شعر و نثر سعدی؛ ساده و جهانشمول

ابومحمد مصلح بن عبدا... مشهور به سعدی شیرازی در قرن هفتم هجری در شیراز به دنیا آمده و در خانواده ای اهل دین و علم تربیت شده است. وی پس از تحصیل مقدمات علم، به بغداد می رود و در مدرسه نظامیه بغداد مشغول به تحصیل می شود. در این دوران تأثیر زیادی از آموزه های امام محمدغزالی می گیرد و در درس استادانی چون سهروردی شركت می كند.
بعد به حجاز و شام می رود و در پایان سفرهایش راهی حج می شود و با تجربه و دانش و وسعت نظر و جامعه شناسی جهانی، به شیراز باز می گردد. سعدی پس از بازگشت به شیراز، «گلستان» و «بوستان» را به ترتیب می نگارد و می سراید.
اما آنچه قصد داریم در این فرصت اندك به آن بپردازیم، سفرهای سعدی و تجربیاتی می باشد كه در نتیجه این مسافرتها به دست آورده است. نخست آن كه زبان سعدی بویژه در «گلستان» زبانی جهانی است. شعر سعدی نیز قید و بندهای جغرافیا و زمان را شامل نمی شود و هر انسانی در هر مكان و جغرافیایی آن را می فهمد و درك می كند.
محمدعلی فروغی درباره سعدی می نویسد: «اهل ذوق، اعجاب می كنند كه سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است. ولی حق این است كه ما پس از هفتصد سال به زبانی كه از سعدی آموخته ایم، سخن می گوییم.»
بنابراین، بسیاری نیز معتقدند كه شعر سعدی به همان اندازه كه تابع قواعد جغرافیایی محدودی نیست، توانسته به شناسنامه زبانی و فرهنگی مردم ما تبدیل شود.
شاید از مهمترین دلایل جهانی شدن شعر سعدی، وسعت نظر و تجربیات وسیع این شاعر پارسی گوی باشد. سفرهای متعدد و همنشینی و معاشرت با گروهها و آدمهای مختلف از اصناف گوناگون، سعدی را با ماجراها و داستانهای واقعی و ذهنی فراوانی آشنا می كند كه هیچ یك به محدوده و زمانه ای خاص مقید نشده اند.
سعدی مثل یك سالك واقعی، سفری را در عالم بیرون آغاز می كند و همزمان سفر درونی اش هم شكل می گیرد. همین ویژگی هم هست كه شعر او را بیش از آنكه محدود به مكان و زمان سازد، وسعتی فرا زمانی و فرا مكانی می بخشد.
نگاهی گذرا به ترجمه آثار سعدی به زبانهای دیگر، به راحتی نشان می دهد كه سعدی خیلی پیش تر از دیگر سخن سرایان نامدار پارسی زبان، شهرت جهانی یافته و در دل پیر و جوان جای گرفته است. این اشعار به زبان فهم خاص و عام نوشته شده اند و قبل از هر خصیصه دیگر، انسانی هستند و به درون انسانها نفوذ می كنند:
بنی آدم اعضای یك پیكرند
كه در آفرینش زیك گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
در سال ۱۶۳۴میلادی بخشهایی از گلستان به فرانسوی ترجمه شد. یك سال بعد، نخستین ترجمه آلمانی گلستان از روی متن ترجمه فرانسوی منتشر گردید. در سال ۱۶۵۱ میلادی، ترجمه گلستان به لاتین در آمستردام به چاپ رسید و سه سال بعد بازهم ترجمه دیگری مستقیماً از فارسی به آلمانی- توسط آدام الئاریوس- منتشر شد كه بسیاری، آن را سرآغاز مطالعات ایرانشناسی در ایران می دانند.
در همین سال، ترجمه هلندی گلستان و در سال ۱۷۷۴ ترجمه انگلیسی از گلستان و بوستان به چاپ رسید.
تنها در میان سالهای ۱۸۰۰ تا ۱۹۰۰ میلادی سه ترجمه به زبان فرانسه، ۷ ترجمه انگلیسی و ۸ ترجمه آلمانی از بوستان و گلستان منتشر شد. «هردر» و «گوته» در آثارشان از سخنان آموزنده و اخلاق گرایانه سعدی استفاده زیادی كردند و در ضمن توانستند این شاعر ایرانی را به جهانیان معرفی نمایند. یكی از بهترین ترجمه های آلمانی نیز ترجمه «فریدریش روكرت» زبانشناس و شاعر آلمانی می باشد كه از گلستان صورت گرفته است.
از ویژگیهای مهمی كه به شعر سعدی نسبت می دهند و باعث شده تا اشعار او در میان خاص و عام طرفداران زیادی داشته باشد، «سهل ممتنع» بودن شعر اوست.
اشعار سعدی ساده و روان هستند. شاید از عوامل مهم ساده بودن شعر او تجربیات عینی این شاعر و ظهور آن در شعرهایش باشد. سفر كردن و آشنایی با واقعیت و عینیات و حشر و نشر با اجتماع و گروههای مختلف مردم باعث شده تا شعر سعدی ساده و نزدیك به واقعیت باشد و به سادگی نیز درك شود و مورد پسند قرار گیرد. اكثر كارشناسان معتقدند بیشتر حكایتهای آثار سعدی بیش از آنكه ناشی از ذهنیت و تخیل شاعر باشد، برپایه ماجراهای واقعی نوشته شده اند، این نتیجه حاصل سلوك بیرونی شاعر است تا حركت درونی و ذهنی او. همین ویژگی هم مهمترین عامل دلنشینی حكایتها و داستانهای آثار سعدی است.
«حكیمی را پرسیدند: چندین درخت نامور كه خدای عز وجل آفریده است و برومند، هیچ یك را آزاد نخوانده اند مگر سرو را كه ثمره ای ندارد. این چه حكمت است؟ گفت: هر درختی را ثمره معین است كه به وقتی معلوم وجود آن تازه آید و گاهی به عدم آن پژمرده شود و سرو را هیچ از این نیست و همه وقت خوش است؛ و این است صفت آزادگان!»
نثرهای سعدی از طرف دیگر «ممتنع» هستند؛ یعنی با وجود این كه ساده به نظر می رسند، گفتن آنها سخت و دشوار است. این ویژگی به عمق اشعار سعدی بر می گردد. این شعرها در پس سادگی ظاهرشان، مفاهیم عمیقی را مطرح می كنند: «پادشاهی پارسایی را دید و گفت: «هیچت از ما یاد آید؟» گفت: «بلی. وقتی كه خدا را فراموش می كنم.»
ایجاز، انگاره های نمادین، لحن ظریف طنز و بسیاری ویژگیهای دیگر را هم می توان در آثار سعدی مورد بررسی قرار داد و به بحث گذاشت. در كنا رهمه این مشخصات باید به این نكته نیز اشاره كرد كه شعر او از جمله كاملترین اشعار فارسی است و زبان فارسی را باید پس از فردوسی مدیون بیان سعدی دانست.

مهدی نصیری

منبع : روزنامه قدس