رازهای شهر خفته

● دیدار از شهری زیرزمینی در نوش آباد آران و بیدگل
ضربه‌ی هفتم بیل علیرضا خبازی كارگر ۱۸ ساله‌ای كه در عمق ۵/۲ متری از زیرزمین در محله‌ی میرزاجانی شهر نوش‌آباد در نزدیكی كاشان به دنبال پیدا كردن بقایای معماری بود، در ساعت سه بعد از ظهر دومین هفته از شروع فعالیت‌های باستان‌شناسی منجر به كشف ورودی شهر سه طبقه زیرزمینی شد. كشفی كه باستان‌شناسان ناامید از ادامه‌ی كاوش را، به ادامه فعالیت‌ها مشتاق كرد.
شهری با دالان‌ها، فضاها، اتاق‌ها، طاقچه‌ها و فضاهای معماری مختلف كه هنوز می‌توان جای تیشه‌های سازندگان آن را بر روی دیوارها دید. فضاهایی كه معماران آن را با دست كنده‌اند. دالان‌ها و فضاهای تو در تویی كه هرچه در آنها پیش بروی، باز پیش رویت گسترده‌اند. شهری سه طبقه كه طبقات آن با راه‌پله‌ها و حفره‌هایی چاه مانند به طبقه بالایی و تحتانی راه پیدا می‌كنند و دالان‌هایی در گوشه‌های مختلف كه كار تهویه هوا را انجام می‌دهد.
طی چند سال گذشته ساكنان شهر نوش‌آباد از توابع شهرستان آران و بیدگل كه در ۸ كیلومتری شهر كاشان قرار دارد، در هنگام حفر چاه فاضلاب در زیر خانه‌های خود به فضاها و دالان‌هایی برخورد می‌كردند كه به طور دقیق شناسایی نشده بودند. به همین دلیل مردم و شهرداری نوش‌آباد از مسوولان سازمان میراث فرهنگی خواستند تا بررسی‌هایی را در دورن این حفره‌ها و دالان‌ها آغاز كنند.
علی عصاری، ۶۰ ساله و از اهالی خیابان مخابرات شهر نوش‌آباد شهر زیرزمینی را از نزدیك دیده است. عصاری كه حرف‌های زیادی درباره این شهر شنیده و دیده است می‌گوید: «از قدیم پدران ما در مورد وجود شهری با وسعت زیاد كه دارای بازار، خانه‌ها و اتاق‌های مختلف است، بسیار برای ما گفته‌اند. گفته می‌شد یكی از محلی‌ها یك روز با طناب و رنگ به داخل یك از این دالان‌ها رفت اما انتهای آن را پیدا نكرد. عصر همان روز جستجوگر جوان از دالان خود را به بیرون كشید بی‌آن كه انتهای آن را یافته باشد.»
وجود همین حفره‌ها و اعتقاد مردم به وجود شهر در زیرزمین بود كه باستان‌شناسان را به نوش‌آباد كشاند تا نخستین فصل باستان‌شناسی خود را از ابتدای تیر ماه در شهر نوش‌آباد آغاز كنند.
زهرا ساروخانی سرپرست هیات كاوش در شهر نوش‌آباد در مورد شروع فصل نخست كاوش و كشف شهر زیرزمینی گفت: «طی یك ماه حفاری و كاوش‌های باستان‌شناسی در شهر نوش‌آباد توانستیم یك شهر زیرزمینی با سه طبقه سازه كه از دالانها، پلانها و فضاهای معماری مختلفی تشكیل شده است را شناسایی كنیم. سازه‌هایی كه طبقه اول آن در ارتفاع ۵/۲ متری و طبقه سوم آن در ارتفاع ۱۸ متری از عمق زمین قرار گرفته است. ارتفاع هر طبقه این شهر حدود ۱۸۰ سانتیمتر است.»
باستان‌شناسان نخستین فصل كاوش در شهر نوش‌آباد را در دو نقطه از شهر كه كارگاه الف و ب می‌نامیدند، شروع كرده‌اند. بررسی‌ها در كارگاه الف منجر به شناسایی یك دالان ۵۰ متری با دو اتاق و دو فضای باز شد.در كارگاه ب نیز باستان‌شناسان یكی از ورودی‌های اصلی شهر زیرزمینی را با سه طبقه سازه شناسایی كردند. ورودی‌ای كه با ۴۳ پله بعد از گذشت از طبقه اول و دوم به طبقه سوم در عمق ۱۸ متری از سطح زمین می‌رسد.
وقتی مردم شهر نوش‌آباد در نقاط مختلف این شهر ۱۷۰ هكتاری به هنگام حفر زمین برای چاه فاضلاب و یا مصارف دیگر به حفره‌ها و دالان‌هایی برخورد كردند، باستان‌شناسان یقین پیدا كردند كه این شهر زیرزمینی باید در تمام سطح شهر نوش‌آباد پراكنده باشد و تمام دالان‌ها و راهروها در سطح تمام شهر به یكدیگر راه پیدا كنند و به وسیله راهی اصلی به بیرون شهر راه داشته باشند.
ساروخانی در مورد وسعت شهر زیرزمینی و نحوه ارتباط دالان‌ها و راهروها در تمام سطح شهر می‌گوید: «با توجه به گسترش فضاها و دالان‌ها در تمام شهر، مطمئن هستیم كه تمام دالان‌ها و فضاهای زیرزمینی به هم راه دارند. این حفره‌ها و دالان‌ها روی هم بدنه شهر وسیع زیرزمینی را تشكیل می‌دهند. اما از آنجا كه بقایای این معماری‌ها در ارتفاعات مختلف یافت شده هنوز نمی‌دانیم كه آیا این شهر در همه‌ی نقاط دارای سه طبقه یا بیش از آن است، شهر زیرزمینی با این وسعت و عظمت برای چه ساخته شده است؟
طبق مدارك و مستندات تاریخی، شهر كاشان و روستاها و شهرهای اطراف آن از دیرباز مورد حمله و یورش اقوام مختلفی قرار می‌گرفته و در كتب تاریخی از این منطقه به عنوان منطقه‌ای ناامن یاد شده از همین رو ساخت چنین شهری شاید جنبه‌ی پناهگاهی داشته باشد.
با توجه به این كه شهر، منطقه‌ی كاشان و روستاهای اطراف آن از دیرباز مورد حمله و یورش اقوام مهاجر از جمله سلجوقی‌ها و مغول‌ها بوده است به نظر می‌رسد كه ساكنان شهر نوش‌آباد برای حفاظت از جان خود این شهر عظیم را ساخته‌اند. آنها هنگام حمله دشمن به شهر زیرزمینی پناه می‌بردند. كشف بقایای سنگ‌های آسیاب، این حدس را تقویت می‌كند كه ساكنان این شهر گاه چندین روز و یا چندین هفته در این شهر زندگی می‌كردند و از دورن شهر زیرزمینی بیرون نمی‌آمده اند. به عقیده‌ی ساروخانی شهر قاعدتاً باید با چنین دلیلی ساخته شده باشد.
در تیم باستان‌شناسی در شهر نوش‌آباد علاوه بر باستان‌شناسان، متخصصان و كارشناسانی از علوم مختلف جغرافیا، تاریخ و معماری نیز حضور دارند كه یافته‌های آنها نیز كامل كننده كشفیات و یافته‌های تیم باستان‌شناسی حاضر است.
«احسان زراعت»، كارشناس معمار پروژه، در مورد بررسی‌های خود می‌گوید: «بررسی‌ها نشان می‌دهد كه این شهر سه طبقه، شهری مهندسی‌ساز با پلان و سازه‌هایی خاص و كاربردی است كه از اسلوب و اندیشه‌های ویژه در ساخت آن استفاده شده است.»
وی با بیان این كه ساخت چنین شهری با این وسعت و عظمت كاری بسیار گسترده است، گفت: ساخت چنین شهری مطمئناً كاری گروهی و توسط ساكنان شهر بوده است. ساكنانی كه بدون شك باید جمعیتی بسیار زیاد بوده باشند كه توانسته‌اند چندین هزار تن خاك را از دل حفره‌ها بیرون بیاورند تا این شهر زیرزمینی را برای حفظ خود بسازند.»
در این فصل كاوش، باستان‌شناسان علاوه بر كشف بقایای معماری توانستند قطعات سفالین و دو پیه‌سوز كه برای روشن كردن فضاها از آنها استفاده می‌شده است را نیز كشف كنند.
«سادات» دانشجوی باستان‌شناسی و مسوول بررسی سفال‌ها در مورد شناسایی سفال‌های كشف شده در شهر زیرزمینی گفت: «سفال‌های یافت شده مربوط به دوران تاریخی (ساسانی) تا دوران اسلامی و صفویه است. بررسی آنها نشان می‌دهد شهر زیرزمینی در دوران ساسانی ساخته شده و استفاده از آن در دوران اسلامی گسترش یافته و در نهایت آخرین دوره استفاده از آن به احتمال زیاد دوره صفویه بوده است.»
با توجه به این كه تاكنون در محوطه‌های باستانی كشور، معماری «دست‌كن» با چنین وسعت و عظمتی یافت نشده است؛ این سازه‌های معماری می‌تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و نكات بسیار جالبی را از نوع معماری خاصی كه در سطح جهان به معماری «دست‌كن» معروف است، روشن سازد. همچنین بررسی‌های آینده‌ی باستان‌شناسان در این شهر زیرزمینی می‌تواند، جنبه‌های بسیار جالبی از نحوه‌ی زندگی مردم را در این سازه‌ها روشن كند. گروه باستان‌شناسی در سال آینده قصد دارد برای شناسایی نحوه زندگی مردم در این دالان‌ها و تاثیرات وجود چنین شهری در زندگی و ادبیات كنونی مردم از متخصصان جامعه‌شناس و مردم‌شناس استفاده كنند. وجود این شهر زیرزمینی از مدت‌ها پیش در خاطرات تاریخی مردمان شهر نوش‌آباد منعكس بوده است.
مادرم می‌گفت شهری با دالان‌ها و اتاق‌های بسیار زیاد در شهر نوش‌آباد قرار دارد… حكایت پیرمرد نوش‌آبادی كه در محله جویباره هنوز هم در سینه‌كش دیوار كاه‌گلی خانه‌اش عصرها چمباتمه می‌زند وقتی به داستان سیل ۸۰ سال پیش می‌رسد رنگی از اندوه دارد:
»… ۸۰ سال پیش پس از سیل بسیار گسترده‌ای كه شهر نوش‌آباد را به زیر آب برد همین دالان‌ها سیل را در خود فرو بلعید. دیگر هیچ نشانی از سیل در شهر باقی نماند. اهالی محلی هنوز هم از این اتفاق متعجب هستند.»
هم اكنون باستان‌شناسان در كاوش‌های خود به بقایا و رسوبات این سیل كه در شهر نوش‌آباد دیر زمانی جاری شده بود برخورد كرده‌اند. تمام فضاهایی كه توسط باستان‌شناسان مورد كاوش قرار گرفته است دارای رسوبات بسیار زیادی است به طوری كه این كارشناسان در این فصل برای شناسایی محوطه‌ها و دالان‌ها درست ۴۸ وانت نیسان خاك از درون فضاها بیرون برده‌اند.
یكی از خطرات اصلی كه شهر زیرزمینی نوش‌آباد را تهدید می‌كند ریزش فاضلاب شهری به داخل این فضاها و دالان‌هایی است كه در نخستین فصل كاوش برای باستان‌شناسان نیز مشكلات فراوانی را به همراه داشت و باعث توقف ادامه حفاری‌ها در كارگاه الف شد.

منبع : مسافران