت از کمپ دیوید اظهار داشت؛ «چیزی که ما می خواهیم یک راه حل مسالمت آمیز است و خیال می کنم اگر دو طرف حسن نیت نشان دهند همه در این راه موفق خواهیم شد.»۷ کارتر در برنامه یی تلویزیونی هم از تلاش های صرفاً دیپلماتیک سخن گفت و یک ماه بعد در نامه یی به بنیانگذار جمهوری اسلامی به اشتباهات امریکا اعتراف کرد. امریکا حتی به شوروی هم پیام صلح فرستاد و کارتر در جواب برژنف که از نتیجه تخلیه افغانستان می پرسید، گفت؛ «اگر نیروهای نظامی شوروی از افغانستان خارج شوند امریکا بی طرفی آن کشور را تضمین خواهد کرد.» البته در همان زمان نیز برژینسکی مشاور امنیت ملی تاکید کرد که امریکا به قرارداد ۱۹۵۹ خود با پاکستان وفادار است و اگر پاکستان مورد حمله شوروی قرار گیرد به آن کمک خواهد کرد.۸
گروگانگیری تنها مشکل ایران نبود تنش های مرزی با همسایه غربی رو به افزایش بود و در هر دو کشور بازتاب هایی را به همراه می آورد.
اواخر اسفند امریکا برای سنجش فضای جهانی گزینه نظامی را طرح کرده و برژینسکی در یک سخنرانی برای اولین بار از این احتمال سخن گفت که امریکا در صورتی که با استفاده از وسایل مسالمت آمیز در ایران با شکست روبه رو شود به اقدامی نظامی متوسل خواهد شد.۹ خبرگزاری تاس در تفسیری بر این اظهارات اعلام کرد که امریکا خود را برای استفاده از نیروهای نظامی در ایران آماده می کند و مدعی شد که شوروی هرگونه مداخله نظامی در ایران از سوی امریکا را لطمه به منافع خود می داند.۱۰ تهدید شوروی مستقیم و صریح بود.
بحران شدت یافت و کارتر در یک سخنرانی اعلام کرد که مسوولیت موقعیت ایجاد شده با شورای انقلاب است که خود را پشت سر دانشجویان پنهان می کند.۱۱ در تاریخ ۱۸ فروردین ماه ۱۳۵۹ روابط دیپلماتیک ایران و امریکا از سوی امریکا قطع شد. مناقشه مرزی با عراق نیز وسعت یافت و چند گلوله توپ به نفت شهر شلیک شد. همچنین دولت بعثی ۱۸ هزار نفر از شیعیان را در مرز دهلران از کامیون ها پیاده کرده و به سوی ایران راند.
به رغم تمام این مشکلات بنی صدر که اینک رئیس جمهور ایران شده بود در دیدار با نمایندگان عضو جامعه اقتصادی اروپا گفت؛ «هرگونه تحریکی از سوی امریکا و کشورهای عضو جامعه اقتصادی اروپا علیه ایران با عکس العمل ایران روبه رو خواهد شد.»
۲۴ فروردین ماه رئیس جمهور امریکا در مصاحبه با CBN از اقدام علیه ایران گفت و شش روز بعد فهرست تحریم های ایالات متحده علیه ایران را اعلام کرد. این فهرست شامل قطع واردات از ایران، منع ورود امریکاییان به جز خبرنگاران و خانواده گروگان ها، قطع کلیه نقل و انتقالات ارزی، حراج محموله های نظامی ایران که در امریکا توقیف شده بود، منع فروش کالاهای دارویی و خوراکی به ایران، قطع روابط اطلاعاتی با ایران و درخواست از کنگره برای اجازه برداشت از حساب های مسدود ایران بود.۱۲
از این تاریخ به بعد دولت امریکا در سکوت کامل به تهیه مقدمات حمله کماندویی می پردازد. مشابه چنین عملیات هایی در نقاط دیگر جهان مانند عملیات انتبه برای آزادسازی گروگان های اسرائیلی در آفریقا آزمایش شده بود و کاخ سفید قصد داشت با نمایش قدرت و سرعت خود منطقه خاورمیانه و اتحاد جماهیر شوروی را تحت تاثیر قرار دهد.
قطعاً عواملی در داخل خاک ایران با امریکایی ها همکاری می کردند و تصور اجرای چنین برنامه یی بدون هماهنگی لازم غیر قابل باور می نماید. ورود و خروج کماندوهای امریکایی بدون برخوردی به پایان رسید. شهید بزرگوار محمد منتظر قائم تنها کسی بود که خود را به بقایای جامانده از امریکایی ها رساند و بر اثر بمباران هوایی به شهادت رسید.
عملیات پنجه عقاب که موفقیت آن می توانست جایگاه امریکا را در خاورمیانه بالاتر برده و بر نفوذ شوروی سایه اندازد به ناکامی و رسوایی منجر شد، پس از پایان کار و آنگاه که اخبار آن منتشر می شد و شایعات و باورهای عجیبی در میان مردم رواج پیدا کرد که شاید اکنون و با تغییر فضا به نظر فاقد معنی و بی ارزش بیاید ولی در زمان خود به سادگی گسترش پیدا می کرد. یکی از شایعات این بود که شوروی از پایگاه فضایی خود با پرتو سبزرنگ لیزری بالگردهای امریکایی را به آتش کشیده است.

محمد سرابی
پی نوشت ها
۱- روزنامه اطلاعات، ۶/۹/۱۳۵۸، صفحه ۱
۲- روزنامه اطلاعات، ۷/۹/۱۳۵۸، صفحه ۱
۳- روزنامه اطلاعات، ۱۶/۱۰/۱۳۵۸، صفحه ۱۲
۴- روزنامه اطلاعات، ۲۴/۱۰/۱۳۵۸، صفحه ۱۲
۵- روزنامه اطلاعات، ۱۰/۱۱/۱۳۵۸، صفحه ۳
۶- روزنامه اطلاعات، ۱/۱۲/۱۳۵۸، صفحه ۱۲
۷- روزنامه اطلاعات، ۶/۱۲/۱۳۵۸، صفحه ۱۲
۸- روزنامه اطلاعات، ۱۶/۱۲/۱۳۵۸، صفحه ۱۲
۹- روزنامه اطلاعات، ۲۳/۱۲/۱۳۵۸، صفحه۱۲
۱۰- روزنامه اطلاعات، ۱۶/۱/۱۳۵۹، صفحه ۱۲
۱۱- روزنامه اطلاعات، ۱۹/۱/۱۳۵۹، صفحه ۱۲
۱۲- روزنامه اطلاعات، ۳۰/۱/۱۳۵۹، صفحه ۱۲

منبع : روزنامه اعتماد