مقامات معنوی حضرت فاطمه معصومه(س)

در مقاله حاضر نویسنده با تأكید بر اهمیت دوستی خاندان پیامبر(ص)، به بررسی مقامات معنوی حضرت فاطمه معصومه(س) و دلایل آن می پردازد و جایگاه رفیع ایشان را مورد كنكاش قرار می دهد. با هم این مقاله را كه از ویژه نامه كنگره بزرگداشت شخصیت حضرت معصومه انتخاب شده از نظر می گذرانیم.
● عوامل قرب الهی
بدون تردید از عوامل مهم قرب به خدای متعال محبت و دوستی پیامبر اكرم حضرت محمد(ص) و امامان معصوم(ع) و فرزندان و ذراری آن بزرگواران است. این موضوع مستفاد از قرآن و سنت است؛ اما از قرآن، آیات زیادی بر آن دلالت دارد و روشن ترین آیات، این آیه شریفه است كه می فرماید: «قل لا اسئلكم علیه اجرا الا الموده فی القربی»(۱)، ای پیامبر! به مردم بگو من از شما درخواست هیچ اجر و مزدی برای رسالتم نمی كنم، جز محبت و دوستی با خویشانم.»
روایات زیادی هم در این زمینه وارد شده است كه مضمون آنها این است كه پیامبر اكرم و امامان(ع) از مردم خواسته اند كه با فرزندان آنان دوستی نمایند. ما یك روایت را در اینجا ذكر می كنیم.
از پیامبر اكرم(ص) روایت شده است كه فرمودند: «احبوا الله لما یغذوكم من نعمته و احبوا فی لحب الله و احبوا ذریتی لحبی ایاهم(۲)؛ خدا را دوست بدارید به خاطر نعمت هایی كه به شمار ارزانی داشته است و مرا هم دوست بدارید به جهت دوستی با خدا (چون من پیامبر الهی هستم) و با فرزندان من دوستی نمایید، چون من آنها را دوست دارم.»
از متون بسیاری از زیارات امامان و فرزندان آنها نیز همین مطلب استفاده می شود؛ مثلا در زیارت عاشورا آمده است: «اتقرب الی الله بحبكم و البرائه من اعدائكم؛ تقرب می جویم به خداوند به واسطه دوستی با شما و بیزاری جستن از دشمنان شما(۳)».
پیامبر عظیم الشأن و امامان معصوم(ع) و فرزندان بزرگوار آنان واسطه های فیض الهی هستند و خداوند متعال به واسطه آنان بر تمام انسان ها و كل عالم هستی فیض بخشی می كند و هر اندازه ای كه انسان به خدا ایمان داشته باشد و به خداوند عشق بورزد، باید به همان نسبت اولیای الهی را دوست بدارد.
این محبت و دوستی كه از مطالبات خدا و پیامبر و امامان معصوم(ع) است. نصیب كسی می شود كه عظمت خدا و پیامبران و سایر اولیای خدا را درك كند و آنان را بیشتر بشناسد؛ زیرا محبت فرع بر معرفت است؛ اگر معرفت نباشد و یا از انسان سلب شود، محبت هم از بین می رود؛ چنان كه در زیارت حضرت فاطمه معصومه(ع) آمده است: «و ان لایسلبنا معرفتكم انه ولی قدیر؛ از خدا می خواهم كه معرفت شما خانواده را از من سلب نكند(۴)».
معرفت و شناخت مقامات معنوی و بلندی شأن اولیای الهی عطیه و اكرامی است از جانب خداوند متعال؛ چنان كه در زیارت شریف عاشورا می خوانیم: «فاسئل الله الذی اكرمنی بمعرفتكم و معرفه اولیائكم و رزقنی البرائه من اعدائكم ان یجعلنی معكم فی الدنیا و الاخره (۵)؛ از آن خدایی مسألت می كنم كه مرا به شناخت و اعتقاد به شما خانواده اكرام كرده و بیزاری از دشمنانتان را به من روزی كرده است، اینكه مرا در این دنیا و آخرت با شما قرار دهد.»
به طور مسلم یكی از راه های تحصیل معرفت به اولیا، تأمل و مطالعه در شرح حال و سیره و زندگانی آنان و نیز ذكر مقامات معنوی و فضایل اخلاقی و مناقب، مانند: معجزات و كرامات آنان است.
این نوع معرفت علاوه بر اینكه در اصل محبت و ازدیاد آن اثری مهم دارد، موجب تربیت و الگو گرفتن از آنان نیز می گردد؛ زیرا هیچ كس نمی تواند به ترتیب صحیح و سعادت و كمال برسد، مگر از راه الگو پذیری از كسانی كه خود به مقام قرب الهی نایل آمده باشند و از طریق اصلاح خود گذشته و به هدف نهایی رسیده باشند.از جمله این بزرگان سیده جلیله فاطمه معصومه(ع) دختر بزرگوار حضرت امام موسی بن جعفر(ع) است.
این بانوی بزرگ در عظمت و بلندای معنویت در حد بانوان بزرگ اسلام است و كسی است كه ملقب شده است به «معصومه» كه نشان دهنده اوج عظمت و بزرگی است و اخبار و روایات و نیز قراین و شواهد موجود در زندگی ایشان بیان كننده كمالات و فضایل نفسانی و مقامات معنوی برای ایشان است.
● نسب فاطمه معصومه(ع)
نام آن حضرت «فاطمه» ملقب به «معصومه»، پدر آن بزرگوار امام موسی كاظم(ع) و مادر آن حضرت علیا مكرمه، نجمه خاتون كه قبر شریفش در مدینه طیبه است. ایشان و برادرشان حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) از یك مادر بودند.
ولادت فاطمه معصومه(ع) در اول ذی قعده بوده است. بنابراین، عمر شریفش ۲۷سال بوده و در سال دویست و یك از هجرت، روز دهم ربیع الثانی در قم از دنیا رفته است. نه تنها حضرت فاطمه، دختر امام موسی(ع) ازدواج نكرده است، بلكه سایر دختران آن حضرت ازدواج نكرده بودند. صاحب «تاریخ قم» نیز به این مطلب اشاره نموده است و درباره دختران رضائیه فرموده است: «چنین به من رسیده كه رضائیه دختران خود را شوهر نمی دادند؛ زیرا كه هم كفوی برای ایشان نمی یافتند و موسی بن جعفر(ع) را بیست ویك دختر بوده. از این جهت، هیچ یك را به شوهر ندادند.»(۶) روشن است كه خود این مطلب دلیل و شاهدی است قوی بر عظمت و جلالت بی بی فاطمه معصومه(ع) كه همتایی برای ایشان در ازدواج نبوده است.
● مقامات معنوی فاطمه معصومه(ع)
نمونه بسیار مهم از سلسله زنان به كمال رسیده، سیده جلیله، فاطمه معصومه(ع)، دختر امام موسی كاظم(ع) است كه قبر شریفش مزار و مطاف میلیونها مسلمان شیعه می باشد كه از اطراف بلاد اسلامی و كشورهای مختلف به زیارت آن حضرت نایل می شوند و از بركات قبر شریفش استفاده می كنند. باید گفت: قلم و بیان و زبان عاجز است كه مقام والای آن حضرت را بیان كند.
صاحب «ناسخ التواریخ» درباره ایشان می گوید: «حضرت فاطمه معصومه(ع) حضرت ولیه الله تعالی و صفیه خاتون خلق جهان و ناموس خداوند عالمیان، عابده زاهده متقیه عارفه كامله مستوره مخدره معصومه فاطمه، دختر حضرت موسی بن جعفركاظم(ع) را مقامی و منزلتی متعالی و شأنی رفیع و مكانی عظیم است كه خداوند عطایش فرموده است.»
سپس می گوید: «موسی بن جعفر(ع) را به قولی چهار دختر فاطمه نام داشت: كبری و وسطی و صغری و اخری؛ اما مشخص نیست كه صاحب ترجمه (شرح حال) كبری است یا صغری و یا وسطی، اما از حیث شأن و مقام جلیل، البته كبری است و مخدره عظمی است؛ چنان كه لقب شریف این مخدره معصومه بر این معنی دلالت دارد.(۷)
عظمت و جلالت قدر این مكرمه معظمه علاوه بر محدثان و مورخان و سیره نویسان، تمام جهان اسلام را پر كرده است و مطلبی است كه جملگی بر آن اتفاق نظر دارند. این جانب در مكه مكرمه و مدینه منوره دیدم مسلمانان عرب زبان وقتی نام مقدس قم را می شنیدند، می گفتند: در آن شهر قبر مطهر حضرت معصومه(ع) است و آرزوی زیارتش را می كردند و شگفت انگیز این بود كه نام اصلی ایشان كه فاطمه است را نمی بردند، بلكه ایشان را به نام معصومه می شناختند كه این خود بر عظمت این بانو دلالت دارد.
● دلایل مقامات معنوی فاطمه معصومه(ع)
۱) محدثه بودن آن حضرت
شكی نیست كه نخستین عامل سعادت و كمال انسان و قرب او به خداوند متعال، علم و معرفت به ویژه علم و معرفت به خدای متعال است: زیرا علم و معرفت شرط لازم برای ایمان به خداوند است. امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: «اول الدین معرفته؛(۸) نخستین مرتبه در دین، شناخت خداوند است.»
این مقام بزرگ به طور كامل در پیامبران الهی موجود است و بعد در وجود امامان(ع) و فرزندان آنان از جمله، سیده جلیله كریمه اهل بیت، فاطمه معصومه(ع) است كه در دامان پدر بزرگواری مانند: امام موسی بن جعفر(ع) تربیت شده است و در سایه برادری، مانند: امام علی بن موسی الرضا(ع) ادامه زندگی داده است و قطعاً معرفت در وجود آن حضرت در حد بسیار بالایی وجود داشته است. افزون بر اصالت خانواده، موضوع محدثه بودن ایشان است كه دلیل بزرگی بر مقام معرفت آن حضرت است؛ زیرا محدثه بودن علامت عالم بودن می باشد. گرچه احادیث زیادی در این زمینه در دست نیست، ولی خوشبختانه نمونه ای برای شناخت مقام علم و فضیلت آن حضرت در دست می باشد.
«شیخ صدوق از فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) از یكی از فرزندان امام سجاد به نام عمر از فاطمه دختر امام حسین(ع) از اسما دختر ابی بكر از صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیامبر نقل می كند كه گفت: من قابلگی امام حسین(ع) را برعهده داشتم. وقتی او از مادر متولدشد، پیامبر(ص) فرمود: عمه جان! فرزندم را بیاور! و در جواب گفتم: هنوز او را پاكیزه نكرده ام. پیامبر فرمود: ای عمه! آیا تو او را پاكیزه می كنی! نه خداوند او را پاكیزه كرده است.»(۹)
از این روایت مقام بلند علمی و فضیلت و معرفت حضرت فاطمه معصومه(ع) به طور روشن استفاده می شود؛ زیرا عنوان محدثه بودن و به خصوص شهرت آن بین اصحاب حدیث، عالمه بودن ایشان را ثابت می كند.
بدون مناسبت نخواهدبود كه شهر مقدس قم در طول تاریخ همیشه مأوا و مسكن عالمان و فقیهان و محدثان بسیار بزرگی، همانند: اشعریون و ابن قولویه و صدوقین و دیگران بوده است و بخصوص در این زمان كه حوزه علمیه با بركت و با عظمت قم در كنار قبر مقدس آن حضرت برقرارگشته و باغبانی همچون مرحوم آیت الله العظمی حائری یزدی و آیت الله العظمی بروجردی و امام خمینی و دیگران داشته است و هم اكنون دنیای اسلام، بلكه جهان ازفیض و نورانیت این حوزه استفاده می كند و علم و دانش از قم بر سایر بلاد می رود و تمام اینها از بركات قبر مطهر كریمه اهل بیت(ع) است و جایگاه فرهنگی قم دراین زمان و زمانهای گذشته، از این بانوی بزرگ توان می گیرد.
۲) ایمان و عمل صالح
بدون شك اصلی ترین عامل سعادت و كمال انسان و قرب او به خدای متعال، ایمان محكم به ذات مقدس الهی و عمل خالص و شایسته به دستورهای اوست و در این راستا، بین مردان و زنان فرقی وجود ندارد. خداوند حیات طیبه را مرهون ایمان و عمل صالح دانسته است و در سوره نحل می فرماید: «من عمل صالحا من ذكر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه و لنجزینهم باحسن ما كانوا یعملون.» (۱۰)
فاطمه معصومه(ع) از جمله زنانی است كه دراین جهت، گوی سبقت را از دیگران ربوده است؛ چرا چنین نباشد كه با استعداد ذاتی در تحت تعلیم و تربیت دو امام بزرگوار، یعنی پدر آن حضرت، امام موسی بن جعفر(ع) و برادرش، عالم آل محمد امام رضا(ع) بوده است و از خاندانی است كه اصل شجره طیبه هستند. و جمله بلندی كه در زیارت آن حضرت آمده است: «فان لك عندالله شأنا من الشأن» شاهد این مدعاست و این شأن و مرتبت عظیم، مرهون ایمان و عمل صالح است.
۳) فضیلت زیارت آن حضرت
از دلایل روشن بر مقامات بلند معنوی حضرت فاطمه معصومه(ع) روایاتی است كه درفضیلت و اهمیت زیارت آن حضرت رسیده است.
۱) شیخ صدوق در كتاب «ثواب الاعمال» و «عیون الاخبارالرضا»(ع) با سند معتبر از امام رضا(ع) روایت كرده است كه سعدبن سعد اشعری می گوید: «از امام رضا(ع) درباره فاطمه دختر امام موسی (ع) سوال كردم. فرمودند: هركس او را زیارت كند، برای او بهشت است.» و همین روایت را ابن قولویه در كناب كامل الزیارات روایت كرده است.(۱۱)
۲) امام جواد(ع) می فرماید: «من زار عمتی بقم فله الجنه ؛(۱۲) هر كس عمه من را در شهر قم زیارت كند برای او بهشت است.»
۳) علامه مجلسی از «تاریخ قم» نیز روایتی به نقل از امام صادق(ع) به این مضمون نقل كرده است(۱۳)
قطعا برای زیارت انسان های عادی بهشت واجب نمی شود آن هم از سه امام معصوم كه به همین مضمون باشد. از این روایات صحیح و معتبر كه در فضیلت زیارت آن جناب رسیده، به روشنی استفاده می شود كه مقامات معنوی فاطمه معصومه(س) همان مقامات بندگان حقیقی و خالص خداوند، نظیر مقاماتی كه پیشوایان معصوم دارند، است.۴) مقام عظمای شفاعت
از اموری كه بر علو مقام و مرتبت بسیار بلند آن حضرت نزد خداوند متعال دلالت می كند و اینكه ایشان هم ردیف با مرتبه معصومین می باشد، این است كه خداوند مقام شفاعت را به آن حضرت كرامت كرده و تمام شیعیان به شفاعت ایشان وارد بهشت و كرامت الهی می شوند.
محدث قمی(ره) در شرح حال آن حضرت از كتاب «مجالس المؤمنین» قاضی نورالله شوشتری شهید روایت كرده كه امام صادق می فرماید: «از برای خدا حرمی است و آن مكه مكرمه است و از برای رسول خدا(ص) حرمی است و آن مدینه و از برای امیرالمؤمنین(ع) حرمی است و آن كوفه است. آگاه باش كه حرم من وحرم اولاد من در قم است. آگاه باش قم كوفه صغیره است و همانا برای بهشت هشت در است كه سه در آنها به سوی قم باز می شود و وفات كند در قم زنی كه از اولاد من است. نام او فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) است كه داخل بهشت می شوند به سبب شفاعت او از جمیع شیعیان من».(۴۱)
جمله شریفه ای در زیارت نامه آن حضرت رسیده است كه زائر از ایشان درخواست می كند: «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فان لك عندالله شأنا من الشأن؛ ای فاطمه! برای من شفاعت در بهشت شفاعت كن؛ زیرا برای توست در نزد خداوند مقام بسیار بزرگ و با عظمت كه غیر از خدا كسی نمی داند.» كه این عبارت بر مقام شفاعت آن حضرت دلالت می كند. و كلمه شأن برای تفخیم و عظمت آن حضرت آمده است.
۵) وجود فضایل نفسانی و ملكات فاضله
از دلایل عظمت روحی و مقامات معنوی و اینكه آن بزرگوار از جمله مقربان است، وجود اخلاق حسنه و صفات جمیله، مانند: صبر و تحمل و استقامت در راه خدا و رضا بر رضای الهی و تسلیم در مقابل قضا و قدر الهی است كه ایشان در طول عمر كوتاه خود به این صفات و نظایر آنها مشهورند.
آنچه قابل توجه است اینكه همه فرزندان شریف امام موسی(ع) به ظلم ها و فشارهایی كه از ناحیه دشمنان مثل خلفای بنی عباس وارد می شد مبتلا شدند و مهم تر از همه زندانی شدن امام موسی(ع) توسط هارون برای مدت طولانی بود كه همه فرزندان حضرت از فراق و دوری و مصیبت پدرشان در رنج شدید بودند.
از همه بالاتر مصیبت شهادت آن حضرت در زندان بغداد توسط عمال هارون الرشید و بعد از آن حكومت فرزندش مأمون است كه بسیار شخص زیرك و شیطانی بوده است و در زمان او فرزندان موسی بن جعفر(ع) تبعید شده، در بلاد اسلامی آواره شدند و عده زیادی به شهادت رسیدند، مانند: احمدبن موسی شاه چراغ و برادران و برادرزادگان آن حضرت كه هر كدام داستان غم انگیزی دارند.
از مصایب مهم، هجرت اجباری بزرگ این خاندان، امام رضا(ع) است كه هر یك از این امور برای حضرت معصومه(س) و فرزندان موسی بن جعفر(ع) طاقت فرسا بوده است كه آن بزرگواران به جان خریدند و برای رضای خدا صبر پیشه كردند و با این كار عظمت روحی و جلالت قدر اولاد موسی بن جعفر(ع) برای همگان روشن گردید.
حضرت معصومه با تلاش های خود و مجاهدت های طاقت فرسا، حقیقت اسلام و مذهب شیعه امامیه را حفظ و حراست كردند. شاهد آن هجرت مهم و غریبانه و ارتحال آن حضرت در شهر مقدس قم است كه نشان دهنده فضایل نفسانی و صبر و استقامت آن مخدره جلیله است.
گرچه به ظاهر این هجرت به منظور دیدار با برادرش امام علی بن موسی الرضا(ع) بوده كه حتما با عده ای از برادران و محارم صورت گرفته است، اما جنبه های سیاسی هم بر این هجرت مترتب بوده است و می تواند از یك جهت به منظور پشتیبانی از ولایت عهدی امام رضا و از جهت دیگر افشای مكر و خدعه مأمون باشد، ولی قضا و قدر الهی بر این تعلق گرفته بود كه آن بزرگوار در بین راه به عالم ملكوت پرواز كند و به دیدار برادر نایل نیاید؛ چنان كه از امام رضا(ع) نقل شده آن حضرت به حضرت فاطمه معصومه(ع) خبر داده بودند كه «تو قصد خراسان می كنی، لكن در ساوه كه می رسی، مریض خواهی شد و در قم وفات خواهی كرد».(۱۵)
شهرت آن سیده جلیله به لقب معصومه در میان مسلمانان و اهل تاریخ و حدیث بی جهت نیست، بلكه متناسب با مقام بلند عصمت است كه آن بانوی بزرگ تاریخ دارا بوده است و هیچ گونه تعجبی در مطلب نیست؛ چون در جای خودش ثابت شده است كه مقام عصمت تنها به پیامبر و امام اختصاص ندارد، بلكه مردان و زنان دیگری هم به این مقام بلند نایل آمده اند، مانند: حضرت مریم كه خداوند شهادت به طهارت او داده است. چون ملاك تقرب انسان به مقام قرب الهی، رعایت تمام احكام و دستورهای خدای متعال است كه از راه ریاضت و مجاهدت در راه خدا به دست می آید.
این بانوی بزرگ اسلام نمونه كامل زهد و تقوا و عفاف و عبادت و دعا و راز و نیاز با خداوند متعال بوده است؛ حتی دوران كوتاهی كه در قم در حال حیات بوده اند، عبادت او زبانزد عام و خاص بوده و محراب عبادت ایشان در خانه موسی بن خزرج كه در محله میدان میر واقع است، شاهدی بر این مدعا است كه بعد از چند قرن مورد طواف و زیارت ارادتمندان اهل بیت(ع) می باشد؛ در حالی كه مدت اقامت ایشان در قم، هفده یا شانزده روز بیشتر نبوده است و در این مدت بیمار و مشغول معالجه و مداوا بودند.
۶) كرامات آشكار
یكی از دلایل مقامات بلند معنوی و قرب حضرت فاطمه معصومه(ع) بروز كرامات باهره ای است كه از آن سیده جلیله صادر شده است این كرامات بسیار است و هر ساله از آن حضرت بروز می كند و این امری است كه جای انكار ندارد و به حد تواتر رسیده است.
كسی كه معجزات و كرامات از او صادر شود، قطعا از اولیای خدا و صاحب مقامات عالیه معنوی در حد معصومین است كه در اثر قرب الهی دعای او مستجاب است و خدای متعال او را واسطه فیض خود قرار داده است؛ همان گونه كه امامان ما این چنین بودند و از جمله این بزرگان حضرت فاطمه معصومه(ع)، دختر امام موسی بن جعفر(ع) است كه تمام شیعیان عالم، خاصه شیعیان ایران و بالاخص ساكنان جوار قبرش از فیض او بهره های فراوانی برده و می برند.
● غریب چون برادر
با وجود آنكه آن مخدره بیمار بوده، ولی مشغول عبادت پروردگار عالم بوده و محراب عبادتش در قم تاامروز موجود است و تا وقتی كه ندای «یا ایتها النفس المطمئنه » را اجابت و دار فانی را وداع نمود به همین حالت، مشغول عبادت بود و آخرالامر امید آن مظلومه معصومه مبدل به ناامیدی شد و به وصال برادر نرسید و در شهر غربت با دلی پر از غم و غصه وفات نمود.(۱۶)
صاحب تاریخ قم گوید: «حدیث كرد مرا حسین بن علی بن بابویه از محمد بن الولید كه چون فاطمه معصومه(ع) وفات كرد، او را غسل دادند و كفن كردند و حركت دادند او را و بردند به بابلان و گذاشتند او را نزدیك سردابی كه برای او كنده بودند. پس آل سعد با هم گفتگو كردند كه كیست داخل سرداب شود و جنازه بی بی را دفن نماید؟ بعد از گفتگوها رأی ایشان بر آن قرار گرفت كه خادمی بود برای ایشان به غایت پیر كه نامش قادر بوده و مرد صالحی بوده او متصدی دفن شود. چون فرستادند عقب آن شیخ صالح، دیدند دو نفر سوار كه دهان خود را بسته بودند به لثام به تعجیل تمام از جانب رمله، یعنی ریگزار پیدا شدند. چون نزدیك جنازه رسیدند، پیاده شدند و نماز بر آن مخدره خواندند و داخل سرداب شدند و او را دفن كردند و بیرون آمدند و سوار گشتند و رفتند و كسی نفهمید كه اینان چه كس بودند».(۱۷)
این جریان نشان دهنده اوج كمال و تقرب آن حضرت به خداوند متعال است؛ چون این سیده جلیله كه در شهر غربت از دنیا رفته محرمی نداشته است كه او را به خاك بسپارد، خداوند متعال كسانی را كه محرم بوده اند فرستاد كه با این جلالت و عظمت متكفل دفن و نماز او بشوند.

پانوشتها در سرویس معارف موجود است.
علی محامد یزدی

منبع : روزنامه کیهان