در معرفی کتاب تفسیری بر هفت پیکر نظامی نوشته مایکل بری

رشته های پنهانی هستند که نظامی را به بزرگ ترین آفرینندگان غرب پیوند می دهند... نظامی بی تردید به آذربایجان زادگاهش و نیز به دلیل اقتباس های بسیار کهن از نوشته هایش به دست شاعرانی مانند شیخی، فضولی، نوایی یا امیرخسرو دهلوی به خوانندگان ترک، ازبک، پاکستانی و هندی تعلق دارد. اما نظامی هم چنین به واسطه وسعت قوه خیال و ژرفای هوشمندی اش به تمامی بشریت تعلق دارد. هرگونه بررسی پیرامون نظامی همانند هرگونه بررسی پیرامون دانته و شکسپیر چیزی جز بزرگداشت نیست.
● بخشی از مقدمه مایکل بری
کتاب تحقیقی و تحلیلی «تفسیر بر هفت پیکر نظامی» نوشته مایکل بری یکی از مهم ترین آثار منتشر شده در روزهای پایانی سال گذشته بود. مایکل بری که تخصص قوم شناسی و تاریخ نویسی دارد یک امریکایی مقیم فرانسه است که بخش عمده یی از عمر خود را صرف شناخت حوزه های فرهنگی آسیای میانه کرده است. او به دلیل تسلط به زبان های عربی و فارسی و حضور طولانی در کشورهایی مانند افغانستان با ادبیات کلاسیک فارسی که در ساختار فرهنگی این منطقه تاثیر غیرقابل انکاری داشته آشنا شده و در این میان آثار نظامی گنجوی او را سخت خوش آمده است. این روند شناخت در پی تحقیق در باب معماری اسلامی به وجود آمده است. به طوری که او هفت پیکر نظامی را کلید شناخت معماری و بخش عمده یی از مینیاتور اسلامی می داند. مایکل بری در سال ۱۳۸۰ خورشیدی متن هفت پیکر را از فارسی به فرانسه ترجمه کرده و آن را توسط نشر معتبر گالیمار منتشر می کند. تفسیری که او بر هفت پیکر نوشته است بحق یکی از خواندنی ترین آثاری است که در باب این شاعر باشکوه ایرانی نوشته شده و توسط جلال علوی نیا به فارسی برگردانده شده است. مایکل بری آثار دیگری نیز در حوزه ادبیات و معماری ایرانی - اسلامی منتشر کرده که جوایز معتبری را هم از آن خود کرده اند.
● نظامی و دیگر هیچ
کتاب تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی با مدنظر قرار دادن یک مشی ترکیبی نوشته شده است. از آنجایی که این کتاب برای خواننده غربی تدوین شده، جزئیات فراوانی در باب قصه های نظامی، زندگی بسیاری از شخصیت های واقعی وارد شده به هفت پیکر و هم چنین ساختار مینیاتور ایرانی در آن وجود دارد. اما این جزئیات که بخش کوچکی از آن نیز درباره شخص شاعر است برای خواننده امروز ایرانی که آن چنان بازخوانی یی از نظامی انجام نداده است بسیار مفید و پراهمیت است. در یک مختصات کلی، کتاب بری با طرح خلاصه یی از شکل تاریخی دوران قبل و معاصر نظامی و اشاره به ریشه های آفرینش و منابع داستانی این شاعر تصویر نسبتاً شفافی از او ارائه داده و سپس در اهمیت هفت پیکر - که به هفت گنبد نیز مشهور است - می نویسد. در بخش های بعدی نیز روایتی از هر یک از بخش های هفتگانه کتاب به دست می دهد و در هر بخش به نقل برخی ویژگی های فکری، داستانی و تصویری روایت می پردازد. کتاب فصل های دیگری نیز دارد که عمدتاً به شرح باورهای سمبلیک، تصویری و ساختاری این شاهکار ادبیات ایران می پردازد. از مهم ترین و خواندنی ترین این فصل ها باید به فصل تاثیر نظامی و رابطه او با «هزار و یک شب» اشاره کرد. چنین کلیتی که با زبانی شیرین، جزیی نگر و در عین حال علمی نوشته شده است این کتاب را به یکی از مهم ترین آثاری تبدیل کرده که می تواند خوانش و درک مخاطبان ایرانی را نسبت به نظامی تغییر دهد. اهمیت این کتاب در این است که تلاش شده ساختار تصویری مینیاتور را با استفاده از تاثیر هفت پیکر روایت کند و این یکی از ابعادی است که حداقل در سال های اخیر کمتر در باب آن بحث شده است. شاید گزاف نباشد اگر بگوییم کتاب ارزشمند مایکل بری می تواند تصویری دیگرگونه از نظامی برای خواننده ایرانی به دست دهد.
● شاعر روایت های بزرگ
تصویری که مایکل بری از نظامی با محوریت قرار دادن منظومه هفت پیکر می آفریند، او را در تعامل و تقارن با بسیاری از شاعران و متفکران بزرگ جهان قدیم قرار می دهد. بری بدون بروز مشی احساساتی و اغراق آمیز این بحث را پیش می کشد که چطور شاعری مانند نظامی با واسطه هایی چند بر شکسپیر انگلیسی تاثیر گذاشته یا نوآوری های اش در حوزه شناخت طبیعت او را از مقام یک شاعر پارسی گوی صرف خارج کرده و صاحب اندیشه یی موج آفرین می کند. اصلی ترین دغدغه مایکل بری، درک احوالات شخصی این مرد تنهاست که در سال های قرن ششم هجری و در اوج دوران تصوف از مدار پندگویی و اخلاق مداری صرف دور شده و به سمت باورهایی حرکت کرده که در آنها می توان تالمات تاریخی و اومانیستی شاعر را مشاهده کرد. بری در قسمتی از کتابش می نویسد؛ «نظامی گذشته یی دور را ترسیم می کند تا بتواند به دلخواه خیال پردازی کند و در همان حال این دوره به سرآمده - هر چند بسیار آرمانی شده - را به رنگ و روی زمان خود درآورد. نباید فراموش کرد این دوگانگی زمانی یکی از مشخصه های داستان های شوالیه گری نویسندگان هم دوره نظامی مانند کرتین دتووا و ولفرام فن اشنباخ را تشکیل می دهد...» بری با این اعتقاد حرکت داستانی نظامی را از تصویر کردن دوران معاصر به سوی دوران ایران باستان حرکتی کاملاً ژانری و آگاهانه فرض می کند، زیرا با این ترفند نظامی بدون دلمشغولی و هراس می تواند به نقد و بازخوانی ساختار قدرت، عدل و مفاهیم برآمده از عشق و سرمستی بپردازد. حرکتی که در آن نوعی مواجهه و گریز از سانسور روزگارش نیز دیده می شود. اما اهمیت نظامی و هفت پیکر تنها در این منش دیده نمی شود. بری، بافت تصویری نظامی و شکل قصه گویی را نمایشی خارق العاده از یک شاعر دوران رمانس می انگارد که در آن نوآوری های قابل طرح بی شماری مطرح است. به زعم این محقق و رساله نویس شعر او که برآمده است از قرن ها تفکر ایرانی - اسلامی و درک آموزه های یونانی و حتی رومی شکل مستقلی به خود گرفته و باعث شده ما در تقابل با این شاعر، نیازمند شناخت دقیق تر اجزای تصویری و روایی او باشیم. بری مانند بسیاری از محققان و منتقدان تلویحاً بر این فرضیه که نظامی صرفاً شاعر اخلاق است، خط بطلان می کشد و او را در مقام تئوریسین مفاهیم زمینی و خاکی انسانی، تاریخ، سیاست و امر پیچیده قدرت قرار می دهد. اشاره بری به «میانه رو» بودن نظامی گنجوی را می توان تا حدودی هم معنای «محافظه کاری» امروزه دانست. چه این میانه روی هم شاعر را از آمیختن با دربارهای قدرت دور نگاه داشت و هم باعث شد تا صاحبان قدرت و مردم زمانه اش به احترام او برخیزند. در واقع محافظه کاری نظامی در حضورهای اجتماعی از یک سو و طرح مسائل و مفاهیم داستانی از سوی دیگر ما را با شاعر هوشمندی روبه رو می کند که نه چون انوری شوریده بخت دچار خشم قدرت شد و نه مانند فخرالدین اسعد گرگانی متهم به نوشتن اشعاری خلاف اخلاق و عرف جامعه. حرکت نظامی در این میانه است. شاید بی دلیل نباشد صفت «حکیم» که به زعم بسیاری شارحان و استادان ادبیات کلاسیک معادل روشنفکر امروزی است بر سر اسم نظامی می آید. بری به این خاصیت روشنفکرانه و میانه روی نظامی با نگاهی دیگر می نگرد. او می نویسد؛ «نظامی سنی بود اما تنگ نظر نبود. عارف بود ولی تندرو نبود، در ستایش شراب می سرود اما می گفت هرگز لب به شراب نزده است. مانند بسیاری از سرایندگان عارف زمان خود، در زمینه نسبی بودن همه دین ها، رندانه تا مرز کفرگویی پیش می رفت. بی گمان اسلام را برتر از دین های دیگر می دانست. اما آیا در چشم او یک زرتشتی پایبند به مذهب خود، برتر از مسلمان ریاکار نبود؟ دست کم این چیزی است که در آغاز داستان خسرو و شیرین می گوید، که رویدادهایش در دوره شاهان ساسانی پیش از اسلام، یا زرتشتی ها، ستایشگران آتش، رخ می دهند...» این مفاهیم که از سوی مایکل بری مطرح می شوند به رمزگان شناخت نظامی و آثارش اهمیتی دوچندان می دهد و شاید به همین دلیل باشد که مایکل بری نظامی را شاعر تمدن راز می داند.
● گنبدهای هفت گانه
مایکل بری بعد از بحث مبسوطی در باب نظامی دلایل اش در ارجح دانستن هفت پیکر را برمی شمارد؛ اینکه چرا این منظومه نظامی را برای بررسی انتخاب کرده و سپس به تفسیرهای چندسویه اش از هر یک از فصول هفت گانه این کتاب مشغول می شود. احتمالاً می دانید که نظامی آثار مهم دیگری نوشته است که برخی از آنان مانند خسرووشیرین و لیلی ومجنون در میان مردمان شهرت بیشتری دارند. اما هفت پیکر به دلیل دیدگاه جهان بینانه نظامی و قدرت و استحکام و از همه مهم تر نوآوری های غریب روایی اش، الحق، مهمترین اثر این شاعر است. در واقع هفت پیکر را باید نخبه گرایانه ترین اثر این شاعر دانست که در نقطه مقابل اثر دیگر او یعنی «مخزن الاسرار» قرار می گیرد. به زعم مایکل بری تنوع تکنیک ها و بسامد اندیشه و سیلان فکری دوره نظامی و پیش از او در این اثر به حدی است که باید اذعان کرد، نظامی مطالعه و ممارست فراوانی برای خلق اش داشته است. از سوی دیگر هفت پیکر چنان تاثیری بر شور اندیشه بعد از خود گذاشت که بارها و بارها تلاش هایی برای نوشتن اثری بر پایه و شیوه آن صورت گرفت. مایکل بری که از کشف این اثر کمی هیجان زده است، این طور می نویسد؛ «هفت پیکر شاهکار نظامی است. زیبایی شناسی اش که بی اندازه اسلامی است به منبت کاری یک حقه جواهر شباهت دارد که خط های متقارنش یکدیگر را قطع می کنند تا به گونه یی سرگیجه آور سردرپی هم بگذارند.» یا در جایی دیگر مدعی می شود که «این اثر ساخته دست استادی است در نهایت پختگی؛ ژرف ترین اندیشه های نظامی از رهگذر ظرافت دقیق شکل، که به کمال دست یافته است در این اثر همچون گوهری می درخشند.» این هیجان زد گی برآمده از درک ساختار تصویری منحصر به فردی است که بری به تفصیل در باب آن نوشته است. در واقع تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی بازخوانی و یافتن شکل خاصی از زیبایی شناسی است که درک آن می تواند در لذت بردن از نظامی و شعرش موثر باشد. اینکه هفت پیکر شکل ادبی شده افسانه های پرشمار ایرانی است تنها صورت قضیه است و مایکل بری بر آن است که علاوه بر ارائه خوانش های متفاوت و گوناگون در باب داستان های نظامی و شخصیت های واقعی و خیالی اش به مولفه یی برتر و اصلی تر که همان شکل فکری و اندیشمندانه نظامی در باب عناصر مختلف پیرامون و مهم تر از همه «تاریخ» است اشاره کند. شاید بیراه نباشد اگر بگوییم نظامی شاعری است که بسیار در باب تاریخ و چارچوب های برآمده از آن اندیشیده است؛ تاریخ نه به عنوان یک ظرف زمانی بلکه در هیئت یک مفهوم نهایی در شناخت روح انسان ایرانی. و این چیزی است که این شاعر را در مقام یک حکیم و روشنفکر متفاوت از زمانه اش قرار داده. مایکل بری با مدد از همین پشتوانه به سراغ نظامی رفته و ابعاد مختلف شعرش در هفت پیکر و به خصوص تاثیرش در تصویر گری اسلامی را شرح داده است. کتاب بری مخاطبان عام را نیز با نظامی آشتی خواهد داد و این از جنبه های مهم نگاه و ساختار تفسیری مطرح شده در آن است.

مهدی یزدانی خرم

منبع : روزنامه اعتماد