بررسی و اجراء فن‌آوری (توپ ریشه) در کاشت درختان

لزوم ایجاد فضای سبز (درختکاری) با نمادی مشخص به‌منظور هویت بخشی سریع با اجبار به واسطه عدم امکان کاشت نهال یا گونه گیاهی با سن و حجمی کوچک در خارج از موعد مقرر و یا به‌منظور تأمین به موقع سرانه فضای سبز محل، ضرورت بررسی عمیق و اجراء دقیق فن‌آوری توپ ریشه و جابه‌جائی درخت با رنج سنی متفاوت از خزان‌پذیر تا خزان‌ناپذیر را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
بررسی دقیق موضوع و روش‌های اجرائی فعلی در کشورمان نشان از گسترش اندک این فن‌آوری و در عین حال اجرائی خفیف و برگرفته از تجربیات مقطعی تعدادی از پیمانکاران بدون توجه به مسائل علمی روز دنیا دارد. در این مبحث سعی بر انتقال خلاصه‌ای از جدیدترین روش‌های Root ball بدون استفاده از ماشین‌آلات مکانیکی و پنوماتیکی و آموزش علمی موضوع برای آشنائی بیشتر متخصصین و ناظرین گردیده است.
● طرز صحیح عملیات جابه‌جائی درخت
▪ عملیات قبل از گودبرداری
۱) اگر خاک بستر خشک است باید آن را کاملاً آبیاری و مرطوب کرد ”حداقل ۴ روز قبل از جابه‌جائی“ به‌علاوه پس از حفر شیار نیز گودال را غرقاب کنند.
۲) تعیین قطر توپ ریشه به تناسب قطر تنه
۳) قطر شیار اطراف توپ ریشه با لحاظ کردن قطر توپ ریشه حداقل ۵۰ سانتی‌متر است.
۴) تعیین جهت شمال برای رعایت جهت در نگام کاشت و جلوگیری از آفتاب سوختگی.
۵) طناب پیچ کردن شاخه‌های پائینی برای سهولت برداشت درخت و جلوگیری از شکستن شاخه‌ها.
۶) حذف شاخه‌های اضافی ”هرس و پوشاندن محل برش با چسپ پیوند.
ـ نکته:
برای هرس درختان خزان‌پذیر حذف دوسوم شاخه‌ها الزامی است و حذف شاخه‌های اضافی پائینی بسیار مؤثر است در واقع ایجاد تعادل بین نسبت ریشه و ساقه نقش مؤثری در جابه‌جائی درختان دارد. ضمناً تأکید بر جابه‌جائی درختان خزان‌ناپذیر در طی ماه‌های آبان تا فروردین از نکات ضروری است.
▪ تناسب بین قطر و عمق توپ ریشه
ـ نکته:
الف) درختان با قطر بیشتر از ۱۱ نیاز به توپی بین ۵/۰ تا ۲/۱ متر دارند.
ب) به‌ازاء هر ۵/۲ سانتی‌متر قطر تنه، توپ ریشه‌ای باید حداقل ۳۰ سانتی‌متر قطر داشته باشد.
▪ گودبرداری
۱) عمق شیاری که از قبل تعیین شده می‌بایست بیش از ۵/۱ متر باشد تا مراحل قطع ریشه را سهولت بخشد ”گودکنی در بخش ریشه‌های موئین به شکل عمودی بوده و پس از آن کمی مایل به طرف داخل توده حفر شود“ توضیح اینکه ریشه‌های موئین در عمق ۰ تا ۴۰ سانتی‌متری خاک رشد می‌نمایند.
ـ نکته:
لازم است قبل از حفر هرگونه گودال در معابر شهری هماهنگی لازم با ادارات خدمات‌دهنده (آب، برق، گاز و مخابرات) جهت جلوگیری از قطع شبکه و لوله‌ها و ... انجام پذیرد.
۲) ریشه‌های بسیار قطور در سطح خاک را توسط اره تربر تیز قطع و سپس به حفر شیار ادامه دهید.
۳) قطر بخش پائینی توپ رشیه باید ۳۰-۱۵ سانتی‌متر کمتر از قطر بالائی ریشه باشد.
▪ گونی پیچ کردن
۱) روش متداول:
عبارتند از پیچیدن گونی (گونی باید قبلاً مرطوب شده باشد و دارای بافتی سفت و محکم باشد) دور محیط توپ ریشه و سپس دوختن دو سر چنائی به‌هم با استفاده از نخ پنبه‌ای و سوزن مخصوص به‌صورت زیگزاک، به‌طوری که دو طرف چنائی با این مدل دوخت کاملاً به‌صورت کششی به یکدیگر متصل گردند، بدیهی است فواصل دوخت باید کم بوده و ترجیحاً از ۱۰ سانتی‌متر قبل از انتهاء گونی انجام پذیرد. طبیعی است به واسطه شکل کله‌قندی توپ ریشه هر چه عملیات دوخت به سمت پائین قطر توپ ریشه امتداد یابد، می‌بایست چنائی به‌صورت یکدست و محکم به دور توپ ریشه پیچیده شده باشد تا از ریزش توده خاک جلوگیری نماید.
پس از اتمام مرحله اول می‌بایست یک قطعه گونی به اندازه قبلی (برابر با محیط توپ ریشه) در جهت مخالف چنائی قبلی دور توپ ریشه پیچانده شود طوری‌که از تنه درخت آغاز و پس از گذر از قسمت انتهائی توپ ریشه و قسمت دیگر توپ به تنمه درخت ختم گردد. جهت تسریع در این عمل دوسر چنائی را پس از گذراندن دور تنه درخت به یکدیگر به‌صورت ضربدری گره می‌زنند سپس قسمت‌های اطراف چنائی جدید را به چنائی قبلی با همان روش دوختن زیگراک با سوزن مخصوص و نخ پنبه‌ای به‌هم وصل می‌کنند.
توضیح: در این روش هیچ‌گونه طناب پیچی توپ ریشه صورت نمی‌گیرد و فقط به پیچیدن گونی دور توپ ریشه اکتفا می‌گردد و این یکی از بزرگترین معایب این روش است، چون در خاک‌هائی با بافت سبک موجب از هم پاشیدن خاک و در نهایت خشکیدن درخت را فراهم می‌آورد.
۲) روش علمی
گونی را به دور توده ریشه پیچیده و گوشه‌های گونی را با میخ محکم کنید. گونی باید خوب و محکم باشد و بخش‌های لق و شل توسط میخ دوخته شوند. توده خاک بزرگ گونی پیچ شده را بهتر است با طناب استحکام بیشتری ببخشید. این کار برای توپ‌های ریشه به قطر ۷۵ سانتی‌متر با کمتر لازم نیست، مگر اینکه خاک بستر شنی یا سبک باشد. برای بخش فوقانی و تحتانی طنابی به قطر ۵/۱ سانتی‌متر با طناب چهار لا مناسب است و بخش میانی را می‌توان با طناب نازک (۶ میلی‌متر) بسته‌بندی کرد. از دو روش حلقه و گره زدن برای طناب پیچی استفاده می‌شود.
الف) روش حلقه باز
در این روش طناب بخش فوقانی و تحتانی را بسته و سپس قطعات طناب آمده شده را که همراه قلاب و گیره است، به این دو رشته متصل می‌کنند. این روش ساده و سریع است. چون لازم نیست تمام طول طناب موردنظر را از حلقه‌های نصب شده بگذرانند. حلقه بالائی می‌بایست ۳۰ سانتی‌متر کوتاه‌تر از قطر توپ ریش باشد. حلقه یا قلاب بالائی را با فاصله ۱۵ سانتی‌متر از لبه توپ قرار داده و به‌وسیله گره مربعی محکمی می‌بندند و آن را توسط چند میخ دوخت محکم می‌کنند. قلاب تحتانی را نیز نزدیک انتهاء توپ پیچیده و آن را نیز با گره‌ای محکم می‌کنند. سپس قلاب‌ها را با فواصل مساوی در حلقه بالائی و پائینی قرار داده طوری که هر قلاب پائین وسط دو قلاب بالائی باشد.
فواصل بین قلاب‌هاب سته به اندازه توپ و نوع خاک بستر می‌تواند از ۱۵ تا ۴۵ سانتی‌متر باشد. برای استحکام بیشتر هر چه جنس خاک سبک‌ر باشد قلاب‌ها نزدیکتر به یکدیگر قرار می‌گیرند. یک سر طناب را به قلاب بالائی وصل و به‌صورت متناوب به قلاب‌های پائین متصل می‌کنند. بند پیچی کردن می‌بایست تا حد امکان محکم و سفت باشد و به توپ ریشه استحکام ببخشند. شل بستن طناب نه تنها کمکی به انتقال نمی‌کند بلکه استحکام توپ را نیز کاهش می‌دهد.
ب) روش دوم
مانند روش قبل است با این فرق که حلقه بالا و پائینی را موقتی به‌طور می‌بندند و پس از بستن طناب‌های عمودی از راست به چپ حلقه‌های بالائی و پائینی را دوباره سفت می‌کنند (گره مربعی)
ـنکته:
در بیشتر خاک‌ها ریشه‌های مونین و مکنده در عمق ۵۰-۴۰ سانتی‌متری بخش بالائی خاک ”لایه سطح‌الارض“ قرار دارند. لذا اگر منظور حفظ ریشه‌های مهم است می‌بایست به نسبت، عمق توپ ریشه کمتر و قطر آن زیادتر باشد تجربه نشان داده است که هنگام جابه‌جائی توپ ریشه‌هائی که عمق زیادتر دارند، کمتر شکسته و متلاشی می‌شوند. این اطلاعات مربوط به خاک‌های لومی است و برای خاک‌های سبک‌تر نیاز به ابعاد بزرگتری است. در مجموع هر چه خاک سنگین‌تر باشد جابه‌جائی درختان راحت است.
ـ نکته مهم:
آبیاری سنگین حداقل ۴ روز قبل از عملیات جابه‌جائی از ضروریات مهم در موفقیت عملیات است زیرا رطوبت داشتن خاک در استحکام خاک و جلوگیری از شکسته و پاشیدن خاک مؤثر است.
▪ برداشتن درخت از گودال
در قدیم جهت برداشتن درخت از گودال از فرو کردن دو میله عمود بر هم در تنه درخت و بلند کردن درخت با استفاده از این دوو میله عمل می‌نمودند. که البته این روش امروز مردود و منسوخ گردیده است. بهترین روش جهت برداشتن درخت از گودال مهار کردن توپ ریشه از قسمت تحتانی به‌وسیله دو تسمه از جنس پارچه‌های ضخیم و در نهایت بلند کردن توپ ریشه است.
▪ کاشت درخت
۱) به‌طور کلی جهت کاشت درخت نیاز است درخت گونی پیچ شده توسط جرثقیل بلند شود. یکی از مهمترین امور استفاده از اهرم‌های انتقل است که جهت برداشت درخت از کنار جرثقیل و گذاشتن روی کفی استفاده می‌گردید.
۲) بهتر است بن درخت ۵-۴ سانتی‌متر بالاتر از سطح قبلی نسبت به زمین قرار گیرد. بخش روئی توپ ریشه می‌بایست نزدیک سطح نهائی خاک باشد. در موقع کاشت باید ابعاد چاله حداقل ۳۰ سانتی‌متر و حداکثر ۶۰ سانتی‌متر بزرگتر از ابعاد توپ ریشه باشد و خاک زیر چاله نیز بهتر است دست‌نخورده و بکر باشد تا کمتر نشست کند.
همچنین بهتر است چاله به شکل گلدان حفر گردد.خاک روئی چاله حفر شده برای پر کردن ۳۰ سانتی‌متر فضای خالی مناسب است و خاک زیرین چاله باید به بیرون انتقال یابد. پس از قرار دادن توپ ریشه در چاله می‌بایست چنائی قسم فوقانی بازگردد (چنانچه چاله کاشت از اندازه فوق بزرگتر باشد موجبات کج شدن درخت و انحراف به اطراف ”لنگر انداختن“ را فراهم می‌آورد).
۳) نصب قیم به دو روش قیم تک و مهار کردن تنه درخت با طناب از سه طرف با طناب برای درختان با ارتفاع بیشتر انجام می‌شود.
۴) کیفیت خاک
برای پر کردن چاله چنانچه خاک رسی و سنگین باشد باید مقداری Peat moss (پیت موس) و ماسه بدان افزوده شود تا ضمن سبک‌تر شدن، زهکشی و تهویه خاک به اسان صورت گیرد و چنانچه خاک، ماسه‌ای باشد برای تقویت آن در جهت حفظ رطوبت بهتر است بدان هوموس (Humus) افزوده شود. چنانچه در محل کاشت به لایه‌های Hard caliche (سخت کلیسی) و نمکی خاک در مسیرهای که محل تردد یا پیاده‌رو بوده است برخورد گردد. تفویض و اصلاح خاک ضروری است. خاک مطلوب خاکی است که اصطلاحاً به آن لومی غنی Rich Loam می‌گویند و باید دارای PH مناسب و زهکشی خوب باشد.
چنین خاکی از طریق ترکیب مناسبی از ماسه، پیت‌موس، کمپوست (Compost)، برگ‌های پوسیده، کود حیوانی و خاک به‌دست می‌آید.
نکته مهم: در مورد درختان و درختچه‌های خزان‌دار، بهتر است کمی کود کامل دیر تجربه شونده را با خاک مخلوط کنند و در حفره بریزند. این کود نیتروژن، فسفر و پتاسیم موردنیاز گیاه را به‌طور تدریجی، در طول سال در اختیار آن قرار می‌دهد لیکن در زمان کاشت گیاهان همیشه سبز، هیچ کودی نباید به خاک افزوده شود.
دلیل این امر آن است که در یک سال اول زندگی در محل جدید، این گیاهان بسیار نحیف هستند. بنابراین، ریشه‌ها نشان ا مواد شیمیائی سریعاً صدمه می‌بینند. چنانچه احساس شود که گیاه شدیداً به کود نیاز دارند، در ان صورت مقدار اندکی کود دیر تجزیه شوند را می‌توان بر سطح خاک، در زیر لایه مالچ، پخش کرد.
ضمناً باید مراقب بود که کود نزدیک به ریشه نباشد موکداً توصیه می‌شود که گیاه را تا همان نقطه ساقه که قبلاً در نهالستان در خاک قرار داشته است در محل جدید و کاشت هم باید در خاک قرار داد این نقطه، از روی تفاوت رنگ در تنه مشخص می‌شود. متراکم کردن خاک به‌منظور هواگیری و خارج کردن هوا از خاک یا پا از ضروریات است.
۵) مالچ‌دهی پس از گذشت به‌منظور جلوگیری از تبخیر سطحی و روش علف‌های هرز سودمند است این مالچ را روی سطح کاشت می‌ریزند. مالچ هم از جنس آلی و هم از جنس معدنی وجود دارد.
▪ آبیاری
۱) ایجاد تشتک در اطراف درخت
۲) به‌منظور هواگیری چاله و خارج کردن حباب‌های هوا اویلن آبیاری می‌بایست بلافاصله پس از کاشت و به‌صورت کامل و سنگین صورت پذیرد.
۳) حداکثر ۲ بار آبیاری در هفته برای دو ماه اول کاشت در فصل بهار و تابستان.
۴) غذادهی و آبیاری از طریق برگ ”هفته‌ای یکبار“ برای ماه اول

۱) جابه‌جائی و باز کاشت درختان بزرگ
منابع:
نویسنده: ریچارد - و - هریس

منبع : نشریه بین المللی فنی مهندسی سیمای محیط