رهیافتهای حاصل از مدیریت تلفیقی طرحهای مرتعداری

عرصه های بیابانی كه سطح قابل توجهی از نواحی خشك تا فراخشك كشور را به خود اختصاص داده ، واجد مجموعه شرایط اقلیمی – اكولوژیك ویژه ای است كه باعث ایجاد محدودیتهای شدید زیستی میباشد. فقر پوشش گیاهی، كمبود نزولات جوی، نوسانات درجه حرارت، فراوانی اشعه نورانی خورشید و حاكمیت باد و طوفانهای شن از جمله مقوله های عجین شده با چنین اكوسیستمهای حساس و شكننده میباشد. افزون بر پدیده های طبیعی فوق الذكر، دخالت ناآگاهانه و بهره جویانه بشر كه ریشه در فشارهای بحرانی عدم توزیع نامتعادل امكانات (بویژه انرژی) و پائین بودن سطح معیشت خانوارها داشته، چه بسا تأثیر بسیار مخربتری بر عدم تعادل اكولوژیك این نواحی گذارده است، شیوه های بهره برداری مستقیم (به ویژه بوته كنی) و غیر مستقیم ( فشار چرای دامها) از منابع طبیعی تجدید شونده (به ویژه مراتع قشلاقی) و تداوم این روش به دلیل رشد بی رویه جمعیت، منجر به تخریب كمی و كیفی این منابع میشود.
همچنین، محدودیت منابع اقتصادی زیست بومهای بیابانی و پائین بودن میزان سرمایه گذاری در بخشهای تولیدی و زیربنائی، سبب گردیده تا كارگزاران دولتی جهت حل معضل فوق، بدون در نظر گرفتن وضعیت منابع طبیعی تجدید شونده و ارزش حیاتی آن در سایر بخشهای اقتصادی كشور، با اجرای برنامه های كوتاه مدت و مقطعی، بخشی از مشكلات اجتماعی و اقتصادی را بر طرف نمایند. بدیهی است به دلیل عدم تطابق اجرای چنین طرحهائی با اهداف توسعه پایدار، فرجامی جز تسریع روند قهقرائی پوشش گیاهی و انهدام حیات بیولوژیك، چیز دیگری را در پی نخواهد داشت. بنابراین برخورد اصولی با معضلات عدیده اقتصادی و اجتماعی در زیست بومهای بیابانی كشور، در گرو مدیریت صحیح برنامه های احیاء و اصلاح مراتع قشلاقی بوده تا ضمن مشاركت احاد مردم این سامان و دخالت دادن آنها در امر اداره كردن فعالیتهای اقتصادی-اجتماعی، انگیزه حفاظت و احیاء را در عرصه های منابع طبیعی تداوم بخشد.
فعالیتهای انجام گرفته در طی سه دهه اخیر در عرصه های بیابانی كشور و بخصوص بیابانهای شمال كاشان و آران و بیدگل، جهت مقابله با پدیده بیابانزائی، نشان داده گرچه نحوه برخورد با عوامل نامساعد محیطی، با اعمال شیوه های مكانیكی (احداث بادشكن) و فیزیك وشیمیائی(بكارگیری مالچهای نفتی)، توانسته ایم تا حدی از پیشروی كویرها جلوگیری نمائیم. ولیكن اجرای طرحهای بیولوژیك و كاشت گونه های مقاوم و سازگار به چنین عرصه هائی، به منظور ممانعت از حركت شنهای روان، كمك شایانی در جهت نیل به اهدافمان كرده است و اینك پس از سه دهه تلاش، راهكارهای منسجم جهت مقابله با پدیده های مخرب محیطی در شرایط بیابانی را محك زده ایم.
بررسیهای دهه گذشته به ویژه در اجرای طرحهای مرتعداری در مراتع قشلاقی بیابانهای كاشان نشان داده، پتانسیل تولید این گونه مراتع نه تنها از مراتع ییلاقی و میان بند كمتر نبوده، بلكه اجرای موفق مدیریت حفاظت و احیاء در اغلب مراتع قشلاقی، بیان كننده توانمندی تولید بیولوژیك نسبتا" بالا میباشد. مقاله حاضر سعی داشته با ارائه الگوی منحصر به فرد از مراتع قشلاقی سامان یافته شمال ابوزیدآباد، نوعی مدیریت تلفیقی طرحهای مرتعداری و بیابانزدائی را در یكی از مراتع تخریب شده (مرتع نورا) را ارائه نماید، طرح مذكور با هدف حفاظت ، ترمیم و تقویت پوشش گیاهی موجود و اجرای عملیات احیاء بیولوژیك، نه تنها پس از مدت سه سال از اجرای آن، به اهداف از پیش تعیین شده نائل آمده، افزون بر آن، نتایج حاصل از بررسیها نشان داد، توان تولید بیولوژیك منطقه نیز افزایش چشمگیری یافت.
در طی این بررسی ، ابتداء با قرق منطقه، فرصت زادآوری و تجدید حیات طبیعی را برای گیاهان پیش آهنگ همچون Stipagrostis plumosa فراهم آورده و همزمان با آن با اعمال شیوه های مختلف عملیات احیاء بیولوژیك مانند پیتینگ و كنتروفارو، درختچه های بیابانی (Siedlitzia rosmarinus) را با تراكم مناسب كشت گردید. نتایج حاصل از اجرای موفق چنین طرحی، افزایش درصد پوشش تاجی گیاهان مرتعی و بهبود وضعیت پوشش گیاهی كه علاوه بر تأمین علوفه مورد نیاز مرتع مذكور، در حفاظت خاك و جلوگیری از فرسایشهای بادی نیز نقش ارزنده ای را ایفاء نموده است و اینك به عنوان یكی از بهترین مراتع قشلاقی بیابانهای كاشان محسوب میشود.

دكتر حسین بتولی
محقق مركز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام اصفهان. ایستگاه تحقیقات مناطق خشك و بیابانی كاشان

منبع : کویر ایران