جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


تاریخچه کاربرد سفید روی در ایران


تاریخچه کاربرد سفید روی در ایران
از پیشینه تهیه آلیاژ سفیدروی در ایران شواهد مكتوب جندانی در دست نیست .ابوالقاسم كاشانی در كتاب خود عرایس الجواهر و نفائس الاطائب به سفیدروی اشاره كرده است ( ر.ك. به ص ۴ ) . ابوالقاسم كاشانی در مورد پیدایش این آلیاژ آورده است :
(( چون در زمان حجاج خوردن و آشامیدن در ظروف سیمین وزرین منع شده بود ، حكما و صنعتگران ظروفی از سفیدروی ساختند )) كه در اصل طلا و نقره نبود ، ولی ظاهری با همان رنگ و جلا و زیبایی داشته است .
نمونه هایی كه در مناطق مختلف به دست آمده بیانگر آن است كه تهیه آلیاژ سفیدروی از دیرباز در ایران شناخته شده است . این آلیاژ گاهی به نام هفت جوش خوانده شده است . عده ای به اشتباه هفت جوش را آلیاژی از مس ، طلا ، نقره ، روی ( یا سرب ) ، قلع ، آهن ، جیوه ( یا پلاتین ) دانسته اند، در صورتی كه با تجزیه های انجام شده بر این اشیاء این نظر رد شده است .
بر اساس مدارك باستان شناسی موجود ، ساختن این اشیاء پیش از زمان حجاج ( در سال ۷۵ هـ .ق . به دستور عبدالملك مروان كار عراقین ، حجاز ، خراسان ، فارس و آن حدود به حجاج سپرده می شود) شناخته شده و متداول بوده است . به طور مثال از منطقه لرستان ظروفی از آلیاژ سفیدروی به دست آمده كه با هر دو روش چكش كاری و قالب ریزی ساخته شده اند، این ظروف به دو صورت ساده و منقوش هستند .
دو نمونه كاسه از اشیاء منقوش سفیدروی در بخش تاریخی و لرستان موزه ایران باستان ( موزهٔ علمی ایران ) نگهداری می شوند . یكی دیگر از نمونه های اولیهٔ سفیدروی ، كاسه ای است كه از كاوشهای مارلیك به دست آمده و متعلق به هزارهٔ دوم پیش از میلاد است . این كاسه دارای ویژگیهای ظاهری سفیدروی است : شكل ساده
( نیمكره ای ) ، ترك خوردگی در لبه و زنگاری كه به صورت دانه های جوشیده تمامی سطح ظرف را پوشانیده است .
قطعاتی از این نوع آلیاژ در كاوشهای علمی محوطهٔ باستانی ارجان نیز به دست آمده است . هر چند تاكنون نمونه ای از ظروف سفیدروی دورهٔ هخامنشی دیده نشده است ولی مسلم است در این دوره از این آلیاژ استفاده می شده است .
تعدادی ظروف سفیدروی مربوط به اواخر دورهٔ اشكانی و اوایل دورهٔ ساسانی در دیلمان به دست آمده است .
در سواحل جنوبی دریای خزر ( ناحیه گیلان ومنطقهٔ ساحلی مازندران شرقی ) تا كنون نمونه های چندی از اشیاء ساخته شده با سفیدروی مربوط به سدهٔ هفتم ـ هشتم میلادی ( اواخر دوره ساسانی ) شناخته شده است ، دوره ای كه طی آن حكام محلی این مناطق با حفظ استقلال سعی در انعكاس همان جلال و شكوه دربار ساسانی را داشتند . به همین دلیل با محدودیتهای اقتصادیی كه این حكام داشته اند امكان استفاده از طلا و نقره كمتر بوده است و برای ساختن ظروف ، سفیدروی را جایگزین این گونه فلزات گرانقیمت می كردند .
این آلیاژ در حالی كه زیبایی ، جذابیت و تلأ لؤ زروسیم را داراست، از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه است . به طوری كه در طی سده های اول تا سوم هجری كاربرد سفیدروی برای ساختن اشیایی به تقلید از ظروف نقره ای ساسانی بسیار مورد توجه قرار گرفت .
ظروف سفیدرویی كه از سواحل جنوبی دریای خزر به دست آمده است گرچه به اشكال مختلف و دارای مـوارد مصـرف گوناگون اند ، ولی سادگی شكل در آنها بسیار محسوس است . این ظروف كاسه های ساده و منقوش ، ظروف كشكولی ، تنگهایی با گردن بلند شیاردار ، بشقابهای پایه دار و بدون پایه ، سینیهای بزرگ ، ملاقه و غیره را شامل می شود . در تمامی دورهٔ اسلامی از آغاز تا دورهٔ صفوی ساختن اشیایی از سفیدروی ادامه داشته است . در این دوره علاوه بر قلمزنی و حكاكی برای زیباتر جلوه دادن ، ظروف با روش ترصیع ( به ویژه نقره كوب ) تزیین می شدند .
هنرمندان فلزكار این دوران ظروف بسیار زیبایی از سفیدروی پدید آوردند . بر اساس این شواهد ، در سده های نخستین اسلامی از سفیدروی به مقدار فراوانی استفاده شده است . همچنین در سدهٔ چهارم تا هفتم هجری ( ۱۰تا ۱۳ میلادی ) استفاده از سفیدروی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت . پس از حمله مغول ، زمانی كه هنرمندان خراسان به علت ویرانی شهرها و مراكز هنری به مناطق غرب مهاجرت كردند ، ساختن ظروف با استفاده از سفیدروی در غرب ادامه یافت .
در دورهٔ تیموری ظروف سفیدروی در كارگاههای فلزكاری احیاء شدهٔ خراسان ساخته شد . مدارك موجود دال بر این نظر است كه ساختن ظروف با سفیدروی تا دورهٔ صفوی كم و بیش ادامه داشته است . به طوركلی دردورهٔ اسلامی ظروفی كه با سفیدروی ساخته شده اند به شكلهای مختلف و با تزیینات متفاوت هستند ولی كاسه های نیمكره ای ، سینی ، بشقاب ، جامهای پایه دار ، قاشق ، كفگیر و… عمومیت بیشتری دارند .
● روش ساختن اشیاء سفیدروی
اشیاء ساخته شده از سفیدروی در حرارت بین ۵۵۰ تا ۷۵۰ درجهٔ سانتیگراد قابل چكشخواری است و در این درجه حرارت است كه می توان با ضربات چكش به آن شكل داد .
سفید روی اگر كمی سردشود و رنگ قرمز ناشی از گداختگی را از دست بدهد ، به هیچ عنوان ضربه پذیر نخواهد بود و باكوچكترین ضربه شكسته می شود . به این دلیل است كه اكثر ظروف ساخته شده از سفید روی دارای ترك خوردگی و شكستگیهایی با لبهٔ تیز و برنده هستند .
در صورتی كه در مفرغها ی با درصد كم قلع ( سایر انواع مفرغ ) قابلیت چكشخوری بسیار بیشتر است و اگر ضربهٔ شدیدی به آنها وارد شود نمی شكنند و فقط تغییر شكل پیدا می كنند . چنان كه یاد شد درصد بالای قلع در این اشـیاء بـاعث شكنندگی زیـاد و كـاهش قابلیت چكشخوری می شود و از این روی تنوع زیادی در شكل این اشیاء دیده نمی شود ـ مگر در نمونه هایی كه به روش قالب ریزی ساخته شده اند .
▪ اشیاء ساخته شده از سفیدروی را از نظر فن ساخت می توان به دو گروه اصلی تقسیم كرد : الف ) روش قالب ریزی .
این گونه اشیاء نسبت به اشیایی كه از طریق چكش كاری ساخته شده اند ضخامت بیشتر و وزن سنگینتری دارند . در مواردی بعد از قالب ریزی مجدداً در معرض حرارت قرار می گیرند و چكش كاری می شدند و به این وسیله هنرمند شكل زیباتری به شیء می دهد .
ب ) روش چكش كاری .
اشیایی كه با این روش ساخته می شدند ضخامت كمتر ، وزن سبكتر و شكل ساده تری دارند . در بعضی اشیاء ساخته شده با روش چكش كاری ، هنرمند پس از ساختن شیء برای از بین بردن آثار ضربات چكش آن را با ابزار نوك تیز پرداخت می كند .
● روش تزیینات ظروف ساخته شده از آلیاژ سفیدروی
برای تزیین اشیاء ساخته شده از سفیدروی از روشهای متداول تزیینی دیگر فلزات استفاده شده است.
۱) قالبی .
نقشهایی كه در قالب شكل گرفته اند و غالباً نقوش نقوش هندسی هستند .
۲) قلمزنی .
با وارد آوردن ضربات چكش بر انواع مختلف قلم ، طرحهای گوناگون بر روی ظرف نقش می شود . البته پشت ظرف را با ماده ای مخلوط از قیر ذوب شده و گچ می پوشانند تا به دلیل ضربات ، شیء تغییر شكل پیدا نكند یا شكسته نشود .
۳) حكاكی .
این روش مانند قلمزنی است ، با این تفاوت كه هنرمند به وسیلهٔ ضربات چكش بر قلمهایی به شكلهای گوناگون ، با برداشتن قسمتهایی از زمینهٔ كار ، طرح مورد نظر را روی شیء ایجاد می كند.
۴) برجسته كاری ( جنده كاری ) .
در این روش بر خلاف روشهای قلمزنی و حكاكی كه نقوش مورد نظر به صورت مقعر تصویر شده اند‌ ، هنرمند طرحهای دلخواه را به طور برجسته نمایان می كند .
۵) ترصیع .
بر اساس شواهد باستان شناسی موجود به نظر می رسد كه از این روش در دورهٔ اسلامی بیشتر استفاده شده است ( در دوره های پیشین این روش تزیین بر روی دیگر انواع فلزات معمول بوده است ) . در اشیاء ساخته شده از سفیدروی در دورهٔ اسلامی ترصیع با نقره انجام شده است . برای ترصیع ، اطراف نقش مورد نظر را با خطوط ممتد و یا نقطه چین قلمزنی و مشخص می كردند ، سپس زمینه فلز را كمی حرارت می دادند و مفتولهای باریك نقره ( مطابق نقش ) به وسیلهٔ چكش در این محدوده كوبیده و جایگزین می شد .
منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی


همچنین مشاهده کنید