کودکان خیابانی؛ چالش‌ها و راهکارها

پدیده کودکان خیابانی یکی از مشکلات اسیب زای اجتماعی است که از دیربازدر سراسر جهان وجود داشته و در سال های اخیر به دلایل گوناگون در کشور ما نیزافزایش یافته است.
پدیده کودکان کودکان خیابانی یکی از مشکلات اسیب زای اجتماعی است که از دیربازدر سراسر جهان وجود داشته و در سال های اخیر به دلایل گوناگون در کشور ما نیز افزایش یافتهاست. درکشور ما نیز این پدیده با ویژگی های دو گانه اش ،دیرپایی ،گستردگی و ضرورت توجه به ان مطرح گردید . لذااین مقاله بر اساس پژوهشی در ارتباط با وضعیت کودکان خیابانی درشهر تهران انجام شده است .
این پژوهش با استفاده از پرسش نامه محقق ساخته و مصاحبه باکودکان و خانواده های انان ونظر خواهی از صاحب نظران وکارشناسان از طریق روشن دلفی انجام گرفته است.
▪ پژوهش حاضر پنج محور را که از جمله مسائل مهم در زمینه کودکان خیابانی است را مورد بررسی قرار داده است:
۱) کودکان خیابانی چه کسانی هستند ؟
۲) چرا توجه به کودکان ضرورت دارد ؟
۳) چه عواملی در ایجاد این پدیده موثر است ؟
۴) چه اقداماتی دراین زمینه از طرف سازمان های دولتی وغیردولتی وبین المللی انجام شده است ؟
۵) چه راهکارهایی برای کاهش این پدیده مناسب است ؟
اینک محورهای پنج گانه را به اختصار مرور می کنیم .
۱) کودکان خیابانی چه کسانی هستند ؟
کودکان خیابانی طیف گسترده ای را با شراط متفاوت تشکیل می دهند که تعریف مشخص انها اولین چالش در برابر ماست.
▪ براساس تعاریف سازمان های بین المللی (سازمان بهداشت جهانی یونیسف واژانس بین المللی کودکان خیابانی )کودکان خیابانی را می توان بر اساس وضعیت زندگی انها به چهار گروه تقسیم کرد:
۱) کودکان بی خانمان که خانه وخانواده ندارندودر خیابان زندگی می کنند .این کودکان را اصطلاحا کاتن می گویند.
۲) کودکانی که دارای خانه وخانواده هستند وبه دلایلی مختلف از خانواده خود جدا شده اند و تنها به صورت گروه های کوچک و گاه زیر پوشش باند های مربوط زندگی می کنند.
۳) کودکانی که قبلا بی خانمان بوده اند اما در حال حاضر در سر پناه ها و مراکز حمایتی نگهداری می شود.
۴) کودکانی که دارای خانواده هستند و با خانواده خود زندگی می کنند. اما به دلایل مختلف وعمدتا فقر خود رادر خیابان می گذارنند.
▪ این گروه از کودکان به دو دسته تقسیم می شوند.
الف) گروهی از انان در خیابان به کارهای مختلف می پردازند(فرش گل.روزنامه.ادامس .زباله گردی .واکس زنی و...)
این گروه کودکان کار وخیابان را تشکیل می دهند.
ب) گروه دیگر به تنهایی یا همراه پدر ومادر خود به گدایی مشغولند وبرخی از انها در سنین بسیار کم به عنوان ابزار برای تکدی گری مورد سوء استفاده قرار می گیرد. همه این کودکان باتفاوتهایی که با یکدیگر دارند در موارد زیر مشترک اند.
ـ بیشترین وقت خود رادر خیابان می گذرنند
ـ از حقوق اساسی خود (اموزش.تغذیه.بهداشت.امنیت.و...)محرومند.
ـ به علت حضور طولانی در خیابان مشکلات واسیب های فراوانی راتجربه می کنند.
براساس پژوهش انجام شده بیشترین گروه کودکان خیابانی در تهران کودکانی هسنتد که در خانه و خانواده خود زندگی می کنند(۸۳درصد). بیشتر این کودکان به علت فقر به کار وگدایی مشغولند (۷۸درصد کار و۲۱درصد گدایی). دردرجه دوم کودکانی قرار دارند اما به دلایل مختلف از انها جدا شده وتنها با جمع زندگی می کنند. (۱۱درصد)بیشتر این کودکان نیز به کار در خیابان مشغولند.
۲) چرا توجه به کودکان خیابانی ضروری است؟
دومین چالش ضرورت توجه به کودکان خیابانی است که در کشور ما مدتی مورد انکار بوده و اینک به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده است.
کودکان خیابانی پدیده ای رشد یابنده در جهان ودر کشور ماست. بر اساس امارهای موجود حدود صد میلیون کودک خیابانی در جهان وجود دارد. در کشور ما امار دقیقی از کودکان خیابانی در دست نیست. امارهای رسمی تعداد این کودکان را حدود بیست هزار نفر اعلام کرده است. بهزیستی امارکودکان خیابانی جمع اوری شده در سال ۸۲ را تعداد ۳۰۱۸۸ نفر اعلام کرده است. با توجه به امارهای زیر تعداد کودکان کار و خیابان بسیار فراتر از امار اعلام شده رسمی میباشد.
در سال ۱۳۸۲ بنا به اظهار وزیر اموزش و پرورش ۳۵۰۰۰۰ دانش اموز ترک تحصیل کرده و تعداد ۱۵۰۰۰۰ نفر فرصت ثبت نام پیدا نکرده و از تحصیل بازمانده اند. بدون تردید تعداد زیادی از این افراد کودکان کار و خیابان را تشکیل می دهند. براساس اظهارات مسئولان رسمی دوازده میلیون نفر در فقر مطلق به سر می برند. طبیتا تعدادی از این افراد کودکانی هستند که به کودکان کار وخیابان می پیوندند. با توجه به این امارها پدیده کودکان کار و خیابان در جامعه ما رو به توجه کافی دارند.
کودکان اسیب پذیرند و قادر به دفاع از خود نیستند و نیاز به حمایت و کمک بزرگسالان دارند کودکان خیابانی به علت شراط خاص زندگی خود اسیب پذیری بیشتری دارند.
▪ مروری کوتاه بر امارهای موجود وسعت اسیب پذیری کودکان را در جهان نشان می دهد.
ـ ۱۰۰ میلیون کودک خیابانی در جهان زندگی پر رنجی را می گذرانند.
ـ ۲۵۰ میلیون کودک زیر سن قانونی کار در کشورهای جهان سوم به کار مشغولند.
ـ ۱۵۰ میلیون کودک در جهان از سوء تغذیه رنج می برند.
ـ ۱۰ میلیون کودک زیر ۵ سال هر سال در کشورهای در حال رشد از بیمارهای قابل پیشگیری و درمان جان خود رااز دست می دهند.
ـ بیش ازنیمی از کودکان افریقایی از بیماری های ناشی از الودگی اب و بهداشت رنج می برند.
ـ حدود یک چهارم از هفده میلیون نفر از کسانی که به علت بیماری ایدز فوت کرده اند کودک بوده اند .
اثار زیانبار این اسیب ها تنها به دوران کودکی منحصر نمی شود و تا بزرگسالی نیز ادامه می یابد و جامعه را از وجود انسانهای کار امد و شایسته محروم می سازد.
کودکی دوران حساس رشد و پرورش انسان است و توجه به این سالهای مهم و فراهم ساختن امکانات مناسب به منظور ایجاد زندگی بهتر برای کودکان از وظایف اساسی ماست. طبیتا چنین کودکانی امکان رشد و پیشرفت خود و جامعه را بیشتر فراهم میسازند.
پژوهش انجام شده در مورد پیامدهای زیان بار پدیده کودکان خیابانی نشان میدهد که این کودکان در تمام جنبه های اساسی رشد (رشد جسمی حرکتی عاطفی روانی اجتماعی و ذهنی ) دارای مشکلاتی میباشند . از نظر رشد جسمی حرکتی بین ۶۰ تا ۸۴ در صد کودکان خیابانی با مشکلاتی مانند کم خونی کاهش قد و وزن بیمارهای مربوط به دهان چشم قلب گوارشی پوست وسوءتغذیه روبرو هستند. از نظر رشد ذهنی بین ۱۷ تا ۵۶ درصد انان دارای مشکلاتی مانند بیسوادی مشکلات گفتاری کمبود توجه وتمرکز مشکلات یادگیری وکمبود شناخت محیط پیرامون خود هستند. از نظر رشد عاطفی هیجانی بین ۴۰ تا ۸۹ درصد انان از مشکلاتی مانند احساس کم ارزشی بیقراری و ناارامی انتقام جویی بدبینی افسردگی ترس و ناامنی بحران هویت واضطراب رنج می برند. از نظر رشد اجتماعی بین ۳۷ تا ۸۰ در صد انان مشکلاتی مانند پرخاشگری خشونت ناسازگاری سرقت سوءاستفاده جنسی تخریب تمایل به بزهکاری اعتیاد و خرید وفروش مواد مخدر ومشکل در برقراری ارتباط مناسب با دیگران را دارا هستند.
۳) چه عواملی در ایجاد پدیده کودکان خیابانی موثر است؟
اصولا در ایجاد مشکلات اجتماعی به علت پیچیدگی انها یک عامل موثر نیست بلکه مجموعه ای از عوامل به درجات گوناگون تاثیر کذار است. به طور کلی چهار عامل در ایجاد مسائل اجتماعی موثر است.
▪ عوامل اقتصادی مانند فقر بی عدالتی ییکاری فاصله طبقاتی زیاد در جامعه توزیع ناعادلانه ثروت و .....
▪ عوامل فرهنگی و اجتماعی از جمله ترکیب ساختار وازدیاد جمعیت مهاجرت جنگ تغییر ارزش های اجتماعی و فرهنگی فاصله بین نسل هاو تضاد های اجتماعی و نارسایی وکمبود قوانین حمایتی از کودکان وجود نگرش ها وباورهای نادرست و تبعیض امیز از جمله نگرش به کودک به عنوان منبع درامد خشونت با کودکان نبود سامانهای حمایت از کودکان و....
▪ عامل خانوادگی مانند خانواده های پر جمعیت گسسته وپر تنش سابقه بزهکاری و اعتیاد در خانواده نا اگاهی والدین از نیازهای مناسب با انها و....
▪ عوامل فردی یا زیستی روانی مانند ویژگی های شخیتی کودکان ظرفیت روانی و توانمندی کودکان در بر خورد با مشکلات زندگی بحران بلوغ و تاثیرات ان و.... این گروه از عوامل خود تحت تاثیر عوامل اقتصادی فرهنگی اجتماعی و خانوادگی قرار دارند.
در پژوهش انجام شده در مورد میزان تاثیر گذاری این عوامل در ایجاد پدیده کودکان خیابانی در کشور ما نشان داده شده که عوامل چهارگانه موثر بوده اند اما در درجه اول عوامل اقتصادی و سپس عوامل خانوادگی به ویژه رفتار نامناسب با گودکان نقش موثری در ایجاد این پدیده دارند.
اکثریت کودکان خیابانی برای کسب در امد و کمک به خیابان می یایند. تاثیر فقر در پیدایش این پدیده نکته مهمی است که در انتخاب راهکارهای مانسب برای کاهش این پدیده باید مورد توجه قرار گیرد.
۴) چه اقداماتی در ارتباط با کودکان خیابانی در کشور ما انجام شده است؟این اقدامات را که از جمله چالش های موجود در این زمینه است میتوان در سه سطح مورد بررسی قرارداد:
الف) اقدامات انجام شده توسط سازمانهای دولتی:این اقدامات از سال ۷۷ توسط سازمان بهزیستی با همکاری شهرداری وزارت کشور و سازمان مدیریت به شرح زیر انجام شده است.
▪ تشکیل ستاد ساماندهی کودکان خیابانی
▪ جمع اوری کودکان خیابانی در تهران
▪ تاسئس مراکزی برای نگهداری کودکان خیابانی همراه با اموزش هایی برای انان
▪ ایجاد مراکز مداخله در بحران در تهران و استان ها
▪ برگزاری همایش هایی در ارتباط با کودکان خیابانی
▪ ایجاد ارتباط با سازمان های غیردولتی و بین المللی (یونیسف)و برنامه های مشترک با انها
ب) اقدامات انجام شده توسط سازمانهای غیردولتی:
▪ ایجاد مراکز باز برای اموزش کودکان خیابانی و ارتباط با خانوادهایانان در تهران
▪ انجام پژوهش هایی در ارتباط با کودکان خیابانی
▪ برگزاری همایش کارگاه نمایشگاه در ارتباط با کودکان خیابانی و حساس سازی و اگاهسازی مردم نسبت به این مساله
▪ ارتباط و همکاری با سازمانهای دولتی و یونیسف .
ج) اقدامات انجام شده توسط یونیسف :
▪ برگزاری کارگاه های اموزشی در ارتباط با کودکان خیابانی
▪ انجام یک پژوهش درمورد کودکان خیابانی
▪ ارتباط با سازمانهای دولتی و اجرای طرح های مشترک با انها
▪ حمایت های مالی و فنی از اقدامات سازمانهای دولتی از جمله فراهم کردن امکانات سفرهای مطالعاتی بع منظور استفاده از تجربیات سایر کشورها دراین زمینه
▪ ارتباطو همکاری با سازمانهای غیر دولتی
۵) چه راهکارهایی برای کاهش پدیده کودکان خیابانی وجود دارد؟
ارائه راهکارها یکی از چالشهای مهم در ارتباط با کودکان خیابانی است. پیش از بیان راهکارها لازم است به نکات زیر توجه شود:
▪ تاخیر در انجام اقدامات در ارتباط با کودکان خیابانی. سالها سازمانهای دولتی که مسئول انجام اقدامات در این زمینه بودند وجود کودکان خیابانی رانکارمیکردند. پس از چند سال واقعیت موجود را پذیرفتند و از ان زمان به فکر انجام اقداماتی برای کاهش این پدیده افتادند .
▪ ضرورت ارزشیابی اقدامات انجام شده توسط سازمانهای دولتی غیردولتی و یونیسف به منظور اطلاع دقیق از نتایج این اقدامات و مشکلات موجود و ارائه راهکارهای مناسب .
▪ تاکید برامر پیشگیری به منظور جلوگیری از باز تولید کودکان کاروخیابان .
▪ توجه به عوامل ایجاد کننده پدیده کودکان خیابانی و اولویت های ان واتخاذ راهکارهای مرتبط با ان .
▪ کاهش تمرکز بر کلان شهرها وتوجه به شهرها وروستاها به عنوان منابع باز تولید این کودکان .
تاکید بر توجه به شرایط موجود در جامعه ما پدیده کودکان کار و خیابان را نمیتوان کاملا از بین برد بلکه میتوان ان را کاهش داد وکاهش ان نیز به صورت ضربتی و بااجرای چند طرح بلکه به شکل یک جریان و فرایند در قالب راهکارهای بلند مدت میان مدت وکوتاه مدت عملی خواهد بود. با توجه به این نکات بر اساس پژوهش انجام شده راهکارهای زیر درسه سطح (کلان میانی خرد )و در سه بعد زمانی (بلند مدت میان مدت و کوتاه مدت )ارائه می شود :
الف) راهکارهای بلند مدت در سطح کلان شامل
▪ فقرزدایی
▪ تامین رفاه و عدالت اجتماعی
▪ کاهش تبعیض طبقاتی با توجه به موثر عامل فقر در ایجاد پدیده کودکان خیابانی
توجه به اموزش همگانی به ویژه والدین به منظور تغییر نگرش های نامطلوب نسبت به کودکان و بازسازی فرهنگی جامعه به ویژه اعتیاد و بزهکاری تاکید کاهش مشکلات اجتماعی از جمله افزایش جمعیت مهاجرت بیماری روانی و... بدیهی است تحقق این روش ها نیاز به برنامه ریزی در سطح کلان جامعه دارد مستلزم تغییراتی در ساختارهای اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جامعه است.
ب) راهکارهای میان مدت کوتاه مدت درسطح سازمانهای دولتی و غیردولتی مرتبط با کودکان شامل موارد زیر :
▪ تدوین قوانین حمایتی وبازنگری در برخی از انها در ارتباط با کودکان کار و خیابان
▪ نظارت بر اجرای دقیق قوانین موجود در مورد کودکان از جمله قانون کار پیمان نامه حقوق کودک قانون حمایت از کودکان ونوجوانان و مقاوله نامه ۱۸۲ سازمان بین المللی کار که همه انها به تصویب رسیده است.
▪ ایجاد شبکه یا نظام یکپارچه حمایت از این کودکان به منظور هماهنگی بین سازمانهای دولتی و غیردولتی مرتبط جلوگیری از دوباره کاری و ارائه خدمات مناسب به کودکان
▪ سامندهی مناسب کودکان کار و خیابان
از سال ۱۳۷۷ تاکنون به دفعات "جمع اوری" کودکان کار و خیابان به عنوان ساماندهی انان انجام گرفته است که جز صرف هزینه و ایجاد مشکلات برای کودکان نتایج مثبتی برای انان نداشته است. ساماندهی درست کودکان کارو خیابان شامل موارد زیر است:
۱) شناسایی کودکان خیابانی و انواع ان از نظر نحوه زندگی برای پاسخگویی به نیازهای مشخص انان. بر اساس پژوهش انجام شده حدود ۸۳ درصد این کودکان با خانواده های خود زندگی میکنند بنابراین "جمع اوری" انها مشکل راحل نمی کند.
۲) ارتباط با خانواده های این کودکان انجام حمایت های مالی قانونی اموزشی درمانی مشاوره ای و مددکاری از طریق ارائه خدمات لازم
۳) ایجاد مراکز حمایتی مناسب به صورت باز و ازاد هدفمند و با برنامه جامع اموزشی به منظور حمایت و ارائه خدمات لازم و داوطلبانه به کودکان. تجربه نشان داده که ایجاد مراکز باز برای حضور داوطلبانه کودکان کار و خیابان که از طرف سازمان های غیر دولتی انجام شده است بر عکس مراکزدولتی مورد استقبال فراوان این کودکان و خانواده های انان قرار گرفته است به ویژه که از این طریق می توان به شناسایی انان نیز اقدام کرد
۴) استفاده از مددکاران اجتماعی در همه مراحل ساماندهی برای جذب داوطلبانه به مراکز حمایتی به جای استفاده از نیروی انتظامی برای جلب انان
۵) ایجاد سر پناه ها در محل کار و زندگی کودکان کار و خیابان برای مراجعه داوطلبانه کودکانی که با خانواده خود زندگی نمی کنند و نیاز به خدمات گوناگون دارند.
۶) جلوگیری از بدترین اشکال کار کودک در خیابان و سایر اماکن با توجه به پذیرش مقاوله ۱۳۲ سازمان بین المللی کار و نیز قانون کار ایران ساعات طولانی کار در خیابان انواع سوءاستفاده از کودکان کارهایی مانند زباله گردی و.... مغایر با این مقاوله نامه و قوانین مربوط به کار کودکان است
۷) برخوردار کردن کودکان کار و خیابان از بیمه تامین اجتماعی با این امید که با انجام این اقدامات بتوانیم در کاهش پدیده کودکان کار و خیابان گام های موثری برداریم .

منابع
۱. برنیک باربارا رهنمودهایی جهت طراحی مراکز برای بچه های خیابانی
۲. لونشاتاین سوزان سه برنامه برای کودکان خیابانی در شهر ریودوژانیر
۳. قاسم زاده فاطمه بررسی وضعیت کودکان خیابانی در تهران
۴. مایرز ویلیام بررسی روشهای گوناگون مبارزه باکار کودکان در کشور های در حال توسعه

منبع : سایت لینکستان